ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ КУРСОВАЯ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ 4
1. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары 6
2. Меншік құқығы 10
3. Міндеткерлік құдықтар 12
4. Отбасы-неке құқығы 14
5. Мұрагерлік құқығы 16
6. Қылмыстық әдеп-ғұрып құқығы 17
7. Сот және сот процесі 21
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 25
КІРІСПЕ
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ
Қазақтардың құқықтық жұйссін әдст-ғүрып құқығы қүрайды. Бұл жүйсні
Қазақтардың әдет-ғүрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сшіатталады:
1. Рулық, патриархалдық өдет-ғүрыптардың ұзақ сак,-талуынан көрінетін
2. Казақ әдет-ғүрьш қүқығы барымта, канға-кан, жанга-жан,
3. Әдет-ғүрып күқығы бойынша қылмыстық істер мсн азаматтық
4. Жсргс жеке меншік қүқының болмауы; қоғам мү-шелерінің
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.
6. Күқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық
7. Әдет-ғүрып қүқыгыньщ партикулярлық сипаты1. Әдет-ғүрып нормаларындағы
Әринс, әдет-ғүрып нормаларының белгілі бір болігі мемлекет тарапынан
1. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары
Казақгьщ әдет-ғүрып қүқығы мьшадай бастаулар негізінде калыптасты: а)
Ауызша әдет-ғүрыптар ең коне заманнан, рулық қауым-нъщ кдлыптасуынан
Қүқықтың бүл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерскшсліктсріне
Қазақ хандары әдет-ғүрып қүқығының нормаларын жұйелеп жетілдіріп, қоғамның
Кіші жүздің жаппас руының старпшны Көбек Шүкірәлиев-тен 11
Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі елтірілсе, оған
— төре мен қожаның қүны карашадан 7 есе
— егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасьша
— егер ері әйелін өлтірсе, ол өйелінің қүньш
— ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапка тартылмайды,
— өзіне-өзі қол салгандар белек жерленеді;
— егер екі кабат әйедді атгы кісі қағып
— ойел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс
— Әйелі ерінің кезіне шөп салу үстінде
— біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып кашкан адам
61— әйелді ренжіткен адам, одан кешірім сұрауға
— кан алмастыру (7 ата ішінде) өлімге немесе
— қүдайға тіл тигізген (7 адам куолік
— кәпір болган адам мал-мүлкімсн айдалады;
— қүл емірі қүнсыз, ол қожайынның билігінде
— ата-анасына тіл тигізгсн үлды мойнына қүрым
— үрлық жасаған адам үш тоғызымен кдйтаруға тиіс;
— үрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған
— ерінің үрлығьш біле түра хабарламаған әйелі мен
— өсиет ағайындар мен молданың кдтысуы арқылы
— барымтадан кайткан мал төлімен кдйтарылуға тиіс; %
"Жеті жарғыда" әкімшілік, қылмыстық, азаматтық қүқық моселелерімен кдтар
"Жсті жаргыны-" жасаудағы мақсаттьщ бірі хандьгқ өкімст пен
Әдет-ғүрыптардың бүл жинағьш жазуга бастамашы болған байлар-батырлар тобы
Әдет-ғүрьш қүқыгының ережелері, соның ішінде "Жеті жарғының" кдғидалары
Қазақ билері қүқықтық шығармашылықпен де терең айналысты. Олардьщ
Әсіресс Қазақстанньщ Ресейге қосылу кезеңіндсгі билер сьсздсрінің ерсжслері
Мәселен 1885 жылы Семсй облысының бес усзінің тотенше
Абай белсене араласкдн. Рессй империясы кдрамағындағы казақтар мсн
Ережслер міндстті түрде басшылықка алынатын нормативтік күқықтық сипаткд
Билер сьездсрінің срсжслері омір талабьша сай жылдам кайта
Адат және шариғат. Әдст-ғүрып құқығының тағы да бір
Дегенмен шариғаттың нормалары қазақ қоғамында ерск-ше артықшылық жағдайға
2. Меншік құқығы
Қазақ қоғамывда малға жекс меншік адат нормалары-мен реттеліп
Жсрге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады. Жср
Жерге жскс мсншіктің болмау ссбебі дс кошпслі мал
Тек қыстаулар ғана XVIII ғасырда феодалдардың жеке меншігінс
Жсрді жске меншіккс беру Бокей ордасында (1801 жылы
Үлксн аумақтарда кошіп жүргсн малшы қауымдары арасьшда жсрге
Жайылымдарды пайдалану құкі>ігы мен бос жаткдн жерлерге иелік
Егср көшіп-қону жөнінде үстем тап окілдері ру немесс
Адат бойынша жерді сату, сыйға беру, мүраға калдыру
Жетісу мен Сырдария өзенінің бойындағы егіншілік-пен айналысатын қазақтар
Жер мен кдтар жолдар, өзендер, таулар, аң және
Жерден табылган казына-байлық оны кім тапса, сонъщ меншігі
3. Міндеткерлік құдықтар
Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт жүргізудің оз
Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыс-тарының бірі
Мұліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала
Карызға алған малдьщ өтемі төлімен қоса кайтарылатын. Адат
Келісім-шарттың ерекше түрі — айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Аукдтты адамдар кедей руластарьша
Көшпелі өмірдің және рулық қатынастардың ерек-шеліктеріне қарай туындаған
Аманат-малды бай мал иелері кедейленген туыстарына аманат ретінде
Жылу жинау. Жүтқа үшыраған немесе стихиялық си-патқа үшыраған
Жүртшылық карызға баткан, карызын толей алмай калған қоғам
Асар жасау әдет-ғүрпы қоғам мүшелсрінің бір-біріне жәрдем беру
Соғым беру. Қагардағы қазақтар күздің соңы қысқа кдрай
Сыбаға тарту. Бір-скі асым ст ретінде хан, сүлтан
Қүрмсткс ис болған қазақтар үшін оздерінс сыйлаған сыйлықтан
4. Отбасы-неке құқығы
Отбасы-нске әдет-ғүрып күқыгы тереңірек зерттелген сала. Кязақ қоғамьшың
67Огбасының басшысы ер адам бодды. Кдзақгардың үлкен отбасы
Отбасы басшысы ер адам адат бойьшша артықшылық қүқықпен
Неке. Қазақ некесі экзогамиялық сипатта болды. Экзогамиялық достүр
Сондай-ақ кдзақ некесі полигамиялық сипатта та болды. Полигамия
Отбасы патриархалдық сипатта болған соң некелесу мәселесін ата-аналар,
Неке қүда түсу рәсімінен басталады. Ата-аналар балаларын үйлендіру
Хандар, сүлтандар, билер, байлар кдлъщмалын төлсп үш-терт, кейде
Қалыңмал кдзақгардың үйлену үшін кдлъщдықтың ата-анасьша мал ретінде
Қалыңмалдьщ мелшері әртүрлі болтан. Өте бай адамдар 100-150-ге
Сондай-ақ калыңмалга "бас жақсы"рстіндс аса қүнды заттар берілді.
Кдзақгарда некс кик> рәсімін шаригат жолымен молда жасайды.
Некені тоқгату адат бойьшша тек ер адамның қүқығы.
Ерлі-зайыптылардың бірі қайтыс болғанда неке тоқтатылады.
Неке тоқтаған жағдайда балалар әке жағында калады. Тек
Адат өйелдің қүқығын төмен қойды. Ері әйелін үрып-соғуга
Ажыраскан жағдайда ері әйеліне киімі мен төсек орнын,
Әменгерлік. Адатта ерекше әменгерліх институты болды. Әменгсрлік бойынша
Мүндай жағдайда ол күйеуіне екінші жас эйсл әперуте
Жасы келген жесірлер әменгерге шыкдай оз алдына үй
Әменгерлік тәртібі қалыңмалы толеніп қойған әлі де күйсуге
Әменгерлік бойынша жесір әйелдің балалары жаңа әкссінің қамқорлығына
5. Мұрагерлік құқығы
Мүраға калдыру жазба және ауызша есиет түрінде жасалды.
Мүра ретінде мал, қыстау, үй-жай, ақша және жесір
Ер адам картайып өлгенде, оның үл-қыздары үйленіп, бөлініп
Әке жастай өліп, артында жас балалары мен жас
Олтен адамнъщ артында бала болмаса, жссірі мсн мал-мүлкі
Адат әке мүрасын әділ бөлуге, осы негізде балалар
Мүрагерлік қүқық қыздардың қүқығын қорғап отырған. Мүра бөлудің
Мүраның қалған болігі үлдары мсн қыздары арасында болінеді.
6. Қылмыстық әдеп-ғұрып құқығы
Адат бойьшша қылмыстык істер мен азаматтых, қүқық бүзушылықтың
Саяси, қоғамға қарсы қылмыстар туралы үғымдар болмағанымен, ханта,
Адат қасақана жасаған, абайсызда жасаған қылмысты терсң айырмады.
Зерттеуші Т.М.Күлтелесвтің пікірінше қылмыс деп "...фсодалдық таптардың экономикалық
Кошпелі омірдің ерскшеліктерше сай қылмысты туды-ратьш түрлі жағдайлар,
Адат бойынша қылмысқа бір адам — қылмыскер ғана
Қылмыстыц түрлері. Жеке адамға карсы қылмыстар. Адат бойышла
Адат дене жаракдттарын ауыр, орта және жеңіл түр-лерге
Жазаға тартылмайтын әрекеттер болды. Ата-анасы бала-ларына, ері әйеліне
Сүлтан, қожа, би, старшындарға карсы әрекеттер катаң жазаға
Әйел зорлау кісі өлтірумен бірдсй қылмыс болъш есеп-телді.
Адат әйелдердің, әсіресе қыздардың қүқығын қор-ғады. Әйелдерді ренжіткевдер
Мүліктік қылмыстарға үрлық, тонау, басканың мүлкін жою нсмесе
Дінге қарсы қылмыстар. Қазақтар мүсылман ретінде ислам дінінін,
Казақ қоғамындағы көп әйел алу, неке кию, жаназа
Кдсистті жерлерді, зираттарды қорлағаны ұпгін де катаң жаза
Жазаның түрлері адат бойынша алуан түрлі болды. Жазаның
Өлім жазасынан соң денс мүшелерінің бірін қүлағын, қолын,
Өлім жазасы да, дене мүшелерін кесу де қүн
Сондай-ақ, елден кешіріп жіберу, мүлкін тәркілеу, айып салу,
Қүн төлсу дау-дамайды шешудің негізгі күралдарының бірі болды.
Адат сүлтандар мен қожаларға артықшылық беріп, олар-дың қүнын
Жазаньщ кебірек қолданъшған түрі айып болды. Айып үш
Үрлықгың түріне кэрай айып салынған, кдзақтар "үрьшың үйі
Мал үрлағаны үшін әрбір малдың түріне қарай қүны
Қазақтар арасында айыпксрдің ар-намысына, адам-гершілігіне тиетін жазалар жиі
Жаман атты қылмысты болгандар жөнінде "Жаман ат тағылған
Айыпқа кобіне үш тоғыз салынды. Тоғыздың қүрамы әртүрлі
Үлкен үрлық үшін үш тоғыз айып, тіпті үрының
Қылмыс пен тәртіп бүзушылықтьщ соңы "Бас жарылса борік
Дүре соғу жазаның түрі ретінде соттың шешімімен жү-зеге
7. Сот және сот процесі
К^зақ қоғамында адат бойынша сот билігін хан, сүлтандар
Сот билігінің негізгі бөлігі билер қолында болды. Г.Д'Андренің
Қазақ хандыгы дэуірінде билерді ешхім сайламаған және тағайъшдамаған.
Би өзіне келген істі карауға міндепі болды, карамай
Адат бойынша бидің карауынан бас тарту қүқығы да
Сотка би жан-жақты дайындалатын. Талапкср мен жауап-кер бидің
Сот ашық тұрде екі жақты, куәлерді тындау арқылы
Сотка куәлер тартыдды. Ерлі-зайъштылардың бір-бірінің көзіне шөп салғаңдыгын
Куәлері болмаған кұрделі істерде ант беру институты қолданылган.
Билер сотьшьщ шешімі ауызша түрде кепшіліхтің ал-дында жарияланатьш.
Айыптың оннан бір бөлігі билігі үшін, еңбекақысы үшін
Билер сотының шешімін орындау рубасыларга, стар-шындарға, талапкерге және
Барымта кдрсы жақтьщ малын зорлықпен айдап әкету, тартып
Адат барымтаны үрлыққа жатқызбайды. Барымта бір адамның атынан
Барымташылар қарсы жақка барымта жасалуы мүмкін екендігін хабардар
Барымтаның негізінде көп жағдайда жер дауы, жесір дауы,
Барымта дауды шешудін, басқа тәсілдері қалмағанда амалсыздан жасалатын
Шиеленісіп кеткен барымтаны шешу үшін екі жақтың, екі
Қазақтардың әдет-гүрып қүқығы бойынша қазақ қо-ғамындағы сот, отбасы
"Касым ханньщ қаска жолъшан" "Жсті жаргыға" дейін адатка
Адаттың нормалары адамгсршілік, гумандык, ізгілікгі де қоргады. Қоғамның
Адат шариғатпен тығыз байланыста болды. Шариғат нормалары адатты
Адаттың кептеген нормаларының бүгінгі күн үшін де маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Пайдаланылган әдебиеттер мен деректерге сілтеме:
1. Исгория государсгва и права Казахской ССР. 1982.
2. Қазақтың әдет-ғүрып нормаларының материалдары. Алматы.
3. История государства и права Казахской ССР.
4. Мағауин М. Кдзақ тарихының әліппесі. А.,
5. История государства и права Казахской ССР.
6. Бүл да сонда с.67.
7. Материальіпоказахскомуобьічномуправу. Алматы. 1998. с.353.
8. Бүл да сонда. с. 356-357.
9. Бүл да сонда. с. 185.
10. Бүл да сонда. с.238.
11. Бүл да сонда. с.235.
12. Караңыз: Арғьтбаев Қ. Казақотбасы. Алматы. 1996,
13. Караңыз: Материалы по обычному праву казахов.
14. Культелеев Т.М. Уголовнос обычное
15. Материалы по казахскому обычному праву. Алматы. 1998.
16. Бүл да сонда. с.388.
17. Бүл да сонда с.228-229. 78
3