Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті
Әлеуметтік – гуманитарлық пәндер кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Қазақ философиясы.
Орындаған: Аспирант Жатқанбаева А.
Тексерген: Профессор Рахметов Қ.Ж.
Алматы 2004 ж.
ЖОСПАР
Қазақ философиясының ерекшеліктері 2
Қазақ философиясының қалыптасуы 8
Қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңашылдық 21
Ағартушылар философиясы 37
Қолданылған әдебиеттер 55
Қазақ философиясының ерекшеліктері
Идеялардың мыңдаған жылдық құпиясын өз бойына
Өзіндік болмыс ұғымына жақын тұрған ерекшелік
Азиаттық өндіріс әдісі жайында және басқа
Еуропалық әмбебаптылықтан бас тарту елеулі салдарға
Өркениетті негіздерге жүгіну өркениеттілік ұғымына тереңірек
Осы негізде нағыз ұлттық қоғамдасу тек
Көп жылдық айтыстар көрсеткендей, «азиялық өндіріс
Қазір өркениеттіліктің ортақ теориясы жоқ. Дегенмен,
Бұл өркениеттегі ең бастысы - рухани
Барлық дамушы тұтастықтар модификацияларына қатысатын ортақ
Бұл жеке адамдар арасындағы қатынас тәртібі
Өркениеттің рухани аспектісінің көлемді болғаны соншама,
Осы негізде Шығыс өркениет батыстың өмір
Қазір өркениетті даму концепциясына үлкен үміт
Бұрынғы әлемдік философия тарихының қазіргі мәселе
Шығыс философиясына үңіле зер салсақ, оның
Сондай-ақ, рационализмнің, материализмнің, активизмнің, экстраверттіліктің, тағы
Қазақ қоғамы үшін философиялық емес қалыптағы
Қазақ философиясының қалыптасуы
Мемлекет негізі әлсіз болған сайын табиғи
Көне заманда адамдарды күн сайын рудың
Алайда, адамзат баласының даму эволюциясы нәтижесінде
Табиғи ортаны өзгертудің пайда болуы философиялық
Қазақтың ата тегі мәдениетіне назар аудару
Адамдардың материалдық-өндірістік қызметі жағдайында танымдық қатынас
Қазақстан аймағындағы алғашқы адамдар тас дәуірінен
Тас құралдар уақыт өте келе өзінің
Қола дәуірі барлық халықтар арасынан бақташы
Қоланың сапасы еңбек құралдары мен қару-жарақ
Ғұндардың өзі заттары мен тіршілік иелеріне
Қабанбай мен Бөгенбайдың, Наурызбай мен Сыпатайдың,
Тарихи деректер көрсеткендей, Жетісу қазақтарының арғы
Сан ұғымы заттарды есепке алуды қалыптастырумен,
Қазақтың ата тегінің еңбекқорлық қызметі кеңістік
Тауар өндірісінің дамуы, ақшаның пайда болуы
Біздің заманымызға дейінгі III ғасырда құрылған
Бірақ бұдан кейін де жыл санаудың
Кеңістік сандық өлшем ретінде өз шамасын
Бұл тұрғыда қазақтың ата тегінде мөлшер
Бұл жерде мөлшер ұғымының құрамдас бөліктерге
Бұл мыңдаған ғасырлардан бері өмір сүріп
Сонымен қатар жерді белгілі бір рулардың,
Қытай деректері жерге меншік болу негізін
Жеке адам мәселесі, бақташы үшін мөлшер
Мөлшердің түп-төркінін түсіну жеке адамға мөлшердің
Бұл мөлшерді парнеллизациялау адамдарды бұл дүниеде
Биіктігі 1 метр, аумағы 15-20 метр
Мөлшерге мұндай көзқарастан иерархияның қатаң ықпалын
Қазақтың ата тегі үшін қарапайым жер
Оңтүстікке қарай барған сайын тұрғындар ыдысы
Бұдан қазақтың ата тегі болмыс дүниесін
Қазақтың атіа тегінің қоршаған ортаға етенелігі,
Қазақ этносының көп ғасырлық тарихы өз
Табиғатқа көзқарасы қалыптасқаннан бастап, осы күнге
Ол адамдар сапасына, әлеуметтік материяға тереңдей
Қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңашылдық
Этномәдениетті диахронды және синхронды талдау дәстүр
Дәстүр позициясы әсіресе алғашқы қауымдық мәдениетте
Алайда, мәдениеттегі дәстүршілдік тоқырау мен алғашқы
Дүниетанымдық типтердің алмасуы барысында мәдениеттанымдық еңбектерде
Біздің ойымызша қазақтардың дәстүрлі мәдениеті түркі
Мәдениеттегі дәстүр мен жаңашылдықтың арақатынасы ең
Дәстүрлі мәдениет уақыттың түп-тізу желілік емес,
Егер Батыс мәдениетінде (бос кеңістік және
Номадтың дәстүрлі мәдениеті болмыстың тұлғалық, тылсымдық
Жыл санаудың он екі жылдық белгілі
Дәстүрлі мәдениетте уақыт басымдылығын жоғалтып, жаңа-шылдықтарға
«Қобыланды» эпосының бірнеше нұсқасы болды. Оның
Қазақтардың дәстүрлі мәдениетін қарастырғанда бірнеше тарихи
Этномәдениет уақытын бағыттарына қарай шартты түрде
Зерттеу объектісіне қайта оралайық. Қазақтың дәстүрлі
Дәстүрлі мәдениетке қатысты Ресей мәдениетінің аккультуралық,
Бірақ, күрделі тарихи шарттар мен орны
Архаизм ескілікті көксейді, дамудың өткен кезеңдерін
Әрбір халықтың рухани мұрасында әлемдік мәдениеттің
а) шартты түрде жыраулар дәуірі деп
ә) ақындық шығармашылық кезең (XVIII ғасырдың
б) ақындардың өзіндіқ сайысы - айтыстың
Асан қайғы (XV ғ.), Қазтуған жырау
Ақын-жырау көзқарастары қалыптасуының маңызды қайнар бүлақтарының
Бұл жазбаларға талдау жасау ертедегі түркілердің
1) түркі халқының заңы мен мемлнкнттің
2) дүниенің төрт бұрышындағы халықтарды басу
3) дана және батыл қаған болу.
Түркілердің шыпаны тарихын ертетүркілердің сына жазуымен
Ертетүркі қоғамында қалыптасқан адамгершілік көзқарастар біздің
Шаманизм дінінің атауы ретінде ғылыми қолданыста
Шаманизм адамзат қоғамы дамуының ерте кезеңдерінде
Шаманизмнің культтық (табынушылық), ғұрыптық (ритуалдық) ерекшелігіне
Қоршаған табиғат — оған бағыштылыққа орай
Ендігі жерде, отбасылық тұрмыс жағдайында адамның
Осылайша, ошақ бақыт пен бақтың көрсеткіші,
Азиялық көшпенділердің табынушылық өмірінде Аспан құдайының
Қазақтар Айға, Күнге, отқа, суға, аспанға,
Адамдар қазіргі күні де қайғы-қасіреттен құтылу
Шаманизм қарапайым малшылардың діни санасында терең
Ақын-жыраулардың этикалық көзқарастары қалыптасуына ықпал еткен
Ислам дүниетаным ғана емес, адамгершілік туралы
Құран бір жағынан рулық-тайпалық қауым дәстүрлерін
Құранның моральдық қағидалары күнделікті өмірдің барлық
Ортағасырлық және онан кейінгі дәуірлердегі мұсылман
Көшпелі өмір тәртібіне сай қазақ халқының
Патриархалды-феодалдық өмір тәртібін бейнелейтін қазақ мақалдарын
Қазақ мақалдарында қайырымдылықтың зұлымдықпен күресі мәселесі
Қазақтың халық далалығы адам абыройын түсіретін
Осылайша, қазақ мақал-мәтелдеріндегі адамгершілік-этикалық идеяларға үстірт
Ағартушылар философиясы
Ресейге қосылу нәтижесінде белгілі бір дәрежеде
Демек Қазақстан мәдениетінің тоқырауы жөнінде сөз
Қазақ ағартушылығының негізін салушы Шоқан Шыңғыс-ұлы
Уәлихановтың азамат, ғалым және ойшылдық қалыптасуында
Уәлиханов шығармашылығын 1) қалыптасу кезеңі (Петерборға
Сонымен, Шоқан сырқы дүниенің санадан тыс
Шоқан діннің, әсіресе, қазақ даласында татар
Шоқанның прогресті халықтың материалды тұрмыс жағдайының
Ерекше назар аударарлық нәрсе - Шоқанның
Ресей үкіметінен нәтижелі істер күткен Шоқан
Н.Г. Чернышевскийдің «Философиядағы антропологиялық принцип» атты
Революцияшыл демократтар реформа мәнін теріске шығармағанымен,
Уәлиханов мәңгілік, шексіздік идеяларын негіздеді, дамытты.
Қазақ ағартушылығының көрнекті өкілі, педагог-жаңашыл және
Ыбырай Алтынсарин арнайы философиялық тақырыпта еңбек
Қай идеология болмасын ресми және монополиялық
Ыбырай мұсылман дінінің монополиялық, ресми идеология
Алтынсариннің этикалық және эстетикалық көзқарастары құндылығы
Этикалық тәрбие жөніндегі пікірлерін, ой-тұжырымдарын бағалы
Жастарды инабаттылықпен адамгершілікке тәрбиелейтін шы-ғармалары ерекше
Ыбырай әлеуметтік мәселелерді көптеген еңбектерінде талқылайды.
Ұлы ағартушының істеген ісінен, шығармаларынан өз
Алтынсариннің қоғамдық-саяси көзқарастарына шынайы да терең
Қазақ ағартушылығында, қазақ халқының бүкіл ұлағатты
Абай Құнанбаев өзінің аса дарындылығы, ой-өрісінің
Сонымен бірге көптеген өлеңдерінде, отыз сегізінші
Көптеген өлеңдері мен қара сөздерінен
«Жас қартаймақ, жол тумақ, туған өлмек,
Тағдыр жоқ, өткен өмір қайта келмек
деп, отыз екінші қара сөзінде:
«Дүние — үлкен көл,
Заман — соққан жел.
Алдыңғы толқын — ағалар,
Артқы толқын — інілер», —
деп, дүние өзгерісте, дамуда екенін болжайды.
Ақынның эстетикалық және этикалық мәселелер жөніндегі
«Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы», —
деп өлеңнің «іші алтын, сырты күміс»
«Осыдан сидаң жігіт елде мол-ақ,
Бәрі де шаруаға келеді олақ.
Сырын тузер біреу жоқ, сыртын түзеп,
Бар өнері — қу борбай сымпыс
«Ары кеткен алдамыш,
Мені-ақ алда, сөкпейін.
Балы тамған жас қамыс,
Ормасайшы көктейін», -
деп ренішін білдіреді. Жастарға ғылым таппай
«Әсемпаз болма әрнеге,
Өнерпаз болсаң, арқалан.
Сеп де - бір кірпіш дүниеге,
Кетігін тап та, бар, қалан!» —
деп, әр адам қоғамда өзінің орнын
Қоғам өмірін түсінуде Абайдың көзқарасы, әрине,
Ұлы ақын да Шоқан, Ыбырай сияқты
«Еңбек етсең ерінбей,
Тояды қарның тіленбей»,
Немесе,
«Бақпен (асқан патшадан
Мимен асқан қара артық.
Сақалын сатқан кәріден
Еңбегін сатқан бала артык,». —
деген сөздердде қаншама философиялық тұжырым, ой
Абайша, сену үшін алдымен түсіну қажет.
Адамдардың әр түрлілігі жайлы айта келіп,
Абай — ұлы гуманист. Абстрактылы, утопиялық
Абай әредік «мен» және «менікі» деп
Өз халқын шын пейілімен сүйген Абайға
Қолданылған әдебиеттер
1. М.С. Әженов. „Философия” (оқулық) Алматы
2002 жыл.
2. Д. Кішібеков. „Философия”. Алматы „Рауан”,
3. Ж. Қабаева „Философия білімінің негіздері”.
4. Қ. Әбішев. „Философия” (қаз. тіл),