МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.......................... 3
1. ТАБИҒИ АПАТТАРДА ТҰЛҒАНЫҢ ҚОРҚЫНЫШЫ МЕН
Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда
Мүмкін болатын табиғи апаттардың адамзатқа тигізген әсерлері
Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу теориялары мен механизмдері
2. ТҰЛҒАНЫҢ ҚОРҚЫНЫШЫ МЕН МАЗАСЫЗДАНУ КҮЙЛЕРІНІҢ ТАБИҒИ АПАТТАРДА
2.1 Мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен
2.2 Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда
ҚОРЫТЫНДЫ........................ 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ......... 58
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Адам баласы таиғатпен етене өмір сүріп
Бұл табиғаттың өз мүмкіндігін көрсете, адамның ішкі дүниесіне
Мүмкін болатын табиғат апаттарда адамның жеке қасиеттерімен бірге
Жалпы тұлғалық қорқыныш пен үрейленуге келетін болсақ, бұл
Адамның психикалық құбылыстарды бейнелеуінің тағы бір ерекшелігі –
Адам мен табиғаттың қарым-қатынасы жаңадан ХХ ғасырға аяқ
Адамдардың табиғи апаттардың алдын-ала сезінуі ғылыми тұрғыдан түсіндірілмеген.
Зерттеу мәселесі: Адамның эмоциялық толғаныстарының ерекшеліктері негізінде зерттеу
Зерттеу мақсаты: Мүмкін болатын табиғи апатттардағы тұлғаның қорқынышы
Зерттеу нысаны: 19-29 жас және 30-40 жас аралығындағы
Зерттеу пәні: мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы
Зерттеу міндеттері:
тақырыпқа байланысты шет ел және отандық психологтардың еңбектерін
мазасыздық пен қорқынышты психологиялық зерттеуде әдістер арқылы анықтау;
ғылыми негізделген ұсыныстар келтіру.
Зерттеудің болжамы: табиғи апаттардың ықтималдығына байланысты адамдарда қорқыныш
Жас ерекшелігіне байланысты қорқыныш және мазасыздық күйлерінде айырмашылық
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері: мүмкін болатын табиғи
Зерттеу әдістері:
Сауалнама;
Тейлер пікіртерімі;
Тұлғаның мазасыздығын бағалау мәселелері (Ч.Спилбергер мен О.Л.Ханин бойынша);
Тұлғаның А типін диагностикалайтын сауалнама.
Зерттеудің практикалық базасы: Алматы қаласының тұрғындары
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Алматы қаласының сейсмологиялық зонада тұруына
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: зерттеу нәтижелері Алматы қаласында
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: кіріспе, 2 тараудан
1. ТАБИҒИ АПАТТАРДА ТҰЛҒАНЫҢ ҚОРҚЫНЫШЫ МЕН
1.1 Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда зерттелуінің
Эволюция процесінде адам арнайы жағдайларға қоршаған орта, метеорологиялық
Адам баласының табиғатқа қатынасы қашанда әдемілік негізін қалаған.
Табиғаттың тозуы бұл экологиялық дағдарыс. Бұл – ғаламат
Табиғ апаттар адамның психологиялық көңіл-күйіне қатты
Мүкін болатын табиғи апаттардың белгісізі уақытта болу ерекшелігімен
Қарапайым құбылыстардан «кездейсоқ процестер» деп, екінші эрозиялыр, желдің
Тарихи және әлеуметтік жағдайларға байланысты террриториялардағы экономиканың деңгейі,
Тұлға – адамның әлеуметтік сапалы жүйесі. Оның санасы,
Субъективтілікті көрініс ретінде қарастырсақ, жекелей алғанда көптеген адамдар
Қазіргі өркениетте адамдарда өміріндегі қиыншылықтар мен қауіптерді мүмкін
мүмкін болатын табиғи апаттардың адамға тигізетін психологиялық әсерін
мүмкін болатын табиғи апаттардағы әр адамның дайындығына байланысты
мүмкін болатын табиғи апаттардан адамда сенімділік пен жеке
апаттардың кездейсоқ екендігіне орай бойындағы сапалы қасиеттерді
дамыту (ұстамдылық,әрекетті тез игеру , өзін-өзі басқара білу
апаттар жайында білімдер, дағдылар, іскерліктерді қалыптастыру
арнайы топтардың сенімді көмегін ұйымдастыру.Бұл міндеттердің шешімі адамдардың
Адамдарды апат болған жағдайда психологиялық тұрғыдан күйі мен
Апат – объективті-субъективті жағдайлардың реалды жиынтығы, адам болмысының
Апат - әлеуметтік-табиғи тұтастылық.
Қазіргі кездегі апат барысында адамның психологиясына жүйелі бағытта
Адамның апат жағдайындағы жүйесі:
Апат жағдайының компоненттері:
сыртқы орта, сыртқы жағдайлар;
тұлғалық-жағдайды бастан кешірген адамның әрекетті таңдауы;
мінез-құлық – адамның жету мүмкіндігі.
Компоненттер бір адамның өзінде тұрақтылықты сақтамайды. Біркелкі
Апат кезінде болған адамның психологиялық құбылыстары:
апаттың жеке факторларындағы адамның бағалауы, кез-келген фактор адамға
апаттың мәнділігі және оған қарым-қатынас, критерийдің мәнділігін адам
апаттағы мотивациялық белсенділіктер: адам қандай мақсатпен ұмтылады, жету
мобилизациялы – жеке мүмкіндіктер, апат барысында дұрыс мінез-құлық
мінез-құлық, әрекетті, шешімді қабылдаудағы бейміділігін апат кезіндегі дайындық
адамның психикалық күйі. Адамның қолайсыз күйден арылудағы мүмкіндіктеріне
мінез-құлықты басқару – адамның өзін-өзі басқарудағы психикалық әрекетті
Апаттардың типтері:
Объективті экстремалды апат: сыртқы ортаның қауіптілігіне адамның шамасы
Экстремалды мүмкін апат. Жабық түрдегі қауіптер. Оның объективті
Жеке виктимді экстремалды апат: адамның психологиялық және әлеуметтік
Қиялдағы экстремалды апат: адамның қылығынан емес, қиялында болады.
Табиғи апаттардың адамда психикалық күйіне өзгеріс енгізетінін 1979
Арнайы белсенділік – адамның қатаң түрдегі ерекше шешімінің
Арнайы емес белсенділік - өзін-өзі қарсылыққа дайындамау, ерік-жігердің
Мазасыздану – төнген қауіпті алдын-ала сезумен байланысты дискомфортты
Эмоциялық күй.
Тұлғаның темпераментінің ерекшелігі, тұрақты қасиеті.
Ресейдің психологиялық әдебиеттерінде құбылысты былайша ажырату «үрей және
Мазасыздану мәселесін бағалау жағдайында психология ғылымында екі тенденция
Мазасыздану – санасыз дау-жанжал деңгейінде басталатын реакция. Мазасызданудың
Мазасыздану бұл тек қауіптен алдын-ала сақтандыратын сигнал ғана
Үрей – барлық эмоциялардың ішіндегі ең қауіптісі болып
Ресейлік әдебиеттерде мазасыздану мәселесіне арналған зерттеулер аз. Олар
Психикалық деңгейде мазасыздану күштену, уайым басу, тынымсыздану невроздық,
Физиологиялық деңгейде мазасыздану ерекше реакциялық жағдай. Мазасыздану кезінде
Кез-келген сферадағы (тестік тұлға аралық, экологиялық) тұрақты мазасыздануды
Мазасыздану қауіпті жағдайда сигнал ретінде, мүмкін болатын қиындықтар
Мазасыздану мәселесін зерттеуде, қалыпты бейімделуге кедергі келтіретін құбылыс
Кейіннен бұл көзқарас экзистенциалистердің философиялық жұмыстарында, психоаналитикалық зерттеулерде
Г.С.Саливен мазасыздану ұғымын өзінің теориясы үшін фундаментальды деп
Сонымен қатар Г.С.Саливен егер балада алғашқы кезден бастап
«Идеалды-менді» жүзеге асыруға тырысу эгоцентриялық құрылымды құра отырып,
К.Хорни мен Г.С.Саливеннің тұлға психологиясы мен мазасыздануды психикалық
Ф.Перлздің айтуынша кез-келген мазасыздық – көпшілік алдындағы қорқыныш.
1.2 Мүмкін болатын табиғи апаттардың адамзатқа тигізген әсерлері
Табиғи апаттар ішінен адамдарда ерекше қорқыныш қалдыратын жер
Жылына Жерде 300 ден 600-ге дейін (7 балдан
Жер сілкінісі қалай байқалады? Мұны халықаралық сейсмикалық шкаланы
4 балл. Байқалатын жер сілкінісі.
Жер сілкінісін іште отырған адамдар көп сезінеді. Ашық
7 балл. Ғимараттардың қирауы.
Адамдардың көпшілігі қорыққандықтан үйден сыртқа қашады. Аяқтарын әрең
11 балл. Катастрофа.
Өте жақсы салынған құрылыстар, плотиналар, темір жолдар, транспорт
Әлеуметтік-психологиялық жер сілкінісінің адамның жүріс-тұрысы мен табиғаттағы өзара
Мұндай катастрофалардан кейін тірі қалған адамдар сол жерге
Маманға сұрақ түсінікті: бірінші адамдар өз тәжірибелерінен біледі,
Екіншіден адамдар туған жерінен кеткісі келмейді. Өз туған
Адамдардың жер сілкінісін алдын-ала сезінуі ғылыми тұрғыдан түсіндірілмеген.
Адамның интенсивті әрекеті табиғи апаттарда жоғарылайды, қауіптенушілігі артады.
Әдебиеттерде көшкіндермен байланысты аз айтылмаған. 16 наурызда 2004
Жанар таулар атқылауы. Жер бетінде 80-ге жуық жана
Тропикалық циклондар. Тропикалық циклондар адамға әсер етеді. Тропикалық
Цунами. Су асты жер сілкінулері, ұзақ мерзімді
Өрттің рөлі. Өрт жердегі маңызды экологиялық фактордың бірі.
Адам түрлі географиялық ортада өзінің арнайы жағдайын жасай,
Әртүрлі жағдайлар адамға жағымсыз психологиялық әсерлер мүмкіндігін қамтиды.
Мүмкін болатын табиғи апаттар адамның денсаулығына ұзақ әсер
Катастрофалық мазасыздану – кездейсоқ апаттардағы жоғары күштің әсерінің
Мұнда жас ерекшелігі, денсаулығы, білімі, жанұялық жағдайы, аналогиялық
Біріншіден мазасыздық пен қорқынышты, биологиялық концепциясында қарастыра, адамның
Екіншіден «адам факторын» үзіліссіз зерттеу, психикалық процестердің ерекшелігі,
Үшіншіден, жалпы мазасыздықтың, табиғат апаттарындағы (жер сілкінісі, су
1944 жылы қауіп-қатер ұғымын психологияға енгізуге Лазаруста өз
Қазіргі замандағы психологияда психологиялық мазасыздық пен қорқынышты нақтылықтарын
Психологиялық мазасыздық тудыратын ситуациялар кенеттен әртүрлі мінезді білдіреді.
Эмоция адамның тұрмысында үлкен орын алады. Олар адамға
Академик П.К.Анохин эмоцияның шығу тегін және оның организмнің
Лазарус адамда рационализация орны немесе эмоционалды жағымсыз тітіркендіргішті
Эмоционалды қысым, психогенді факторларды іске қоса, бұлшық ет
Адамдарды әртүрлі табиғат апаттары мазасыздандырады:
Жағдайдың даму мүмкіндігінің нақты еместігі;
Жағдайдағы нашар ақпараттар;
Сенімсіздік.
Ұзақ күтілетін ситуация адамға қолайсыз әсер ете, жүріс-тұрысы,
Ұзақ стресс ситуациясындағы қолайсыз бірнеше факторларды қорқыныш пен
Мазасыздыққа қарсы тұру дезорганизациялық жүріс-тұрыстың қиын ситуацияларды өткеру
Сол уақытша қарсы тұру стресс жағдайындағы жүріс-тұрыстың ұйымдасуын
Ч.Д.Спилбергердің тұжырымдауы бойынша, мазасыздану күйі тітіркену мен ситуацияда
Әртүрлі интенсивті эмоционалды реакцияға сәйкес туындайды. Мұндай эмоционалды
«Мазасыздану күйі» эмоционалдық күйдің бейнесі немесе индивидтегі реакцияның
Мазасыздықтың уақытша болуы, организмде ешқандай өзгеріс тудырмайды. Мазасыздықтың
Мазасыздықтың ұзақ әсерінен оның бірінші сатысын бейімделудің үш
Берілген адаптационды механизмдердің белсенділігі әсер ететін стрессорды қолданбағанда,
Организмнің жұмысын қамтамасыз ететін, жаңа режим субъектінің стрессогенді
Мазасызданудың үшінші кезеңінде стреске тұрақсыз бейімділік, организм жүйесі
1.3 Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу теориялары мен
Механизмдерге түсетін қысымның көп болуы, организмнің төзімділік бейімділігі
Қолайсыз жағдайда, белгілі мақсатқа жету жолындағы кедергі немесе
Туындайтын кедергілер күйі (Хилгард, 1962). Фрустрациялық оқиғалар жүріс-тұрыстың
Жағымды реакциялар конструктивті шешім, жетістікке жетудегі кедергіні бөлісу.
Жағымсыз реакциялар фрустрациясы конструктивті емес жүріс-тұрыстың әртүрлі формаларын
Фрустрацияны психологиялық тұрғыда анықтай алу, мұның бәрі психологиялық
Стрестің физиологиялық негізі американдық физиолог У.Кенноның (1871-1945)
Стресс сөзі көбіне адамның денсаулығына жағымсыз әсерде қабылданады.
Зерттеу барысында, өмірдегі оқиғаларға дәрігерлер балмен есептеу жүргізгенде,
Канадалық ғалым Ганс Селье: стресс – организмнің кез-келген
Олар мыналар:
Бүйрек үсті безінің ұлғаюы;
Тимус көлемінің кішіреюі (иммун жүйесі);
Асқазан мен ішек жарасының пайда болуы.
Стресс дамуын Г.Селье 3-ке бөлген:
Үрейлену
Төзімділік (резистенттік)
Әлсіреу
Әр кезеңнің өзіне тән айырмашылығы бар. Стрестің дамуында
Гипофиз әсерінен қандай вазопрессин гормонының бөлінуі ұлғаяды. Адреналин
Лимфоциттері жойылған генетикалық бөгде жасушалар (микробтар, вирустар, рак
Үрейлену деңгейі әсерінен кортизолдың иммунды жасушалары бұзылып, иммунитет
Адреналин мен кортизол максималды, инсулин минимальды бөлінгенде организм
Нейрофизиологиялық деңгейде қорқыныш нейрондардың белсенділігін тез жоғарлатады. Томкинс
Боулби және Грей қорқынышты детерминанттар немесе «табиғи стимулдар
Боулби бойынша қорқыныштың себебі:
қауіптің болуы
алдын-ала қамтамасыз ету.
Грэй қорқыныш деп оқиға күткен уақытта немесе сол
Қорқынышта кез-келген адам немесе объект өзінің заты болып
Қорқыныштың себептері төрт класқа бөлінеді:
сыртқы оқиғалар және процестер;
еліктеу және қажеттіліктер;
эмоциялар;
субъектінің когнитивті процестері.
Сыртқы оқиғалар мен процестер.
Бұл бөлім оқиғаның бастысы, қорқыныш шақыра және нейрон
Еліктеу және қажеттіліктер.
Адамның уақыт бірлігіне байланысты туындаған қорқыныштар. Қорқыныштың себебі
Эмоциялар. Эмоциялық күйлер.
Қорқыныш эмоциялық үлкен күшті, индивидтің мінез-құлқына, ойына, қабылдауына,
Субъектінің когнитивті процестері.
Таным процестерінде қорқыныш болған жағдайдағы күйі. Когнитивті процестер
Томкинс бойынша қорқыныш «кенеттен тыс бостандық күшті және
Қорқыныштың детерминанттары:
Туа пайда болған детерминанттар. Грэй қорқыныштың барлық себептерін
Интенсивті;
Жаңашыл;
Эмоционалды өңделген сигналдар себептері;
Әлеуметтік өзара әрекетте туындаған.
Ауруды сезіну немесе қатты дыбыс, интенсивті стимулдар, бейтаныс
Боулби туа пайда болған детерминанттарды жіктей «табиғи стимулдар»
Қорқыныш стимулдары табиғаттан туындаған қараңғы, бөтен, жануарлар және
Қорқыныштың табиғи стимулдары жас ерекшелігімен байланысты, дамуы мен
2. Қорқыныштың мәдени детерминанттары.
Кейбір қорқыныштың себептері, алдыңғы бөлігінде қарастырғандай мәдени жағдайлар
3. Қорқыныштың дифференциясы. Экспрессивті және моторлы актілерді қарастыра,
Чарлсворт қорқыныштың индикаторларын қысқа уақытта немесе ұзақ мерзімдегі
Қорқыныш сенімсіздік сезімімен байланысты бола біріншіден, қауіптіліктің қарым-қатынасын,
Қорқыныштың себептері мен салдары:
Қорқыныш пен бастан кешіру арасындағы өзара байланыс индивидтің
Қорқыныштың елестермен және жеккөрінішті заттармен өзара қатынасы: мұнда
Қорқыныш пен ар-ұят арасындағы байланыс: Егер әлеуметтену
Опара Бальзак: қорқыныш – организмге өте күшті және
Фобия – гректің (phobos) қорқыныш – нақты мазмұны
Адамға қауіпті ситуацияларда жағымсыз сезім мазасыздық туындайды. Адам
Қорқыныш басқа жағымсыз мазасыздану тәрізді адам үшін зиянды.
Қорқыныш жүріс-тұрысты қалыптастыруға көмектессе, мазасыздану психиканың мынандай қалыпты
• Адам ресурстары - әртүрлі мәселелерді шешудегі оның
• Нақты мәселені шешу үшін жеке энергетикалық мүмкіндігі.
• Мәселенің кенеттен туындауы оның өту барысы.
• Таңдап алуы – қорғану /33/.
Қорқыныш сезімінде реакцияның заңдылық құбылысы толық орындалмаса, адамның
Қорқыныш құтқару сәттерін азайтып қоймай, оған күш түсіреді.
Биология ғылымының кандидаты В.Б.Сапуновтың болжамы бойынша ежелгі жабайы
Адамның кейде сезінетін, қиялдайтын, ойлайтын толғаныстары сияқты қорқынышта
Адамда абсолютті тұрғыда қорқыныштың болмауы мүмкін емес. Патология
Адамдар арасында мазасыздық бұзылыстарда көптеген дәлелсіз қорқулар. Миллондаған
1. Қорқыныш бұл абыржу қатаң туындайтын жауап.
К.Г.Юнг бойынша қорқыныш – бұл түсініксіз сансыз құбылыс,
«Бірақ кім өмірдің барлық сынақтарынан бас тартса, оның
Қорқыныштар:
Табиғи қорқыныштар
Әлеуметтік қорқыныштар
Өзіміз жасайтын қорқыныштар
Өлім мен кәріліктен қорқу /15/.
Қорқыныш қашанда адамның қара көлеңкесі сияқтанып, өмір бойы
Табиғи қорқыныштар адам тарихымен құрдас. Адамзат демі таусылғанша
Табиғи қорқыныштар – атмосфералық, астрономиялық, ауа-райы құбылыстары, жанар
Қорқыныш – индивидтің биологиялық немесе әлеуметтік тіршілік етуіне
Өмірдегі ситуациялардағы сынақ сәттерде кездейсоқ жағдайларда эмоцияналды мазасыздық
Психологияда қорқыныш пен үрейде психикалық қысым, адамды қолайсыз
Адамның қоршаған ортаны қабылдауы мен сезінуі оның ес,
Қорқыныш субъектінің қауіптен құтылу үшін жұмылдырады. Үрей дүниесіне
Қорқынышты ерте ме кеш пе, барлық адамдар бастан
Адамның әлеуметтік ортасы белгілі түрде ұйымдасқан адамдардың жанұямен,
Адам бір уақытта өз ортасының жасаушысы және өнімі,
Мінез-құлықты қолайсыз адам алдындағы міндеттер: ситуациядағы адамда туындаған
Жағымсыз эмоциялар адамның жетістігіне әсер етеді, олар мыналар:
► бозару, өзін жоғалтып алу. Күтпеген жағдайлар 50-70
► шешімге келе алмау, тербеліске ұшырау, қорқақтық, өз
► апаттардың болуына қадағалауды, өзінің жетістігіне, үмітіне, сенімін
► өз мүмкіндіктерін, қиындықтарды, қиянаттарды, қарсылық күші мен
► әрекетте мақсат қоюда ерік-жігер белсенділігінің төмендеуі;
► табандылық пен бірбеткейліктің әлсіздігі;
► өзіндік шешім қабылдаудағы қабілеттілік пен бастаманы жою;
► сақтық пен байқампаздықты жоғалту;
► өзін қолға ала алмау;
► өзін-өзі қадағалауды, өзін-өзі меңгеруді, ұстамдылықты жоғалту;
► батылдық пен күштілікті жоғалту;
► абыржу, өзін ұйымдастыра алмау, енжарлықтың пайда болуы;
► авантюрге өту, әрекеттің дайындықсыз және есепсіз болуы;
► рефлексивті мінез-құлықтың пайда болуы, оқиғаның барысына пассивтілік,
► өмірге және тіршілік етуге ерік-жігердің төмендігі;
► табиғи апаттардың адам өміріне толық түрде әсер
Фрейд бойынша тәрбиелеу процесінде әр адам бөгде үрейді
Боулби мазасыздықты қорқынышпен дәстүрлі байланыстырады. Қорқыныш пен мазасыздықтың
Мұны үш жағдайда көре аламыз:
Қорқыныш пен мазасыздықты бір-біріне бейімделмеген теңестірілген бейне;
Қорқынышты зерттеу өзінен-өзі қажет себебі, мазасыздықтың басты компоненті
Қорқынышты сезінудің өзгеруі күштіден әлсіздікке төмендеп, нейрохимиялық және
М.Applay және K.Trumbull бұл концепцияның негізі қорқыныш пен
1. Генетикалық-конституционалды теория, организм қабілеттілігі мазасыздыққа қарсы тұра
2. Қорқыныш ұрпақтан-ұрпаққа және сыртқы факторлар ортасындағы өзара
3. Психодинамикалық модель Зигмунд Фрейдтің теорияларына сүйенген. Ол
4. Н.G.Wolft моделі, физиологиялық реакцияларды әлеуметтік-психологиялық стимулдар ретінде,
5. Аралық моделі. H.Basowitz, H.Persky, Sh.Korchin, R.Grinker авторлардың
6. Конфликт теориясы мазасыздық пен қорқынышты бірнеше модельдерінің
7. D.Mechanik қорқыныш пен мазасыздықтың негізгі элементі ұғым
а) бөлісу – ситуациямен күрес;
ә) ситуациядағы пайда болған қорғаныш сезімдермен күрес.
Бөлісу ситуацияны меңгерудегі жүріс-тұрыстың мақсатқа бағытталған, ситуациядағы пайда
8. B.P.Dohrenwend бойынша, әлеуметтік-психологиялық стимулдарға жүріс-тұрыс реакциялары ретінде
9. Жүйелі мазасыздық пен қорқынышты моделі. Басқару процестері
10. Интегративті моделі.
Адамнан шешім қабылдауды талап етеді. Адамның шешімді шешу
Біріншіден мазасыздық пен қорқынышты, биологиялық концепциясында қарастыра, адамның
Екіншіден «адам факторын» үзіліссіз зерттеу, психикалық процестердің ерекшелігі,
Үшіншіден, жалпы мазасыздықтың, табиғат апаттарындағы (жер сілкінісі, су
1944 жылы қауіп-қатер ұғымын психологияға енгізуге Лазаруста өз
Қазіргі замандағы психологияда психологиялық мазасыздық пен қорқынышты нақтылықтарын
Психологиялық мазасыздық тудыратын ситуациялар кенеттен әртүрлі мінезді білдіреді.
Эмоция адамның тұрмысында үлкен орын алады. Олар адамға
Академик П.К.Анохин эмоцияның шығу тегін және оның организмнің
Лазарус адамда рационализация орны немесе эмоционалды жағымсыз тітіркендіргішті
Эмоционалды қысым, психогенді факторларды іске қоса, бұлшық ет
Адамдарды әртүрлі табиғат апаттары мазасыздандырады:
Жағдайдың даму мүмкіндігінің нақты еместігі;
Жағдайдағы нашар ақпараттар;
Сенімсіздік.
Ұзақ күтілетін ситуация адамға қолайсыз әсер ете, жүріс-тұрысы,
Ұзақ стресс ситуациясындағы қолайсыз бірнеше факторларды қорқыныш пен
Мазасыздыққа қарсы тұру дезорганизациялық жүріс-тұрыстың қиын ситуацияларды өткеру
Сол уақытша қарсы тұру стресс жағдайындағы жүріс-тұрыстың ұйымдасуын
Ч.Д.Спилбергердің тұжырымдауы бойынша, мазасыздану күйі тітіркену мен ситуацияда
Әртүрлі интенсивті эмоционалды реакцияға сәйкес туындайды. Мұндай эмоционалды
«Мазасыздану күйі» эмоционалдық күйдің бейнесі немесе индивидтегі реакцияның
Мазасыздықтың уақытша болуы, организмде ешқандай өзгеріс тудырмайды. Мазасыздықтың
Мазасыздықтың ұзақ әсерінен оның бірінші сатысын бейімделудің үш
Берілген адаптационды механизмдердің белсенділігі әсер ететін стрессорды қолданбағанда,
Организмнің жұмысын қамтамасыз ететін, жаңа режим субъектінің стрессогенді
Мазасызданудың үшінші кезеңінде стреске тұрақсыз бейімділік, организм жүйесі
Тұлғалық және ситуативті мазасызданушылық арасында айырмашылықтар бар. Тұлғалық
Өмірге қабілеттілік адамның жалпы еңбек қабілетінің шығу компоненттері,
Қарсылық күйінің күші қолайсыз жағдайларда ең бастысы өмірде
Тұлғаның мазасыздыққа дайындау белгілері:
► әр адамның индивидуалды мүмкіндігін білу және бағалау;
► табиғи апаттарға адамның жеке дайындық негізінде үйрету;
► адамға көмек бере, қиындықтарды бөлісе, экстремалды қабілеттерді
► адамның жеке мүмкіндіктерін бағалау /29/.
В.Васильева әр әрекет үшін тұлғалық мазасыздық қажет. Тұлғалық
Үрей тек қана тұлғалық мазасыздығы ғана емес, мәселелік
Көпшілік зерттеушілер К.Роджерс концепциясынан мазасыздану ұғымы үшін маңызды
Тұлғалық мазасыздану кез-келген эмоциялық күй сияқты өзіндік даму
2. ТҰЛҒАНЫҢ ҚОРҚЫНЫШЫ МЕН МАЗАСЫЗДАНУ КҮЙЛЕРІНІҢ ТАБИҒИ АПАТТАРДА
2.1 Мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен
Мақсаты: Тұлғаның табиғи апаттардағы қорқынышы мен мазасыздығын психологиялық
Болжамы: Алматы қаласының сейсмологиялық зонада тұруына байланысты тұрғындарда
Қосалқы болжамдар:
Жас ерекшелігіне байланысты қорқыныш және мазасыздық күйлерінде айырмашылық
Мүмкін болатын табиғи апаттар адамдарда қорқыныш пен мазасыздық
Нₒ - екі топ мәліметтерінің арасында жас ерекшелігіне
Н1 – екі топ мәліметтерінің арасында жас ерекшелігіне
Зерттеу объектісі: 19-29 жас және 30-40 жас аралығындағы
Зерттеу әдістемелері:
Тейлер сауалнамасы (қорқыныш пен мазасыздықты зерттеу тесті).
Мазасыздану деңгейін анықтау шкаласы (Ч.Спилберген және О.Л.Ханин бойынша).
Тұлғаның А типін диагностикалайтын сауалнамасы.
Зерттеу пәні: мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы
Зерттеу мерзімі: 25 мамыр 2011-10 наурыз 2012 ж.
Зерттеудің міндеттері:
19-29 жас және 30-40 жас аралығындағы адамдарға зерттеу
Индивидуалды мәліметтерді өңдеу.
Зерттеу қорытындысын топтастыру және өзара салыстыру.
Қорытынды.
Мазасыздануды анықтау тұлға қасиеттері үшін ерекше маңызды, бұл
Жұмыстың реті: Зерттеу жұмысын жеке немесе топқа жүргізуге
Тұлға мазасыздығын (ТМ) бағалау мәселелері
(Ч.Спилберген және О.Л.Ханин бойынша)
Соңғы кезде Сіз межелерде көрсетілген жағдайлардың қайсысын бастан
Мен қанағат тұтамын
Мен әдетте тез шаршаймын
Мен әп-сәтте жылап қоя беремін
Мен басқалардан бақытты болғым келеді
Кей уақытта жедел шешім қабылдай алмағандықтан мен ұтылып,
Әдетте, мен өзімді сергек сезінемін.
Мен бақыттымын, байсалдымын және ширақпын
Күтілер қиындықтар әдетте өте мазамды алады
Болмашы нәрсеге берекем кетеді
Мен осы бақыттымын
Бәрі де не болса да өзегімді өртейді
Маған өзімнің өзіме деген сенімім жеткіліксіз болып жетеді
Әдетте өзімді қауіпсіздік жағдайында сезінемін
Жанжалды сәттерден, қиын жағдайлардан бойымды аулақ ұстаймын
Менімен сары уайымға салыну болады
Мен ризамын
Не бір ұсақ-түйектер көңілімді алып, толқытып, толғандырады
Көңілім қалса, түңілсем, есім кетеді, осыдан кейін бәрін
Мен салмақты адаммын
Өз жұмысымды ойлап, қам жей бастасам дегбірсізденемін
Тұлғаның мазасыздық деңгейін есептеңіз.
ТМ=Е1-Е2+35
Е1 – балл жиынтығы (2,3,4,5,8,9,11,12,14,15,17,18,20)
Е2 – балл жиынтығы (1,6,7,10,13,16,19)
Нәтижелері: 30 баллаға дейін – мазасыздану төмен, 31-45
Тейлор пікіртерімі (Қорқыныш қалпы және күйзеліске деген ыңғай
1978 жылы Тейлор ұсынған. Мұнда негізгі екі компоненттерді
Жұмыстың реті: Зерттеу жұмысын жеке немесе топқа жүргізуге
Сауалнама сұрақтарына жауап «Иә» деп жауап қайтаратын сұрақ
Тейлор сауалнамасы
(Қорқыныш қалпы және күйзеліске деген ыңғай анықталынады)
Сауалнама сұрақтарына жауап беріңіз (осы ұсынылып отырған бланкте
Мен шаршамай көп жұмыс істей аламын
Өзіме ыңғайлы ма, ыңғайсыз ба, санасып жатпай-ақ, берген
Әдетте, қол-аяғым жып-жылы
Менің басым сирек ауырады
Өз күшіме сенемін
Күту жүйкемді жұқартады
Осы менің ештеңеге де ыңғайым жоқ – деп
Әдетте өзімді бақыттымын деп сезінемін
Мен тек бір нәрсеге ғана шұқшиып шоғырлана аламын
Бала кезімде қандай тапсырма берілсе де дереу орындайтынмын
Айына 2 рет не одан да жиі менің
Мен қайта-қайта мазам кетіп, күдіктене беретін болдым
Мен өзімді басқа көпшілікке қарағанда ашуланшақпын-ау деп ойлаймын
Мен онша ұялшақ емеспін
Мен үшін өмір дегеніңіз қашан да үлкен шым-шытырақ
Кей-кезде өзім біліп болмайтын заттар туралы сөйлейтінім бар
Мен өзгелерге қарағанда жиірек қызарамын
Менің жоқ нәрседен көңілім бұзылып сала барады
Өзім білетін адамдар маған қашан да ұнай бермейді
Егер мені бірдеме мазаласа, ұйықтай алмаймын
Әдетте, салмақтымын, мені ашуландыру оңайға соқпайды
Мен осы адам айтса сенбейтіндей, қым-қиғаш түс көретін
Мен дүниенің бәрін де, бір түрлі қалыптан жоғары
Кеии бастасам болғаны терге түсіп, берекем кетеді
Менің ұйқым мазасыз, әлсін-әлсін ояна беремін
Ойын ойнасам, осы көбінесе жеңігм келіп тұрады да,
Мен басқаларға қарағанда сезімталмын
Мен өз өміріме өзім риза болғым келеді, бірақ
Менің асқазаным берекемді енді кетіріп жүр
Менің асқазаным берекемді енді кетіріп жүр
Менің тұрмыс-жағдайым, қызмет бабым қашан да қам жегізеді
Мен кейбіреулерге сақтықпен қараймын, олардың маған келтірер зияны
Кей кезде сезіктеніп қаламын, алдымдағы тұрған қиындықтарды жеңе
Мен оп-оңай аяқ астында абыржи қаламын
Кей кезде қозып, аса сергіп кететінім бар, бұл
Жанжалдан, қиын жағдайлардан ығысып кеткенімді жөн деп білемін
Жүрегім айнып, құсық қысатыны бар
Мен кездесуге, жұмысқа ешқашанда кешікпеймін
Кей тұстарда өзімнің пайдасыз екенімді айқын сезінемін
Кей уақытта әй енді ұрысып, сілкіп-сілкіп алғым келеді
Бірдеңеге байланысты қашанда мазам кетеді де тұрады
Біреумен байланысты қашанда абыржимын да жүремін
Мүмкін болар сәтсіздіктерді қаперіме алмаймын
Қазір әне-міне қызарып кететінімнен қорқамын
Кей тұста әйтеуір сирек торығамын
Мен ашушаңмын, иінім жеңіл
Мен бір нәрсені істесем болды, қолдарымның дірілдей бастайтынын
Мен көбіне аштығымды сеземін де жүремін
Маған өз өзіме деген сенім жетпей жатады
Салқын күндері мен тез тершимін
Мен басқаларға айтуға болмайтындай заттардың өзімде болуын жиі
Менің ішім сирек ауырады
Маған белгілі бір есепке не бір жұмысқа жиналып
Кей тұстарда мазамның кеткені соншалықты, бір орында отыра
Хатқа оқып болғаннан кейін бірден жауап жазамын
Менің қас-қағым сәтте көңілім бұзылып қоя береді
Шынында да, мен ешқашан да қызармаймын
Таныстарыма қарағанда менің неше түрлі қорқыныш, үрейлерім аз
Бүгін істеп тастайтын жұмысты, ертеңге қалдырмайтын мінез менде
Әдетте мен шаршағанша жұмыс істеймін
Ескерту: Орынды жауаптар 1 баллмен бағаланады, қателері белгіленбейді.
Тұлғаның А типін диагностикалайтын тест
Тұлғаның А типін диагностикалайтын тест. Негізін салушылар Майер
Жұмыстың реті: зерттеу жұмысын жеке немесе топқа жүргізуге
Тұлғаның А типін диагностикалайтын сауалнамасы
Келесі сұрақтарға иә немесе жоқ деп жауап беріңіз.
Көп ойланбай бірінші жауаптың шындыққа сәйкес екенін ұмытпаңыз.
Сізге бір уақытта бірнеше істі (телефон соғу, әңгіме
Демалыс минутында аяқталмаған іс үшін өзіңізді кінәлі сезінесіз
Басқалар сөйлегенде сөзді бөлгенді, фразаларды аяқтағанды, әңгімені тез
Сіз өзіңізді қызықтыратын әңгіменің басқа адамдардың тыңдағаның қалайсыз
Бір тапсырманы тез орындап, жұмыстың басқа түріне көшуге
Егер айналада болып жатқан оқиғалар сіздің қызығушылығыңызбен байланысты
Сіз дәрежеңіз жоғары болудан, өзіңіздің ләззаттанғаныңызды артық көресіз
Сіз тамақтанғанда, жүруде, сөйлегенде ережедегідей шапшаңсыз ба?
Жұмыссыз адаммен қарым-қатынас сізге тітіркену сезімін туғыза ма?
Сізге қайсарлық және физикалық күш тән бе?
Кез-келген істің нәтижесін немесе көңіліңіз толғанын қанағат тұтасыз
Сізге өзіңізге өзіңіз күлу қиын ба?
Сіздің өзіңіздің билігіңіз бен міндеттеріңізді басқаларға тапсыру қиын
Сіз жиналысқа қатысқанда сөз сөйлеу керек емес деп
Сіз пассивті демалудан (ұйқы, релаксация), активті демалуды артық
Сіз балаңыздың, бағынушылардың, туыстарыңыздың сіздің жетістікке жетуге ықпал
Кілті: Барлық оң жауаптармен бірге, 6 сұрақтың теріс
Стьюдент әдісі.
Стьюдент әдісі тәуелді және тәуелсіз топтарға арналған жеке
Тәуелсіз таңдау тобы үшін орта мәннің айырмашылығын есептеуде
M1-M2
t=—————
S1қ S2қ
√—— + ——
N
М1 және М2 - әр таңдау тобының орта
S1 және S2 - әр таңдау
n1 және n2 - әр таңдау тобының
Ал тәуелді таңдау тобы үшін мына формула қолданылады
∑d
t=—————
n ∑d Қ – (d) Қ
√———----------
n - 1
d - әр жұп арасындағы айырма
n – жұп саны
2.2 Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда
Кесте 1 Тұлғаның мазасыздану деңгейін анықтау
Р\с жасы Х1 Х1-М1 (Х1-М1)Қ Р\с жасы Х2
1. 19 33 5,08 10,16 1 30 36
2. 19 27 0,92 1,84 2 30 36
3. 19 21 6,92 13,84 3 30 47
4. 20 32 7,08 14,16 4 30 33
5. 20 35 7,08 14,16 5 30 30
6. 20 19 8,92 17,84 6 31 27
7. 21 29 1,08 2,16 7 31 43
8. 21 17 10,92 21,84 8 31 23
9. 21 48 20,08 40,16 9 31 26
10 21 22 5,92 11,84 10 32 34
11 22 36 8,08 16,16 11 32 32
12 22 35 2,92 5,84 12 32 32
13 22 20 7,92 15,84 14 32 42
14 22 20 7,92 15,84 14 32 42
15 23 27 0,92 1,84 15 33 33
16 23 19 8,92 2,16 16 33 33
17 23 32 4,08 8,16 17 33 24
18 23 20 2,92 5,84 18 33 27
19 23 25 2,92 5,84 19 34 29
20 24 33 5,08 10,16 20 34 41
21 24 40 12,08 24,16 21 34 32
22 24 18 9,92 19,84 22 34 38
23 24 29 1,08 2,16 23 34 45
24 24 23 4,92 9,84 24 35 27
25 25 45 17,08 34,16 25 35 37
26 25 31 3,08 6,16 26 35 34
27 25 23 4,92 9,84 27 35 30
28 25 38 10,08 20,16 28 35 49
29 25 19 8,92 17,84 29 36 46
30 25 24 3,92 7,84 30 36 47
31 26 36 8,08 16,16 31 36 32
32 26 28 0,08 0,16 32 36 31
33 26 41 13,08 26,16 33 37 39
34 26 16 11,92 23,84 34 37 28
35 26 29 1,08 2,16 35 37 25
36 26 36 8,08 16,16 36 37 39
37 26 21 6,92 13,84 37 38 43
38 27 26 1,92 3,84 38 38 45
39 27 30 2,08 4,16 39 38 40
40 27 18 9,92 19,84 40 38 37
41 27 34 6,08 12,16 41 39 38
42 28 21 6,92 13,84 42 39 34
43 28 25 0,92 1,84 43 39 39
44 28 42 14,08 28,16 44 39 42
45 28 17 10,92 21,84 45 39 45
46 28 30 2,08 4,16 46 40 37
47 28 34 6,08 12,16 47 40 33
48 29 22 5,92 11,84 48 40 42
49 29 34 6,08 12,16 49 40 44
50 29 19 8,92 17,84 50 40 45
∑
654,56 ∑
606,72
Н0 – екі топ мәліметтерінің арасында жас ерекшелігіне
Н1 – екі топ мәліметтерінің арасында жас ерекшелігіне
М1=5,08
n1=50
S1=654,56/50-1=13,35
S2=606,72/50-1=12,38
t=5,08-3,32 /3,35/50+12,38/50 = 1,76/0,52=3,38
tэмп=3,38
Енді критерийдің n1=50 және n2=50 үшін шеткі мәндерін
Қосымша бойынша:
͡tкрит={2,008(p