МАЗМҰНЫ
Бет
К І Р І С П Е ........................................................................................
1.Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу ....................................
1.1 Қазақстанда арпа селекциясының қалыптасуы .......................
1.2 Сорттың бейімделу қабілетінің дәнді дақылдардың
өнімділігі мен сапасын тұрақтандыруда атқаратын рөлі .......
1.3 Күздік арпаның морфологиялық және биологиялық
ерекшеліктері ..........................................................................
1.4 Күздік арпаның өсіріп-баптау технологиясының
ерекшеліктері .............................................................................
2 Зерттеу жүргізген аймақтың табиғи-климат жағдайлары ......
2.1 Климаттық жағдайы ..............................................................
Тәжірибе танабының топырағы..........................................
3 Зерттеудің объектісі, бағдарламасы және әдістемесі .................
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
4 Арпа сортүлгілерінің топырақ-климаттық жағдайға
4.1 Арпа сортүлгілерінің құрғақшылыққа төзімділігі,
фотосинтез өнімділігі ...............................................................
4.2 Арпа сортүлгілерінің тамыр шірігі ауруымен залалдануы .....
4.3 Арпа егістігінің танапта орналасу тығыздығына
байланысты арамшөптермен ластануы .....................................
4.4 Өсу ортасы жағдайының өзгеруіне байланысты
арпа сортүлгілерінің өнім құрылымы ..................................
5 Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында арпа астығын
өндірудің экономикалық тиімділігі .........................................
6 Еңбек қорғау ...................................................................................
ҚОРТЫНДЫЛАР .........................................................................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ............................
8
12
16
19
23
26
36
36
39
42
44
49 52
Символдармен терминдердің қысқаша аталуы
ц / га
т
млн/га.
Ұрық П-1
Ұрық П-2
Р- 1
P- 2
Репродукция
Рес.Мем.Қ.М
ТАӨ
Оңт-Бат.А.Ш.Ғ.Ө.О - Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылым
орталығы
Қаз ЕӨШ ҒЗИ
ғылыми зерттеу институты
БӨШИ
ҚР АШМ - Қазақстан Республикасы ауылшаруашылығы
Министрлігі
H.disticum - хордеум дистикум, екі қатарлы арпа түр тобының
атауы
Н. Vulgare
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығының, оның негізгі саласы егін шаруашылығының басты міндеті
Қазақстанда арпа дақылы шаруашылық маңызы және егістік көлемі
Күздік арпаны негізінен мал азықтық және дақыл ретінде өсіреді.
Дәнінде ақуыздың аз болуы оны сыра қайнату өнекәсібінің
Күздік арпа егісін күзде сеуіп және оны ерте орудан
Күздік арпа – астық тұқымдасына жататын бір
Бұрынғы Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы институты – бес континент елдерінде
Еліміздің 2030 жылға дейінгі дамытудың ұзақ мерзімді стратегиялық
Арпа астығы халықаралық саудада да сұранысқа ие. Қазақстанның арпа
Бұрынғы Кеңес Одағының ыдырап, еліміз егемендікке жеткен кезеңде ауыл
Дегенмен, бертін келе шағын құрылымдардың өндірістік кооперативтер мен жауапкершілігі
Еліміздің оңтүстік – шығысындағы ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта орналасқан
Сол себепті тәлімі аймақтың топырақ – климат жағдайлары мен
Дүниежүзі мемлекеттері және Қазақстан Республикасы үшін күздік
Жемдік астықтар өндірісін арттыру міндеттеріне байланысты күздік арпа
Диплом жұмысы 61 бетке жазылды, кесте саны-15, 3
әдебиеттер саны-26.
Зерттеу нысаны. Дүниежүзілік генқорынан алынған күздік арпа сортүлгілерінің өнім
Жұмыстың мақсаты. Тәлімі жерге орналастырылған арпа сортүлгілерінен селекция үдерісінде
Жұмыс тәсілі. Далалық тәжірибе жүргізу және зертханалық жолменарпа сортүлгілерін
Жұмыс нәтижелері. Тәлімі жердегі арпа сортүлгілерінен бастапқы материал ретінде
1 Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу
Қазақстанда арпа селекциясының қалыптасуы
Арпа – кең таралған және кең ауқымды қолданысымен ерекшеленетін
Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағындағы күздік арпа бойынша селекциялық жұмыстардың басталуы
Біріншісі – ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жер, ақшыл сұр
Тәлімі жердің екінші типі – ылғалмен жартылай қамтамасыз етілген,
Тәлімі жердің үшінші типі –ылғалмен қамтамасыз етілген, ақшыл қызғылт
Ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жерлердің негізгі ерекшелігі жауын-шашынның
Бұл аймақтарда тұрақты астық өнімін алу үшін ылғалдың жиналу
Селекциялық жұмысы бастаған уақытта жаңа сорт шығарудың 2
Әрбір өсімдікті мұқият таңдап және талдап алды, және
1955 жылдан 1968 жылдар аралығында қалыптастырылған селекциялық материалды
Будандастыру әдісінің айтарлықтай нәтижиеге жетуі Красноводопад селекциялық тәжірибе станциясында
Сұрыптау мен өнімділіктің сандық көрсеткіштері негізінде зерттей отырып
1992 жылдан бастап сыра қайнататын арпамен селекциялық жұмыстар бастау
Қазақ Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ-да арпа селекциясы 1935
Арпа селекциясының әдістемелік және теориялық мәселелері әл-Фараби атындағы Қазақ
Жаздық арпа селекциясы бойынша дербес топ Қазақ Егіншілік ҒЗИ-да
1982 жылдан бастап ҚазЕҒЗИ арпаны селекциясы тобы б.ғ.к
Штаттың ұлғаюымен, аспиранттар қабылдаудан кейін селекциялық жұмыстың көлемі үш
Арпаның құрғақшылыққа төзімділігіне селекция жүргізу мәселесі бұл бағыттағы зерттеулердің
Осы жылдары селекцияға бастапқы материалдар алу үшін биотехнология әдістері
Жоғарыда айтылған зерттеулердің негізінде 1982-1993 жылдардың аралығында жемшөптік, сыра
ҚР АШМ «Өсімдік шаруашылығы және егіншілік ғылыми-өндірістік орталығы» мекемесінің
Арпа селекциясында, басқа да өздігінен тозаңданатын дақылдардікіндей қолдан өзгертуге
1993 жылы екі еселенген гаплоидтар алу үшін будандастырудың 5
кесте 1
Сорттардың, әдетті селекция сортүлгілерінің және екі еселенген гаплоидтар
Жылдар Сорттар Әдетті селекция сортүлгілері Екі еселенген гаплоидтар ЕЕА095
Саны өнім саны өнім саны өнім
1997 3 51,6 21 54,1 1 53,6 4,4
1998 3 48,6 14 51,1 3 52,6 5,4
1999 3 53,1 22 52,2 5 52,4 3,6
2001 3 39,6 33 42,5 1 43,8 5,0
Осы будандық популяциялар негізінде гаплоидтық технологияны қолданып 48 диплоидты
Арпаның дигаплоидтарын зерттеу нәтижесінде сортсынау байқауының құрамында селекциялық құнды
1.2 Сорттың бейімделу қабылетінің дәнді дақылдардың өнімділігі мен сапасын
Жердің интенсификациялану факторының артуына байланысты мәдени дақылдардың өнімділігі 20-ғасырдың
Ал арпа мен бидайдың өнімі атап көрсетілген уақыт
Англия зерттеушілерінің деректері бойынша өнімнің артуына негізгі әсер ететін
1967 жылдан бері көптеген зерттеушілердің пікіріне сәйкес өнім артуының
АҚШ ғалымдарының пікірінше өткен жүзжылдықтың 50–70 жылдарында астық
Кеңестер одағында мәдени дәнді дақылдардың өнімділігі өткен ғасырдың 60–80
1980 жылдары дән өнімділігінің артуына кең көлемде техногендік факторларды
Бірақ, қазіргі технологиялар дамыған кезеңде селекционер-ғалымдардың пікірінше орта есеппен
Германияда мәдени астық дақылдарын 3-топқа немесе 3 сорттық типке
1. Ұзын масақтық тип - сорттың өнімділігі масақтық ұзындығына
2. Көп масақтық тип. Бұл типтің сорттық өнімділігі ондағы
3. Аралас тип. Ұзын масағы көп өсімдіктер.
Егіншілік мәселелерін зерттеуші шетелдік ғалымдардың пікірі бойынша өндірістік жағдайда
1991-1999 жылдар аралығында Кеңестер Одағы республикаларында жаңа сорттардың арқасында
Селекциялық прогресс технологиялық прогреспен қатар жүруі тиіс.Себебі өнімді
Соңғы кездері шетелдердегі селекция азотты көп қажет етпейтін, ауруларға
Дәл қазіргі уақытта Сібірде жазғы бидайдың екі типі
Біріншіге – пластикалық, өнімділігі күшті, құрғаққа төзімді сорттар жатады
Екінші топқа – жоғары потенциалды, өнімділігі интенсивті, климаты және
Қыс кезі қар аз, құрғақшылық жылдары бейімделу қабылеті жоғары
Ресейдің қаратопырақты емес аймағы ауылшаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында сорттардың потенциалдық
1.3 Күздік арпаның морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Елімізде азық-түліктік және жемдік астық мақсатында күздік арпа Оңтүстік
Күздік арпа күздік бидаймен, әсіресе күздік кара бидаймен салыстырғанда
Мәдени арпа (Hordeum sativum L.) жеміс беретін масақшалар санына
1. Көп қатарлы, немесе кәдімгі арпа - Н.
Біріншісі - масағы тығыз, жуан, қысқа және көлденең қиындысының
Екіншісі - масағы тығыз емес, дән қатарлары дұрыс орналаспаған,
2. Екі қатарлы арпа -H.disticum L. Онда білік кемерінде
а) жеміс бермейтін бүйір масақшаларының масақша және гүл кауыздары
б) жеміс бермейтін бүйір масақшаларының тек масақша қауыздары бар
Екі қатарлы арпа егістері тек nиtаntіа тобынан, ал арпаның
3. Аралық арпа - intermedium Vav. еt Orl- бұл
Біздің елімізде арпаның тек көп қатарлы және екі қатарлы
Елімізде арпа егісінің көп жерін екі қатарлылардан - нутанс,
Бұл түршелер сорттары өнімінің төмендігі мен өсу ортасының қолайсыз
Арпаның дәні бүйірлерінен қысылған жалпақ. Сұлы дәнінен айырмасы арпа
Арпаның алғашқы екі түр тармағының әрқайсысы түршелерге бөлінеді
- қылтықтылық (қылттықты немесе қылтықсыз);
- қылтықтар сипаты (тісті немесе тегіс);
- масақ пен дәнек түсі (сары немесе қара);
- дән қауыздылығы (қауызды, немесе жалаңаш дәнді);
- масақ тығыздығы (тығыз немесе борпаң).
Кең таралған арпа түршелері 2 кестеде келтірілген.
кесте 2
Көп қатарлы арпа түршелері
Түрше Масақ-тың түсі Масақтың
тығыздығы Қылтықтар-дың тістілігі Дән
қауыздылығы Дәннің
Паллидум (Pallidum) сары борпаң тісті кауызды сары
Рикотензе (Ricotense) «» «» жылтыр «» «»
Нигрум (Nigrum) қара «» тісті «» Қара
Целесте (Coeleste) сары «» «» жалаңаш сары
Параллелум (Parallelum) «» тығыз «» қауызды сары
Оңтүстік Қазақстан – елімізде күздік арпа өндірісін әрі қарай
Дән толығу кезеңінде (мамыр айы) арпа өсімдігі ылғал
Өсімдіктер селекциясының негізі – жаңа түр үлгілерін пайдалана отырып,
Дәнді дақылдардың өнім құрайтын негізгі сандық белгілеріне өсімдік биіктігі,
Жемдік жаңа сорттарға қойылған талаптар тегінің (генотип) тұрақтылығы,
Арпаның жемдік бағытындағы селекциялық жұмысы тәлімі жерде, ал сыра
Жемдік астық дақылдарының ұрықтану органының жетілуіне ылғалдылық әсері туралы
Астық тұқымдастар піскен кезде негізгі үдерісі – дәнде белок
Дәннің алғашқы толысу кезеңінде дәнде көбінесе ақуыз жинақталады,
Арпа тұқымын сіңірудің қолайлы тереңдігі орташа жеңіл құмдауыт топырақта
Өсімдіктердің өнімділігіне байланысты түзілетін өте маңызды селекциялық белгілердің бірі
Будандар өнімділігінің орта мәнімен өлшенетін сорттардың жалпы комбинациялық қабілеттілік
Арпа үлгілерін талдап алуда ең қажетті көрсеткіштері ретінде таңдап
Арпа дақылы 1-20С температурада өсіп шығады, сондықтан бұл дақылды
Тәлімі жерлерге егілетін дақылдардың маңыздысы болып есептелетін арпа дақылынан
Күздік арпаның қазіргі өсірілетін сорттарының қыс пен суыққа төзімділігі
Топырақ құнарлығы мен алғы дақылдарға қоятын талаптары бойынша,
Сорттары. Қазақстанда күздік арпаның мынандай сорттары аудандас-тырылған: Береке 54
1.4 Күздік арпаның өсіріп-баптау технологиясының ерекшеліктері
Тамыр жүйесінің әлсіз дамуы мен қоректік заттарды қысқа
Ғылыми-зерттеу ауыл шаруашылық мекемелері мен алдыңғы қатарлы шаруашылықтардың көп
Күздік арпа тыңайтқышқа
Күздік арпа үшін астық дақылдарынан кейін топырақты өңдеу сыдыра
кесте 3
Күздік арпаның алғы дақылға байланысты өнімділік көрсеткіштері
Көрсеткіштер
Алғы дақылдар
сүрі жерге егіл ген арпа арпа ның сүрі жерден
2-ші
дақыл арпа ның сүрі жерден кейінгі
3-ші дақыл ауыс пай тын арпа егістігі
Себер алдындағы ылғал қоры,мм
1ц дәнге жұмсалған жалпы ылғал шығыны, мм
Тұқымның егістік өнгіштігі,%
Буын тамырлардың саны,дана
Жасуша шырынының концентрациясы,%
Егістіктегі арамшөптер саны,дана/м2
Тамыр шірігінің дамуы,%
Жапырақ алаңы,мың м2/га
100 өсімдіктің құрғақ массассы,г
Өсу кезеңіндегі Ф.т.ө., тәулігіне г/м2
Өсімдік биіктігі,см
Өнімді сабақтар,дана/м2
Масақтағы дән саны,дана
Масақтың ұзындығы, см
Дән өнімі, ц/га 131,3
9,1
75,1
16,0
14,2
6,7
12,5
26,0
364,9
8,1
72,7
320
17,0
6,5
22,5 107,5
11,6
73,0
12,6
16,2
8,2
20,6
22,0
310,6
7,0
69,2
287
15,8
6,1
16,1 92,8
12,4
71,4
10,8
17,5
10,7
22,4
19,5
285,0
6,5
66,0
274
15,1
5,8
14,1 65,4
18,0
68,2
6,5
18,5
13,3
40,3
13,6
198,7
5,3
56,3
200
12,5
4,5
8,3
Егілетін тұқымды мұқият тазартып, егістік сапасының І-ІІ -класына сәйкестендіреді.
Қазақстанның, оңтүстігі үшін ең қолайлы себу мерзімі - қыркүйектің,
Күздік арпаны тар қатарлап және тоғыспалы егу тәсілімен егеді.
Суармалы аудандарда әр гектарға 140-160 кг немесе 3,5-4,0 млн
Күздік арпаның қыстың қолайсыз жағдайларына төзімділігі нашар, сондықтан оның
Күздік арпа күздік қара бидайдан және күздік бидайдан да
Сонымен, ауыспалы егістегі арпаның тамыр жүйесінің дамуы алғы дақылға,
Қазақстанның оңтүсттік – шығысындағы жартылай қуаң-тәлімі аймақта арпа өсіру
Зерттеу жүргізген аймақтың табиғи - климат жағдайлары
Далалық зерттеу жұмыстары Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданының солтүстік-батысында орналасқан
Климаттық жағдайлары
Тәжірибе жүргізілген аймақ тау етегі құрғақ далалық аймағына жататындықтан,
Ауаның оң температурадан теріс температураға желтоқсан айының алғашқы онкүндігінде
Сурет 1. Зерттеу жүргізілген аймақтың ауа температурасы, 0С
(«Есік» метеостанциясының мәліметтері)
Тұрақты қар жамылғысы қараша айының соңы мен желтоқсан айының
Зерттеу жүргізген аймақтың 2010-2011 жылдардағы климаттық көрсеткіштері 1-2 суреттерде
Топырақтағы ылғалдың негізгі қоры көктемгі жауын-шашынның есебінен (наурыз-мамыр) жиналады
Сурет 2. Зерттеу жүргізілген аймақтағы жауын-шашын мөлшері, мм
(«Есік» метеостанциясының мәліметтері)
«Агроуниверситет» ОӨШ территориясындағы 2010-2011 жылдары түскен жауын-шашынның жылдық орташа
Тәжірибе жүргізген аймақта ең ұзақ маусым жаз айлары (120-180
Температураның жылдам жоғарылауына байланысты ауаның салыстырмалы ылғалдығы маусым айының
Күзде температураның 150С төмендеуі қырқүйектің соңғы және қазанның басында
Танаптық тәжірибе жүргізген аймақтың ауа-райы мен климаттық жағдайлары температура
2.2 Тәжірибе танабының топырағы
Зерттеу жүргізген аймақта кездесетін топырақтардың негізгі типтері мынадай: шалғынды-боз,
Аталған топырақ үштік-төрттік дәуірдің лёc және лёс тәрізді құмбалшықтарымен
Шалғынды–қара қоңыр топырақтың құрылымы майда түйіртпекті. Су ұстағыш агрегаттың
Шалғынды–қара қоңыр топырақтың генетикалық қабаттарын толық мінездеу үшін тәжірибе
А
Қара қоңыр, орташа құмбалшықты, ылғалды, бірікпесі бос, құрылымы дәнді-түйіртпекті,
В1 Күңгірт түсті, қара шірінді ағындары
В2 Ашық боз, ауыр құмбалшықты,
ВС Күңгірт қуаң түсті, орташа құмбалшықты,
Тәжірибе шалғынды-қара қоңыр топырақта жүргізілді, оның негізгі агрохимиялық көрсеткіштері
Топырақ қабатының тереңдігі, см Қара шірінді, % СО2,
азот фосфор жеңіл
ыды-райтын азот N-NO3 P2 O5
0-25 4,38 6,62 0,258 0,211 137 25 22 750
25-46 4,17 9,35 0,248 0,205 109 36 13 740
46-58 3,06 12,53 0,214 0,158 78 28 13 640
58-76 1,35 12,80 0,117 0,135 63 26 15 625
Шалғынды–қара қоңыр топырақтың жыртылған қабатының (0-25 см) құрамында қара
Бұл топырақ алмаспалы калий мөлшері жағынан қамтамассыз етілуі жоғары
Гранулометриялық құрамы бойынша бұл топырақ ірі шаңды ауыр құмбалшықтыға
кесте 5
Шалғынды–қара қоңыр топырақтың гранулометриялық құрамы
Қабат терең-дігі, см Диаметрі әртүрлі бөлшектердің мөлшері, %
> 3 3-1 1-0,25 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01-0,005 0,005-0,001