М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ...................................................................................................................3
1. ҰК “ҚАЗАҚСТАН ТЕМІР ЖОЛЫ” АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК
1.1 Ұйымның жалпы экономикалық сипаттамасы..............................................7
Ұйымның есеп саясаты.................................................................................9
Өндіріс түрлері мен тптері............................................................................11
ҚОСАЛҚЫ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Қосалқы өндіріс қызметінің түрлері мен
2.2. Қосалқы өндіріс қызметінің есебі.....................…….....……………...........23
2.3. Қосалқы өндіріс шығындарының калькуляциялық бірліктері және олардың объектілері
3. ҚОСАЛҚЫ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
Аудиторлық тексеру жүргізудің мақсаты мен ақпарат көздері................64
Қосалқы өндіріс шығындар есебінің аудиті …................... ......................67
ҚОРЫТЫНДЫ......................................................................................................71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..........................................................73
КІРІСПЕ
Бухгалтерлік есепті реформалауда жасалған тұжырымдама міндеттерінің бірі – ішкі
Нарықтық экономика ресурстың барлық материалдық, еңбек және қаржылық түрлерін
Басқару есебі кәсіпорынның қолда бар ресурстарын пайдалануды меншік иесі
Қазіргі уақытта басқару ресурстарын жүйелеу мен өндіріс шығындары проблемасы
өндірістік құжаттарды толық пайдаланбау;
айналымдық қаражаттың айналымдылығын өндірістік ресурстарға жоғары баға болуына байланысты
негізінде кесімді белгіленетін сипаттағы еңбекақының қайтарым-дылыққа (өндірістік) және т.б.
Кәсіпорындар іс жүзінде жоспарлау мен өзіндік құнды калькуляциялау саласындағы
Экономикамыздың нарықтық жолмен дамуы барысында ұйымдар қызметінің қаржылық мәселелері
Ұйымның көмекші өндіріс шығындары айналым қорларының негізгі бөлігінің бірі
Өндірістік шығындарды тиімді қолдану мәселелерін қымбат материалдарды өнімнің сапасына
операциялардың құжаттарда уақытылы және дұрыс көрсетілуі, материалдардың түсуі мен
материалдық- қорлардың сақталу орындарында және барлық қозғалыс кезеңдерінде сақталынуын
қордың бекітілген нормасының сақталынуын бақылау;
қойма қорларының жағдайын бақылап отыру;
артық және қажет емес шығындарды анықтап, олардың өткізілуіне бақылау
өндірісте шығындарды қолданылуын жүйелі түрде бақылау;
дайындалған қорлардың нақты өзіндік құнын және көлік дайындау шығындарын
шығындарының өнімнің өзіндік құнына дұрыс аударылуын бақылау;
шығындар есебі бойынша ұйымның есеп саясатының сақталуын және дұрыс
Шығындардың ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін оның алдына мынандай
- материалдарды келешекте пайдалану үшін сақтау, басқа жаққа және
- белгіленген тәртіп бойынша тауарлы-материалдық қорлардың қалдығын жаппай түгендеп
- оларды бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижелерін дер
Шығындар есебі мен аудитінің дәл қазіргі кезде елімізде актуальдылығы
Шығындарды тиімді қолдануды жақсарту әдістерін таңдау;
Өндірістік шығындарды тиімді пайдалану мен оларға аудиторлық тексеру жолдарын
Дайын өнімдер мен тауарлар бәсекелестікке төтеп беру үшін сапасын
Тауарлар мен дайын өнімдерді халықаралық стандарттарға сәйкестендіру;
Өнімдердің өзіндік құнын төмендету жолдарын қарастыру және сапасын арттыру;
Өндірісте шығындар есебін дұрыс жолға қойып, өнімнің өзіндік құнын
2002 жылы маусымның 24-де "Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
Осы дипломдық жұмысты жазудағы негізгі мақсат - зерттеу объектісі
«Қосалқы өндіріс» термині – экономикалық әдебиеттерде қосалқы немесе қосымша
1. ҰК “ҚАЗАҚСТАН ТЕМІР ЖОЛЫ” АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК
1.1 Ұйымның жалпы экономикалық сипаттамасы
Қазіргі кезде ұйымның экономикалық сипаттамаларынан байқайты-нымыз олардың активтері жоғарылаған
Ұйымның қаржы-шаруашылық қызметі ұйымның барлық өндірістік жағын қамтиды. Оларға
Табыстар және шығындар жөнінде есеп беру –бұл ұйымның негізгі
Ұйымның қаржы-шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштерінің нәтижелерін талдаймыз.
1-Кесте.
ҰК “Қазақстан темір жолы” АҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметінің негізгі
№
Көрсеткіштер Өлшем бірлігі
Өткен жыл Есепті жыл Ауыт-қулар өсу қарқы
%
1. Дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) сатудан алынатын
108714,7 38913 155,7
2. Сатылған дайын өнімнің (тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік
мың.тг
17715,3
37278,3
19563
210,4
3. Жалпы табыс мың.тг 52086,4 71436,4 19350
4. Кезең шығындары мың.тг 45792,7 51635,4 5842,7
5. Негізгі емес қызметтер бойынша табыстар мың.тг
-
9906717
-
-
6. Негізгі құралдардың орташа жылдық құны мың.тг
123140,5
158891,6
35751,1
129
7. Қор қайтарымд
ылығы мың.тг
0,5
0,6
0,1
120
8. Қор сиымдылығы мың.тг 2 1,6 -0,4 80
9. Салық салынғанға дейінгі табыс мың.тг
6293,7
29707,6
23413,9
172
10. Табыс салығы мың.тг
3086,8
9719,9
6633,1
114,8
11. Таза табыс мың.тг 3206,9 19988 16781,1 623,2
12. Ағымдағы активтердің айналымдылығы рет 211,2
143,9 -68,2 67,8
13. Төлем қабілеттілігі % 0,9 1,1 0,2 120
14. Сату рентабельділігі % 0,7 0,6 -0,1
15. Активтер рентабельділігі % 0,01 0,1 0,09
ҰК “Қазақстан темір жолы” АҚ-ң негізгі экономикалық көрсеткіштері 2008-2009
Жалпы табыс 2008 жылы 71436,4 мың.тг. болып, өткен
1.2 Ұйымның есеп саясаты
ҰК “Қазақстан темір жолы” Акционерлік Қоғамының есеп саясаты (келесіде
-жоғарғы орган – Акционерлердің жалпы жиналысы;
-басқару органы – директорлар Кеңесі;
-жеке дара атқару органы – Бас директор;
-бақылау органы – ішкі аудит қызметі.
Есеп саясаты келесі бөлімдерді қарастырады:
Ұйымның қызметінің жалпы сипаттамасы. ҰК “Қазақстан темір жолы” Акционерлік
1.3 Өндіріс түрлері мен типтері
Өнім өндіру ең алдымен орындалған жұмыстың, операцияның өндіріп шығарған
Өнім өндіру есебі әрбір өнеркәсіп өндірісінің субъектісінде жұмысшы
Шаруашылық субъектісінде өнімдердің өндіріп шығарылуы және жұмысты орындалуы жайлы
Орындалған жұмыстың аталуына оның қабылданған уақыты яғни күні, айы,
Бұлар бойынша одан кейінгі уақыттарда жұмысшы-қызметкерлермен есеп айырысу және
Халық шаруашылық саласының әртүрлі орындарында яғни шаруашылық субъектілерінде өндіріс
Оладың ішінде:
Жұмысшылар мен қызметкерелерге әрбір операция бойынша істелінген жұмысы мен
Өндірілген өнімдер мен істелінген жұмыстың көлемін ең соңғы операция
Еңбек пен еңбекақыны өндірістің түріне қарай қолданудағы тағы бір
Операциялар бойынша қабылдау жүйесі жұмысшылар мен қызметкерлердің өндірген өнімдерін
Шаруашылық субъектісі бойынша өндірілген өнімге, істелінген жұмысқа күнделікті наряд
Шаруашылық субъектісінің бақылау бөлімі өндірісте өндірілген, жасалынып шығарылған өнімнің
Өндірілген өнімнің топтары бір бөлімшелерден немесе цехтан екінші бөлімшеге,
Ғылыми-техниканың жетілуі мен алға дамуына байланысты өндірісті саласында жеке
2 ҚОСАЛҚЫ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
Қосалқы өндіріс шығындарының түсінігі және олардың жіктелуі
Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және
пайда болу орны бойынша – өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет) бойынша
өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
а) экономикалық элементтер бойынша – өнім өндірісіне нақты не
материалдық шығындар;
еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
аударулар;
құралдардың тозуы;
басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша – өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік
материалдар;
еңбекті өтеу;
ақша аударулар (аударымдар);
қосымша шығыстар.
Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі (2-кесте):
Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар (шығыстар)
1 2 3
1 Өндіріс процесіндегі экономикалық
рөл бойынша негізгі
қосымша
2 Өнімнің өзіндік құнына жатқызу
тәсілі бойынша тікелей
жанама
3 Құрамы (біртектілігі) бойынша бірэлементтік
кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысуы бойынша
(басқару міндеттері бойынша) өндірістік
әкімшілік
коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10 Пайданы генерациялау кезеңіне шығындарды жатқызу тәртібі бойынша өнімге
кезеңге
Негізгілер – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар: шикізат пен
Қосымшалар – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны
Тікелейлер – өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның
Жанамалар – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін
Бірэлементтілер – бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша аударулар).
Кешенділер – бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске құрамның
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай (пропорциональды)
1- График.
4000--------------------------------------------------------
3000 ------------------------------------------------------
2000 - -----------------------------------------------------
1000 -------------------------------------------------------
100
Өндіріс көлемі, бірлік
Өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне сайма-сай (пропорциональды) өседі. Өндіріс көлемі
Тұрақтылар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
Өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар, өзгеріссіз қалатыны көрінеді.
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына қарай
Ағымдағылар – жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал
Біржолғылар (бір мәрте) – еңбек демалысын, жөндеу жүргізу және
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік
Әкімшілік – жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік мақсаттағы
Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға өнімді өткізуге байланысты.
Өнімді (жоспарланатын) – тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға белгіленген
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) – өндіріс технологиясы мен ұйымдастырудағы кемшіліктер
Реттелетін – егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп
Реттелмейтіндер – деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім
Жалпы – өндірілетін өнімнің барлық көлеміне.
Орташалар – өнімнің бір бірлігіне шаққандағы.
Өнімге – өнімнің өзіндік құнына (тікелей шығындар) кететін.
Мезгілге – мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, тауарды
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару
өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың
басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.
Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық қарастырылған
Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау үшін шығындарды
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
кіретін және өтіп кеткен ;
тікелей және жанама;
негізгілер мен қосымшалар;
өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең шығыстары);
бірэлементті және кешенді.
Кіретін шығындар – алынған және бар ресурстар, күткендегідей, болашақта
Мысалы, алып-сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар, егер бұл
Қосымша (жанама) шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және оны
Қосымша (өндірстік) шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы ақпарат 8100
Қосымша (өндірістік емес) шығыстар – кезең шығыстары. Бұл шығыстар
Қосымша өндірістік шығыстарға (жабдықты ұстау мен пайдалануға) майлайтын, ысқылайтын
Мұндай жіктеу бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына жауап береді, соған
Сондықтан шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:
өндірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе жиі-жиі болатын шығындар).
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік шығындар
Сонымен қатар шығындар бір элементті және кешенді болып бөлінеді.
Өндіріске жұмсалатын біртекті шығындар бірэлементті деп аталады. Бұл белгі
Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу.
Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни келешекке арналған
өзгермелі, тұрақты, шартты-тұрақты – өндіріс (сату) көлемінің өзгеру әсеріне
бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);
жүктелген шығындар (немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған пайдасы);
жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;
өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның көлеміне
Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:
Дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып-түю, орау шығыстары;
Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығыстары;
Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.
Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты.
Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес, сондықтан оны
Қайтарылмайтын шығындар (өткен кезең шығындары) – бұрын қабылданған
Жүктелген шығындар таңдау жолы іс-қимылдың баламалы бағамының бірі екіншісінен
Жоспарланатын шығындар – мөлшерлеу, норматив, лимиттеу және смета негізінде
Жоспарланбайтындар – қосымша, жоспарлы өзіндік құн шегінен шығатын, нормативтен
Өсетін және шекті шығындар мен табыстар – өнімнің қосымша
Шығындарды бақылау мен реттеу мақсатымен мынадай жіктеу қолданылады:
реттелетін және реттелмейтін;
тиімді және тиімді емес;
мөлшер (норма) шегінде және мөлшерден ауытқулар;
бақыланатын және бақыланбайтын.
Жауапкершілік орталықтары бойынша тіркелетін шығындар мен табыс жауапкершілік орталығының
Реттелетіндер – сомасы менеджер тарапынан болатын ықпалға байланысты, жауапкершілік
Тиімділер – бұлар өнім өндіруге бағытталған шығындар, өткізу нәтижесінде
Тиімсіздер – өнім өндірілмейтін болғандықтан, нәтижесінде табыс алынбайтын шығындар.
2.2 Қосалқы өндіріс қызметінің есебі
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру бухгалтерлік шоттар мен шығындарды топтастырудан
кәсіпорынның қызмет түрі;
кәсіпорын басқарудың ұйымдық құрылымын қабылдауы (цехтық, цехсыз);
кәсіпорынның құқықтық түрі;
шығарылатын өнім көлемі.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не саналатынына
материалдық шығындар;
еңбекті өтеуге шығатын шығындар;
аударымдар (әлеуметтік салық);
қосымша (үстеме) шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, бітпеген өндіріс, дайын өнім
Материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып табылады,
Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар кіреді. Бұл
Кейбір жалпы өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құрал-аспаптарға, қосалқы материалдарға
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді жатқызуға
Өндіріс бойынша шығындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде жіктеледі, оларға
Баламалы шығындар – пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны. Олар бір әрекетті
Қайтарымсыз шығындар – бұлар бұрын болған шығындар. Олар болашақ
Бұл – қайтарымсыз шығынның рөлін бағаламаудың типтік үлгісі. Жабдық
Бассейнді ұстау бойынша дифференциальды шығындар былайша есептеледі:
65 000 – 60 000 = 5000 тенге.
Дифференциальды шығындар да қосымша немесе өсетін шығындар деп аталды.
Туристік агенттіктің жаңа бөлімшені қала шетіне орналастыруға орай шығарған
Маржиналдық шығындар – өнімнің барлық шығарылуына емес, бірлігіне шаққандағы
Өндірістің маржиналдық шығындары – өнімнің тағы бір бірлігі жасалғанда
Аталған шығын түрлерінен басқа, инкрементті шығындар да бар. Олар
Қосалқы өндіріс шығындарының есебі 8300 “Өндірістік есеп шоттары-ның” 8310
3-Кесте.
Қосалқы өндірісіке шыққан шығындар есебі
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Дебет Кредит Сома
1 2 3 4 5
Негізгі өндіріс шығындарының есебі
1. Қосалқы өндіріске материалдар босатылуы 8030
1310–1350
524 000
2. Қосалқы өндірістік жұмысшыларға еңбекақы есептелінді 8023 4230
3. Қосалқы өндіріс жұмысшылардың еңбегін өтеу қорынан ақша аударылды
17 189
4. Негізгі өндіріс шығындарына қосымша шығыстар кіргізілді 8010
310 439
5. Қосалқы өндіріс шығындары жинақталып қорытылады 8030 8031, 8032,
8033,
8034,
8035 524 000
200 000
17 189
310 439
6. Ай басындағы бітпеген өндірістің шығындары қосалқы өндірістің шығындарына
18 000
7. Ай соңыңдағы бітпеген өндірістің шығындары қосалқы өндіріс шығындарынан
8. Дайын өнім өндірістен шығып, қоймаға тапсырылды (өндірістік өзіндік
Технологиялық мақсаттардағы қосалқы өндіріс цехтарына қолданылатын электр энергиялары, газ,
1. Қосалқы әрдірістің басқа цехтарынан алынған қызметтер 8030
2. Басқа ұйымдардан алынған қызметтер, жұмыстар 8030 3310-3330,
3390 603205
3. Қосалқы өндіріс цехтарының жұмыскерлерінің кезекті демалысына есептелген резервтер
4. Қосалқы өндіріс жататын үстеме шығындардың есептен шығарылуы 8030
5. Бекітілген норма бойынша жөнделмейтін ақаулардың өзіндік құнын есептен
6. Бекітілген нормадан жоғары болған жөнделмейтін ақаулардың өзіндік құнын
7. Жұмыс және әнім малдарының жас төлдерін кірістеу 2930
8. Дайын өнімдерді кірістеу 1320 8030 2368749
9. Қосалқы өндірістің өнімдерін негізгі өндірісте материалдар негізінде қабылдау
1310 8030 256489
10 Цехтардың транспорттық кызметтері 7110 8030 265897
Қосалқы өндірістің негізгі құралдарды жөндеу шығындарын есептен шығару
1. Егер осы шығындарға резерв құрылмаса:
әкімшілік
жабдықтау бөлімі
негізгі және қосалқы әндіріс цехтары
7210
7110
8040
8030
8030
8030
125463
2. Осы мақсатқа резерв құрылса 3440 8030
258965
Транспорттық шығындардың есептен шығарылуы
1. - өкімшілік қызметтері
- негізгі және қосалқы өндіріс цехтарының қызметтері
- қоймаға материалдарды тасымалдауға байланысты
7210
8040
1310.
1350 8030
8030
8030 25620
23562
25621
2. Қосалқы өндірістің жарықтандыру, жылу беру, ыстық және суық
қосалқы өндіріс цехтары
жабдықтау бөлімі
әкімшілік
8040
7110
7210
8030
8030
8030
25645
3215
2654
3. Қосалқы өндрістің көрсеткен қызметтерінің шығындарын есептен шығару:
- Құрылысқа шаруашылық әдіспен жүргізілген қызметтер
- Негізгі құралдарды жоюға байланысты шығындар
- Төтенше жағдайларға байланысты жою шығындары
- Басқа да ұйымдардың қызметтері
2930
7410
7470
7010
8030
8030
8030
8030
6546
2564
26589
2564
4. Мүмкін бағалары бойынша қалдықтарды кірістеу 1350 8030
45625
5. Қосалқы өндіріске аяқталмаған өндірістің есепті кезең соңындағы қалдықтарын
2.3. Қосалқы өндіріс шығындарының калькуляциялық бірліктері және олардың объектілері
Калькуляциялау – өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік
Калькуляциялаудың міндеті – шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге,
Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты
Жобалық калькуляция – келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер қолданылады, олар калькуляциялау
Шартты-заттай бірліктер өнімді калькуляциялау үшін қолданылады, бірліктегі пайдалы заттың
өнімді ары қарай шығарудың мақсатқа сәйкестілігін;
өнімнің ең ұтымды, қолайлы бағаларын белгілеу;
шығарылатын өнімнің ассортиментін оңтайландыру;
жұмыс істеп тұрған технология мен станок паркын жаңартудың мақсатқа
басқару жеке құрамының жұмыс сапасын бағалау.
Қазіргі заманғы калькуляциялау кәсіпорын немесе жауапкершілік орталығы қабылдаған жоспарды
Өнімнің өзіндік құны – оның шығару мен өткізуге арналған,
Өнімнің өзіндік құнына мыналар кіреді:
кәсіпорында өнім өндіруге шығатын еңбек, қаржы және еңбек керек-жарақтары
өнімді өткізуге: буып-түю, орау, сақтау, тиеу мен тасымалдауға; делдалдық
өнімді осы кәсіпорында өндіру мен өткізуге байланысты емес, бірақ
Кәсіпорын үшін өз шығындарын басқару мүмкіндігі болуы, өзіндік құнға
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын түрлеріне байланысты отандық экономикалық
цехтық – тікелей шығындар мен жалпы өндірістік шығыстарды біріктіреді;
өндірістік – цехтық өзіндік кұн мен жалпы шаруашылық шығыстар
толық өзіндік құн – коммерциялық және өткізу шығыстарына ұлғайған
Жұмыс күшіне тікелей шығындар + материалдар + қосымша
шығыстар = Өндірістік өзіндік кұн + Өткізу шығындары
Сатылым (келісімшарттық) құны.
Жеке және ортасалық өзіндік құн бөлінеді. Жеке өзіндік құн
Шығын есебі объектілері бойынша топтасқан ақпарат басқарма талаптарына сай
Калькуляциялау объектісі – белгілі бір құнды жұмыс пен көрсетілетін
Басқаша айтсақ, шығын есебі объектілерін таңдау өндіріс технология-сының ерекшеліктеріне,
Машина жасау жеңіл өнеркәсіп, қара және түсті металлургия салалары
Калькуляциялау принциптері, оның объектісі мен калькуляциялау тәсілдерінің түрлер.
Шығынды есептеу мен калькуляциялау тәсілдерін үш белгі бойынша топтастыруға
шығын есебі объектілері бойынша:
процестік;
бөлістік;
тапсырыстық;
шығын есебінің толықтығына қарай:
толық өзіндік құнды калькуляциялау;
толық емес өзіндік құнды калькуляциялау;
шығындар есебі мен бақылаудың оперативтілігі бойынша:
нақты өзіндік құн есебі;
нормаға сай шығындар есебі.
Бұл бөлімде шығындар есебі мен шығын есебі объектілері бойынша
Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік жүйесі біртекті немесе шамамен ұқсас,
Процестік тәсіл көбіне өнеркәсіптің кен өндіруші және энергетика салаларында
Біртекті өнім шығаратын жерде өндіріске шыққан шығындардың негізгі мөлшерін
Бірінші нұсқа. Тікелей және жанама шығыстарды барлық шығарылған өнімнің
Үшінші – бір уақытта өнімнің бірнеше түрін шығаратын немесе
Төртінші нұсқаны шығындар есебін процестер немесе бөлістер бойынша бұл
Процестік калькуляция жүйесі дайын бұйымдары азды-көпті ұқсайтын өнеркәсіп салаларында
Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік тәсілі біртекті немесе шамамен алғанда
Мұндай өндіріске өнеркәсіптің кен өндіру салалары мен энергетика кіреді.
Шығындарды кіргізудің толықтығына қарай толық шығын мен өзгермелі (тікелей)
Бөлудің бірнеше базасын пайдалану кезіндегі мұндай тәсілдің олқылықтарына мыналар
Пайда жанама салықтарсыз түсім мен өндірілген өнімнің өзіндік толық
Өзгермелі (тікелей) шығындар тәсілінде толық емес өзіндік құнды есептеу
Ағымдағы шығыстардың (кезең шығыстары) бірен-сараны, жарым-жартылайы ескерілмейді және калькуляцияланбайды,
Көрнекілік үшін екі мысал келтірейік.
1-мысал. Көмір өнеркәсібі сияқты кәсіпорындар жай калькуляциялау тәсілін қолдана
Өнімнің өзіндік құны мына формула бойынша есептеледі:
,
Мұнда Сед – өнім бірлігінің өзіндік құны, теңгемен;
З – есепті кезең ішінде жиынтық шығындар,
К – есепті кезең ішінде өндірілген өнімнің заттай
Мұндайда екі принцип міндетті түрде сақталады:
өнімнің бір түрі жасалады;
жартылай өнім қоры пайда болмайды.
2-мысал. Фирма бұйымның 5 мың бірлігін дайындады және өткізді.
2 000 000 : 5000 = 400 тенге.
Практикада шығын есебінің процестік тәсілінің үш нұсқасын қолданады: бірізді,
Бірізді нұсқау – дайын бұйымның құны соңғы цехтан “Дайын
Параллельді есеп бір бұйымды немесе біртекті бұйымды шығаруға арналған.
Бөлектеу тәсілі біртекті өнім өндірісінің технологиясы өңдеудің әр түрлі
Бұл тәсіл кеңінен таралған. Ол технологиялық процестің жеке сатыларында
Калькуляциялау объектісі ретінде бөліс деп аталатын өндіріс кезеңі болғандықтан,
Үздіксіз жалғасып отыратын өндіріс процесінде бірнеше кезең бойы бастапқы
әртүрлі ассортименттегі өнім өңдеуде (қолданатын бөлістік тәсіл);
технологиялық циклдің ұзаққа созылмауы жағдайында;
өндірістің барлық процесі үнемі қайталанатын операцияларға бөлінген жағдайда.
Өндіріске шығатын шығындар есебі мен калькуляциялаудың бөлістік тәсілін бастапқы
жеке тапсырыстарға қатыссыз бөлу бойынша шығындарды жинақтап қорыту әрбір
шығындарды тапсырыс дайындалған уақытымен емес, күнтізбелік кезең үшін есептен
қарапайымдылық пен арзандық: тапсырыстар есебінің карточкасы жоқ, жеке тапсырыстар
Өнеркәсіпте өндіріс шығындарын еркін есептеу үшін өнімнің өзіндік құнын
4-Кесте.
Қосалқы өндірістің жартылай өнімдік нұсқасындағы
есептік жазбалар
Шаруашылық операциялары Дебет Кредит Сома
1 2 3 4
1. Бірінші цехта жартылай өнім дайындалады (ай басында аяқталмаған
80 000) 8021/1 “1 цехтың жартылай өнімі” 8030/1
2. №2 цехқа одан әрі өңдеу үшін жартылай өнім
3. №2-цех жартылай өнім дайындады (ай басындағы АӨ 123
4. №3 цехқа одан әрі өңдеу үшін жартылай өнім
5. Қоймаға дайын өнім кіріске алынды (сатып алушыларға босатылды)
7010
8030/3“3-ші цехтың қосалқы өндірісі” 1 221 700
Есептің жартылай өнімдік тәсілінің артықшылығы мынада:
әрбір бөлістен шығуда жартылай өнімнің өзіндік құны туралы бухгалтерлік
аяқталмаған өндірістің қалдықтарын жинақталған орындарында ескеру мүмкіндігі; өзіндік өндірістің
жеке шаруашылық бөлімшелері қызметінің қорытындыларын анықтау.
Өзіндік кұн құрылымын талдау кезінде жеке құрамдас бөлікке орналастыру
Калькуляциялаудың жартылай өнімсіз нұсқасы өндірістен шыққан, яғни барлық технологиялық
Дайын өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу үшін барлық бөлістің
Жартылай өнімсіз нұсқада әрбір бөліс бойынша шығындардың есебімен шектеледі.
Бұл тәсілді аяқталмаған өндіріс пен жартылай өнімі жоқ (немесе
Қарапайым қайта бөлу тәсілдің мәні мынада тікелей және жанама
Шығындарды есептеудің қайта бөлу тәсілінің негізгі кемшілігі мынада, өнімнің
Өндіріс процесімен қатарласып (бөлістен бөліске) шығындарды жинақтау (бұйым болған
Әдіс негізгі материалдар (технологиялық мақсаттарға арналған материалдар), өндірістік жұмысшылардың
Тапсырыстық тәсіл мынадай жағдайларда қолданылады:
бірлі-жарым немесе ұсақ сериялы өнім өндірісінде, не болмаса жұмысты
күрделі және ірі бұйымдар шығарғанда;
ұзақ технологиялық циклды өндірісте;
едәуір бөлігі қайталанбайтын және жеке тапсырыстар бойынша саны шағын
жұмыс орындарының технологиялық ерекшелігі мен жұмыс орындарына белгілі бір
әдетте, әмбебап жабдықтармен керек-жарақтарды қолданғанда;
барлық қолдан құрастырушы және жеткізу операцияларының салыстырмалы үлкен үлес
жұмысшылар арасында жоғары білікті мамандардың көп болғанында;
өнім дайындаудың (өндірістік циклдің) салыстырмалы ұзақ мерзімінде.
Тапсырыстық тәсілде бірен-саран бұйымға немесе бұйымның, жұмыстың немесе көрсетілген
Тапсырыс ретінде үш құрастырмалы түрден – 1, 2, 3
Тапсырыстардың өзіндік құны мыналардан құрылады:
бөлшектер тапсырысына кіретін өзіндік құннан;
екі технологиялық операцияны жүзеге асыруға шығатын шығындардан;
осы тапсырысқа есептелген жанама қосымша шығыстардан.
Кәсіпорында қолданылатын есеп саясатына сәйкес жанама жалпы шаруашылық шығындар
Шығындарды жанама бөлу сызбасы жалпы түрде былайша көрінеді:
шығындар бөлінетін объект (азық-түлік, азық-түлік тобы, шығындардың пайда болған
шығындарды бөлу базасы таңдалады – шығындарды бөлу жүргізуге пайдаланылатын
бөлудің коэффициенті (мөлшерлеме) бөлінетін жанама шығындардың шамасын таңдалған бөлу
жанама шығындардың әрбір объектісіне келетін көлемі шығындарды бөлудің есептелген
Бұл сызбаны мысалмен қарастырайық.
Мысал. Белгілі бір кезеңде ескерілген жалпы өндірістік шығындарда шығарылған
Қосымша шығыстар 39 250 теңгені, негізгі өндірістік жұмысшылардың есептелген
Бөлу мөлшерлемесі = Жалпы өндірістік шығындар = 39 250/40
Қосалқы өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы
Осы мөлшерлеме негізінде жалпы өндірістік шығындарды бөлу өнімнің нақтылы
Мәселен бұйымға арналған шығындар бірлігі мынаны құрасын:
Қосалқы шикізаттар мен материалдар – 400 тенге;
Қосалқы өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы – 800 тенге.
Ендеше бұл бұйымға бөлінген қосымша шығыстар мынаны құрайды:
Қосалқы өндірістік жұмысшылардың
еңбекақысы ( Жұмысшылардың мөлшерлемесі = 800 • 0,9812 (
Осылайша, А өнімі бірлігінің өндірістік өзіндік құны (тікелей және
400 + 800 + 785 = 1985 тенге.
Қаралған мысалда қарапайым, бірсатылы бөлу берілген.
Егер өндіріске жұмсалған шығындар есебінің жүйесін өнімнің (жұмыстың, көрсетілген
Толық емес өзіндік құнды жасау тәсілі “директ-костинг”, ал толық
Шығын түрлері бойынша тікелей және жанама шығындар бөлінеді. Тікелей
Есепте шығындар объектісіне бірден жатқызылуы мүмкін тікелей шығындар:
тікелей материалдық шығындар;
еңбекті өтеудің тікелей шығындары;
еңбекті өтеуден аударымдар.
Тікелей материалдық шығындарда өндіріске жұмсалған қосалқы материалдардың нақты өзіндік
Өнімнің, жұмыстың, көрсетілетін қызметтің нақты өндірістік өзіндік құны сомасы
Толық өзіндік құн негізінде кәсіпорын басшысы өнімнің пайдалылығы мен
Толық өзіндік құн бөйынша есептеудің тиімді жақтары:
Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген қаржылық есеп пен салық салу
аяқталмаған және дайын өнімнің құнын байыпты бағалау.
Есептеудің бұл жүйесінің елеулі олқылықтарына мыналарды жатқызуға болады:
өнімнің өзіндік құнына оны өндіруге тікелей қатысты емес (нәтижесінде
жанама шығыстарды есептен шығарған жалпы бөлу базаларын қолдану салдарынан
өнімге сұраныс азайғанда, қоймадағы дайын өнім қорына тұрақты қосымша
өзіндік құнды жоспарлы калькуляциялауда жоспарлы пайда алдын-ала қарастырылады, шын
өндіріс көлеміне байланысты шығындар тәртібінің сипатына назар аудармау салдарынан
Қосалқы материалдық шығындар тікелей шығындардың (қосалқы материалдар жанама шығыстар
Шығын баптарын көрсететін қосалқы материалдардың құнын бағалау үшін дәстүрлі
Орташа өзіндік құн тәсілін пайдаланғанда, материалдық қорлардың өзіндік құны
ФИФО тәсілдері бойынша материалдарды бағалау мысалы 5-кестеде берілген.
ФИФО тәсілімен материалдарды бағалау
Көрсеткіштер Бірлік саны, дана. Бірліктің, бағасы теңге Сома, теңге
Материалдардың ай басындағы қалдығы 1600 10 16000
Ай ішіндегі материалдардың түсуі:
бірінші партия
екінші партия
үшінші партия
2100
7000
1000
10
8
13
21 000
56 000
13 000
Бір айдағы жиыны 10 100 – 90 000
Материалдардың бір айда жұмсалуы:
а) ФИФО тәсілі бойынша:
бірінші партия
екінші партия
үшінші партия
3700
7000
400
10
8
13
37 000
56 000
5200
Бір айдағы жиыны 11 100 – 98 200
Бір айдағы жиыны 11 100 – 100 000
Материалдардың ай соңындағы қалдығы
а) ФИФО тәсілі бойынша 600
13
7800
Ескерту: Ұйым бір айда жұмсаған материалдарының жалпы саны, шартты
Материалдарды бағалаудың жоғарыда келтірілген тәсілдерін қолдануды талдау мынадай тұжырымдар
ФИФО тәсілі материалдарды хронологиялық тәртіппен түсуіне сәйкес партияның өзіндік
Орташа өзіндік құн тәсілі босатылатын ресурстары орташа сатып алу
Материалдарды есептен шығару шығыс жайлы құжаттар негізінде атқарылады.
Есепті кезең ішіндегі материалдың жалпы нақты шығысы (тікелей
Рф = Онп + П – В – Окп,
где Рф – есепті
Онп – есепті кезең басындағы материалдың қалдығы;
П – есепті кезең бойы материалдың түсуін құжатпен растау;
В – есепті кезең бойы материалдың ішкі ауыстырылуы (материалды
Окп – түгендеу мәліметтері бойынша анықталатын есепті кезең соңындағы
Әрбір бұйымға шыққан нақты шығысты норма бойынша шығысқа сәйкес
Кезең шығыстарын да жанама деп тануға болады, өйткені олар
Қосымша шығыстар өндірістік бөлімшелерде, учаскелерде, цехтарда, өндірістерде, бөлістерде пайда
Бұл шығыстардың мөлшерлері көбіне өндіріс көлеміне байланысты, қосымша шығыстардың
Қосымша шығыстардың аналитикалық есебі кәсіпорынның бөлімшелері бойынша, ал олардың
басқа жақтан алынған материалдар, оның ішінде транспорттық-дайындау шығыстары; сатып
қызметкерлердің еңбегін өтеу;
еңбек өтеуден заңнамалар белгілеген мөлшерлеме бойынша әлеуметтік салық аудару;
негізгі құрал-жабдықтарды жөндеу;
негізгі құрал-жабдықтардың тозуы мен материалдық емес активтердің амортизациясы;
коммуналдық қызмет;
жал төлемі;
басқадай қосымша шығыстар.
Ай ішіндегі үстеме шығыстардың түрлерін арнайы тізімдемеде көрсетуге мүмкіндік
Әдетте ұйымдарда өндіріс басшылары мүмкін болатын шығындар мөлшерін
Үстеме шығыстарды бөлу процесі үш элементтен тұрады:
шығындарға қатысты объект таңдалады;
объектіге жатқызылған шығындар таңдалады және жинақталады;
шығындардың есептік объектімен арақатынаста болатын бөлу базасы таңдалады.
Бөлу тәсілдері ерікті түрде бухгалтер-талдаушының ұйғарымы бойынша таңдалады. Бөлу
Үстеме шығыстарды таңдаудың маңызды принципі осы өнім түріне шыққан
Кезеңдердің аналитикалық есебі шығыстардың тобы бойынша, ол топтың ішінде
№7 БЕС-да кезең шығыстарының өнімді өткізумен байланысты келесі шығындары
еңбекақы, сыйақы және еңбекақыға байланысты төлемдер бойынша;
тауар өткізумен шұғылданатын қызметкерлердің еңбек қорынан әлеуметтік салық аудару;
буып-түю, орау, тиеу, тасу бойынша;
өткізу және басқа делдалдық ұйымдарға төленетін комиссиялық аударымдар;
коммуналдық қызметке: өткізу орындарындағы тауарларды сақтауға арналған бөлмелерді ұстау
жарнамаға: өткізу нарығын жете білу бойынша;
белгіленген мақсаты ұқсас басқа шығыстар.
Жалпы және әкімшілік шығыстарға – өндірістік процеспен байланысты емес
жалақы, сыйақы, жәрдемақы және басқа төлемдер бойынша;
әкімшілік жеке қызметкерлерінің еңбек қорынан әлеуметтік салық аударымдары;
лауазымды қызмет адамдарына қосымша төлемдер
коммуналдық қызметке;
әкімшілікке белгіленген бөлмені ұстау;
күмәнді борыштар бойынша резерв сомасын есептеу;
айыппұл өсімақы келісім шарттарын орындамағаны үшін төленетін айып;
белгілеуі бойынша ұқсас шығыстар.
Кәсіпорынды басқаруға шыққан шығыстар мемлекет тарапынан нормалауға және шектеуге
8410 “Үстеме шығыстар” мен 7210 “Жалпы және әкімшілік шығыстар”
Өнімнің өзіндік құнын жасау калькуляция объектілері тұрғысынан яғни шығарылатын
қосалқы өндіріс шығындарын өнім түрлері бойынша бөлу;
жалпы өндірістік шығыстарды өнім түрлері бойынша бөлу – өңдірістік
жалпы шаруашылық шығыстарды өнім түрлері бойынша бөлу – өнеркәсіптік-өндірістік
коммерциялық шығыстарды өнім түрлері бойынша бөлу – толық өзіндік
Толық өзіндік құнды жасау өнімнің өткізу құнын анықтаудың соңы
Бұл жүйе әрқилы елдерде әр түрлі аталады. Германия мен
“Өзгермелі”, “тұрақты”, “жартылай өзгермелі”, “жартылай тұрақты” терминдері өндірістік қызмет
Өзгермелі шығындар – тұтастай алғанда өндіріс көлемі өзгеруіне тура
Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қатысты өзгермейді, бірақ өнім бірлігіне
Алайда шығындардың көпшілігі жартылай өзгермелілерге (араласқа), біреуі үлкен деңгейде,
Өзгермелі шығындардың түрлері:
тікелей материалдық;
тікелей еңбек;
технологиялық мақсаттарға жұмсалатын.
Тұрақты шығындарға:
жалпышаруашылық мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың амортизациясы;
басқару қызметкерлерінің еңбекақысы;
жал төлемі;
басқару шығыстары басқа баптарының көпшілігі (басқару құрамына транспорттық қызмет
Аралас, яғни жартылай өзгермелі, жартылай тұрақты шығындарға:
материалдық-техникалық қызмет ету;
телефон шығындары;
жылытуға шығын шығару.
Басқарудың “директ-костинг” технологиясының мәні өндіріс шығындарын калькуляциялау мен өндіріс
Тікелей шығындарды дайын бұйым түрлері бойынша жинақты қорытады, жанамаларды
Барлық бұйым бойынша брутто-пайда қосындысында тұрақты шығындардың жалпы шамасын
Өзіндік құнды “директ-костинг” жүйесі бойынша калькуляциялау технологиясы өндірістің кез
“Директ-костинг” жүйесінің бірнеше айрықша ерекшеліктері бар:
өндірістік шығындар өзгермелі шығындарға (тікелей) және тұрақты шығындарға бөлінеді;
өнімнің өзіндік құнын шектеулі шығындар бойынша калькуляциялау;
кірістер туралы есепті жасаудың көп сатылығы.
Бұл жүйе өнімді өткізуге бейімделген. Өткізу көлемі үлкен болған
“Директ-костинг” жүйесі жағдайында операцияларды бухгалтерлік шоттарда көрсету тәртібі мынадай.
6-Кесте
Пайданың қалыптасуы
№ Көрсеткіштердің атауы Көрсеткіштердің мәні,
тенге
1 Өнімді өткізуден түскен түсім (В) В =
2 Өзгермелі шығындар (ПЗ) ПЗ = 300
3 Маржиналды табыс (М) М = В –
1 2 3
4 Тұрақты шығыстар (ПР) ПР = 100
5 Пайда (П) П = М – ПР
Кірістер туралы есепті жасаудың көпсатылығы негізінде маржиналдық табыс туралы
Маржиналды табыс – өзгермелі шығыстар бойынша есептелген өнімді сатудан
“Директ-костинг” жүйесіндегі кірістер мен шығыстар туралы шамамен алынған есеп
7-Кесте
Маржиналдық табыс тәсілімен жасалған кірістер мен шығыстар туралы есеп
№ Көрсеткіш Сома, теңге
1 Өткізілген өнім көлемі 2850
2 Өзгермелі шығындар 1650
3 Маржиналдық табыс 1200
4 Тұрақты шығыстар 685
5 Таза пайда (немесе зиян) 515
Ұсынылған есепте екі саты бар: жоғарғы – маржиналдық табыс:
Өзгермелі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың маңызды сәті
Өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау бұйым бағасы деңгейіне,
Стандартты “директ-костинг” – кәсіпорынның түпкілікті мақсатына – таза пайда
“Директ-костинг” артықшылықтары:
өзіндік құнды жарым-жартылай калькуляциялаудың қарапайымдылығы мен объектілігі, өйткені тұрақты
өзіндік құнды әр түрлі кезеңдердің өзгермелі шығындары, абсолютті және
шығаруды ұлғайту үшін тиімділігі мол бұйымды анықтау;
өзгермелі шығыстарды, өткізу бағаларын және шығарылатын өнім құрылымын өзгерту
тұрақты шығыстардың шамасын жедел бақылау үшін жағдайлар жасау, өйткені
есептің талдаушылық мүмкіндіктерін кеңейту, өйткені есеп пен талдаудың тығызды
“директ-костинг” жүйесі принциптерін басқару есебінің басқа жүйелерімен үйлестіре қолдану.
Бұл жүйеде мынадай кемшіліктер бар:
шығындарды тұрақты және өзгермелі деп бөлудегі қиыншылықтар, бұл нәтижелерге
кәсіпорынның көпшілігіне толық шығындар шамасы туралы ақпараттың бар болуы,
Сонымен, “директ-костинг” өзгермелі (не болмаса бірен-саран) шығын категориясына негізделенетін
Шығындар есебінің нормативті тәсілін қолданудың мүмкіндігімен қажеттілігі туралы шешімді
Нақты өзіндік құн есебінің жүйесі өз еліміздегі кәсіпорындарда дәстүрлі
өндіріске шыққан алғашқы бастапқы шығындарды бухгалтерлік есептің шоттары жүйесінде
шығындарды өндіріс процесінде пайда болған сәтінде есептік тіркеу;
шығындарды өндіріс түрлері, шығыс сипатына, пайда болған жерлері, есеп
нақты шығындарды есеп пен калькуляциялау объектілеріне қатысты ету;
нақты көрсеткіштерді жоспарлымен салыстыру.
Есепті кезеңнің нақты шығындарының шамасы қолданылған ресурстардың нақты санын
Алайда бұл жүйенің бірқатар елеулі кемшіліктері бар:
толық өзіндік кұн есебі шығындарды жою үшін ұсыныстар бермейді;
басқарушы құрамды бухгалтерлік ақпаратпен жедел қамтамасыз етпейді; өйткені өнімнің
қолданылған ресурстар санымен олардың бағаларын бақылау үшін нормативтердің болмауы
бұл жүйе өндірістің негізгі факторларын оны айқындау үшін алғышарттар
еңбек сыйымдылығының “тарихи” өзіндік құнының есебі, шаруашылық фактілерін тіркеу
әкімшілікке уақытылы шаралар қабылдау жолымен жоюға болатын, өнімсіз еңбек
Осылайша, “тарихи” шығындардың есебі ресурстарды пайдалануды шұғыл бақылаудың өндірісті
шаруашылықтағы материал, еңбек, қаржы ресурстарының ұтымсыз шығындалуын уақтылы ескерту;
өндірістегі резервтер мен нәтижелерді анықтауға жәрдемдесу.
Әдістің негізінде өнім, жұмыс, қызмет бірлігіне жұмыс уақыты, материалдық
Кәсіпорын қолданысындағы норма мен сметаның негізінде әр бұйым бойынша
Нормативтік өзіндік құнды түзетуге арналған бір ай ішіндегі норма
Норма және нормадан ауытқу бойынша шығындарға бөлетін бір ай
Сондай-ақ олардың пайда болған орны бойынша нормадан ауытқу себептерін
Нормадан ауытқуды және норманың өзгеруін, нормативтік өзіндік құнның сомасы
Нормативтік шығын есебінің жүйесі кеңінен қолданылады, сондықтан ол әр
сметаны жасауда және басқару тиімділігін бағалауда көмектесу;
жоспармен үйлеспейтін (келіспейтін) операцияларды анықтауға бағытталған бақылау сызбасын, яғни
шешім қабылдауға пайдаланылатын болашақта болатын шығынды болжау;
тауарлы-материалдық құндылықтар қорын бағалау мақсатында түпкілікті өнімге шығынды көшіру
қол жеткізуге аса қажетті мақсаттарды белгілеу.
Әрбір тармаққа жеке тоқталайық.Нормативтік әдіс бойынша жұмысты ұйымдастыру табыс
Шығын есебі аталып көрсетілгендей белгіленген нормативтер бойынша жүргізіледі, нақты
“Стандарт-кост” - бұл жүйе өткен ғасырдың 20-сыншы жылдардың басында
Отанымыздың экономистері америкалық ғалым Д.Ч. Гаррисонның 1933 жылы аударылып
Басқару техника университеті бұл жүйені іс жүзіне асыру және
“Стандарт-кост” жүйесінің мағынасы есепке не болғаны емес, болуы тиіс
“Стандарт-кост”жүйесімен нормативтік шығын есебінің әдісін салыстыру мынадай қорытынды жасауға
екі әдіс те шығынды норма негізінде ескереді;
толық шығын есебін жорамалдайды (предпологают);
шығынның “стандарт-кост” әдісі бойынша есепте аса жоғары белгіленген норма
“Стандарт-кост” шарты ағымдағы есеп нормасының өзгеруін қарастырмайды. Нормативтік әдісте
Өндірістік шығын есебінің екі тәсілдемесі айрықшаланады, атап айтқанда:
өткен шығын есебі;
стандартталған шығын есебі және одан ауытқу.
Норма-стандартын әзірлеу, өндірістің басталуына дейін стандарттық калькуляцияны жасау және
Стандарт – материалдық және еңбек шығынының өнім бірлігін өндіруге
Кост – бұл өнім бірлігін дайындауға кететін өндіріс шығынының
Стандарт-кост – бұл өндірістің тікелей шығынын реттеуге бағытталған бақылау
“Стандарт-кост” жүйесін ұйымдастыру бойынша жұмысты үйлестірудегі кәсіпорынның көлеміне қарай
қаражатты шығындау (жұмсау) процесіндегі стандарттардан ауытқудың негізгі анықталуына оның
барлық ауытқушылықтар емес, тек олардың пайдаланылған стандарттарда көрініс тапқандары
калькуляция баптары бойынша және ауытқушылық факторлары бойынша ауытқу есебі
Бұл ерекшеліктер мыналардың басқару процесінде әрдайым бағаланатынын білдіреді: ауытқушылықтар
Стандарт-кост – бұл өндіріс процесінің барысын және нормативінен нақты
“Стандарт-кост” жүйесін қолдануда нақты шығын есебінің жай жүйесі сияқты
Бір айдың ішінде нақты шығарылған және қоймаға тапсырылған дайын
“Стандарт-кост” жүйесінің артықшылықтары мынада:
кәсіпорын пайдасын кемітетін шығынды анықтау мүмкіндігі;
келешекте болуы мүмкін шығындарды болжау мүмкіндігі;
калькуляциялаумен байланыстырылған есептік жұмыстың ең аз шамасы;
бұйымды өндіруге және өткізуге жұмсалатын болжалды шығындар туралы ақпаратпен
өнім бірлігінің алдын ала есептелген өзіндік құндары негізінде бағаны
нормативтен ауытқу мен оның пайда болу себебін бөлу арқылы
өткізу бөлімі арқылы сату көлемін жоспарлауы және оңтайлы бағаны
Барлық осы міндеттерді шешуде “Стандарт-кост” жүйесі өткен шығын жүйесіне
3. ҚОСАЛҚЫ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
Аудиторлық тексеру жүргізудің мақсаты және ақпарат көздері
Шығындар есебінің есебінің аудитінің негізгі мақсаты – олардың есебінің
Аудитор шығындар есебінің ауқымын кеңейтіп, аудиторлық тексеру барысында
Шығындар есебінің аудитін тереңдетіп жүргізу үшін жоғарыда келтірілген аудиторлык
Аудиттің маңызды сұрақтарының бірі өндіріске шығысқа шығарылған материалдар ресурстарының
Шикізаттардьң және материалдардың (жұмыс, қызмет) шығындары, өндіріс үрдісінде қолданылатын
Аудитор материалдық қүндылықтарға аудит жүргізгенде ұйымның есеп жүргізу саясатында
Тб =
Ат+Ак
Мұндағы,
Тб- материалдардың нақты өзіндік қүнының түрақты бағасына ауытқу пайызы;
Аб - айдың басындағы материалдардың нақты өзіндік қүнының тұрақты
Ас - айдың ішінде келіп түскен материалдардың нақты өзіндік
Ат - айдың басындағы материалдардың тұрақты есептік бағасы бойынша
Ак - ай ішінде келіп түскен материалдардың тұрақты есептік
Осы пайыз бойынша жұмсалған материалдардың ауытқуын (тиісті шоттарға) шығысқа
Материалдық құндылықтардың сақталуын қамтамасыз етуде шикізат-тарға, материалдарға, отындарға, косалқы
Ұйымның басшысының бүйрық (өкім) шығарып, оның мәтінімен түгендеу комиссиясының
Егер материалды-жауапкершілікті түлға дәлелді себептермен болмай қалса, онда қойманы
3. 2. Қосалқы өндіріс шығындары есебінің аудиті
Ұйымның қаржы-шаруашылық қызметінің
Аудитор қоймашылармен жеке материалды жауапкершілік бұл олардың жұмысын
Сондай-ақ, аудитор басқа шаруашылықтарға қайта өңдеуге берілген және сатылған
Қандай да бір ауытқулар кездескен жағдайда сатып алушының бухгалтериясында
Қорыта келгенде, өндіріс қорларын аудиттеу
Қорытынды
Жалпы қорыта келе берілген дипломдық жұмыстың тақырыбы қазіргі таңда
Нарықтық заманда ұйым тұрақты қызмет атқару үшін бәсекеге тұра
ҰК “Қазақстан темір жолы” Акционерлік Қоғамында шығындар есебінің дұрыс
Ол осы қызметті көрсетуге қолданып отырған технологиялардың жаңартылған түрге
ұйымның өндірістік шығындар есебінде негізсіз шығындармен күресу, яғни өнімнің
өнімнің өзіндік құнын азайтып, сапасын арттыру;
өнімнің өзіндік құнын есептеу барысында тиімді тәсілдерді таңдай алу;
өндірістік шығындарға үнемі бақылау жасап отыру;
өндіріске жұмсалатын шығындар нормасын реттеп отыру;
тауарлы-материалдық қорлардың кірістелуі мен жұмсалуына мән беру;
Сондай-ақ дипломдық жұмысымды қорытындылай келе қазіргі кезеңдегі республикамыздағы экономикалық
Сондай-ақ Қазақстан Республикасы дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық бухгалтерлік
Қорыта айтқанда, дипломдық жұмыстың тақырыбы бүгінгі күннің талабына сай
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы"
2. “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы" Заң күші бар
3. Қазақстан Республикасы "Акционерлік қоғамдар туралы" Заңы №2811.,
4. Бухгалтерлік есеп стандарттары және әдістемелік ұсынымдары Қазақстан
Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да
"Аудит", под редакцией доктора экономических
Андреев В.Д. Практический аудит, М., Экономика. 1994г-500с.,
Әбдіқалықов Т.Ә., Сәтмурзаев А.А.
Байдаулетов М., Байдаулетов С.М. Аудит, А.,
Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления
11. Безруких П.С. Бухгалтерский учет. – М.: Бухгалтерский учет,
12. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет: Учебник для вузов.
13.Вахрушина М.А. Внутрипроизводственный учет и отчетность. – М.: АКДИ,
14.Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. –
15. Карпова Т.П. Управленческий учет: Учебник. – М.: ЮНИТИ,
16. Калькуляция себестоимости продукции в промышленности: Учебное пособие /
17. Керимов В.З., Епифанов А.А., Селиванов П.В., Крятов М.С.
18. Кондратьева Н.С. Основы управленческого учета: Учебное пособие. –
19. Николаева О., Шишкова Т. Управленческий учет: Учебник. –
20.Николаева С.А. Принципы формирования и калькулирования себестоимости. Особенности учета
Дюсембаев К. Ш., Егембердиев С.К., Дюсембаева З.К. Аудит
Дюсембаев К.Ш.,Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық
23. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А.
24. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И.
Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е.
Төлегенов Э.Т. Бухгалтерлік ақпарат
Тасмағанбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатов О.Ж.,
Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп теориясы, А.,
Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект:
Досье бухгалтера № 1 (13), январь, 2007г.
Бюллетень бухгалтера № 2 (196), 2007г.
Библиотека бухгалтера и предпринимателя № 2 (139),
33. Библиотека бухгалтера и предпринимателя № 5 (130),
34.Бухгалтерский учет №1-3, Ежемесячный теоретический
35.Бухгалтер бюллетені, №1-5 қаңтар, №1-8 ақпан, наурыз 2007ж. БИКО.
1
Өзгермелі шығындар сомасы, теңге