Жоспар:
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. 1930 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДА КҮШТЕП ҰЖЫМДАСТЫРУДЫҢ ЗАРДАПТАРЫ
1.1. РЕСЕЙ ЖӘНЕ ОРТА АЗИЯ ЖЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚ БОСҚЫНДАРЫНЫҢ
1.2. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ШЕТ ЕЛГЕ АУА КӨШУЛЕРІ
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА XX ҒАСЫРДЫҢ ЕҢ ІРІ ДЕМОГРАФИЛЫҚ
2.1. АШТЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАППАЙ БОСҚЫНШЫЛЫҚТЫ
2.2. КҮШТЕП ҰЖЫМДАСТЫРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ АПАТТЫҢ ЗАРДАПТАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:
Сталин мен Голощекин бір халықтың мәдениеті мен ұлттық
1926-1959 жылдардың арасында жүргізілген санаққа зер салсақ, ұжымдандыру,
Сондықтан Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің сессиясы Қазақстандағы ұлттық
Қорыта айтар болсақ, біздің қоғамтанушылар тікелей голощекиндік геноцид
Жұмыстың мақсаты. Қазақстанда XX ғасырдың 30-шы жылдардағы күштеп
Міндеттері. Қазақстан тарихындағы ұлттық мемлекетті қалыптасуы үшін күрестің
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2-тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер
Кіріспеде тақырып көкейкестілігі негізделіп зерттеудің мақсаты мен міндеттері
1 тарауда «1930 жылдардағы Қазақстанда күштеп ұжымдастырудың зардаптары»
2 тарауда «XX ғасырда Қазақстанда ең ірі демографиялық
Қорытындыда зерттеу нәтижесінің негізгі тұжырымдамалары шығарылған тиісті ұсыныстар
Пайдаланған әдебиеттер тізімінде курстық жұмысында қолданылған әдебиеттер мен
I ТАРАУ. 1930 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДА КҮШТЕП ҰЖЫМДАСТЫРУДЫҢ ЗАРДАПТАРЫ
1.1. РЕСЕЙ ЖӘНЕ ОРТА АЗИЯ ЖЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚ БОСҚЫНДАРЫНЫҢ
Қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығын күйрету, ет және астық
Қазақстанның басшы мемлекеттік органдары, Қазақ өлкелік партия комитеті
1931 жылдың 1 желтоқсанында Қазақ өлкелік партия комитетіне
«1929 жылдың ішінде көшіп кетулер туралы мәлімет (шекаралық
1930 жылы көшіп кету қозғалысымен 34 977 қожалық
Ал енді осыншама босқындардың қайда және қаншасы көшіп
Сонымен қазақстандық босқындар төмендегідей жат өлкелерге және аймақтарға
№ Босқындар барған жерлер Босқын
қожалықтары Олардағы мал
басы
1. Өзбекстанға 3436 187909
2. Түрікменстанға 7371 319725
3. Тәжікстанға 1767 88350
4. Қырғыз республ. 1031 33595
5. Қ. А. 0. 2355 112621
6. Т-Волга өлкесіне 2562 13797
7. Сібір өлкесіне 2100 27348
8. Украинаға 901 6652
9. РСФСР-дің қалған бөліктеріне 13511 100801
10. Қытайға 563 2276
35597 893074
Кестеден аңғарылатын нәрсе, қазақ босқындары негізінен Ресей және
1932 жылы алапат ашаршылық Қазақстанда кеңінен таралғанда жағдай
Босқыншылық 1933 жылдың шілдесіне дейін толастамай қойды. Осы
Қазақстан Халық шаруашылығы есебі мекемесінің өзінің Мәскеудегі басшылығына
Жылдар аралығы Кеміген аламдар саны (мың адам)
1930-1931
1931-1932
1932-1933 759,0
1887,0
733,5
1930-1933 3 379,5
Кестеден көріп отырмыз, үш жылдың ішіндегі адамдар санының
Т. Рысқұловтың И. Сталинге 1933 жылы 9 наурызда
Көріп отырмыз, республикадан тыс жерлерге босып кетушілер аз
Алқымнан алған аштық Сібірдегі босқын қазақтарды қылмысқа итермеледі.
Қаладағы аудандық мекемелердің алдына күн сайын дерлік топтасып
Батыс Сібір өлкесінің кейбір аудандарының өздері де азық-түлік
Архив мәліметтерінен көрінетініндей, егер 1932 жылға дейін қазақ
Ал Голощекин болса Сібір басшыларынан бай-кулактарды ұстап беруді
Республика аумағындағы және Солтүстіктегі көршілеріне ауа көшкен босқын
Сталиннің секретариатына жолданған бұл хатты едәуір сауаты бар
Қазақтардың осы бір аянышты да мүсәпір кейпін әңгімелеген
Хатты алған соң Кремльдегілер Қазақстаннан жедел жауап сұрады.
Өз кезегінде Қазақ өлкелік партия комитеті де Батыс
Босқын қазақтардың аса қайғылы жағдайы Қазақстанда туып-өскен кез
Қазақстандық Кузиннің хатындағы ащы шындықты аңғартатын бұл жолдардың
Архив қорында сақталған ресми құжаттардың бірінде Батыс Сібірдің
Батыс Сібір жерінде аш қазақтардың көрінген бұтаның түбінде
Ақтөбе облысының аумағынан бастап, Батыс Қазақстан шекарасына дейінгі
1932 жылдың 8 наурызында Орта Волга өлкелік партия
С. Меңдешев Самарада қазақтарды елге қайтару мәселесін талдап,
Әсіресе туыстарынан айрылып көшеде қаңғырып қалған қазақ балаларының
1.2. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ШЕТ ЕЛГЕ АУА КӨШУЛЕРІ
Бүгінгі тарихымызда әлі де жұмбағын ішіне бүгіп жатқан
Сондықтан Қытай арқылы шет елге кеткен қазақтардың санын
Кейбір тарихшылар мен демографтар бұл мәселеде әр түрлі
Мысалы, еңбектерін орыс тілді басылымдар жаппай жариялап жатқан
Бұл мәселеде осыншама әр түрлі пікірлердің орын алуының
Ал енді осы Қытаймен шекаралас Қазақстан аудандарына қысқаша
Аталған шекаралық аудандардағы халықтың жалпы саны 1931 жылы
Келтірілген мәліметте тағы бір назар аударатын мәселе –
Осы құжатта шекаралық аудандар халықтарының ұлттық белгілері де
ОГПУ органдарының құпия ақпарат мәліметтерінің бірінде 1930 жылғы
Дегенмен бұл жерде ең басты нәрсені – Қытай
Мұны шекаралық ОГПУ мәліметтері де мойындайды. Бұларға назар
Дегенмен біздің қолымыздағы кейбір ресми құжаттар қазақтардың едәуір
ПП ОГПУ-дің жедел барлау мәліметтері бойынша, 1930 және
Жылдар Қулактар, байлар Орташалар Кедейлер Колхозшылар Барлығы
1930 1931 3510
7542 5039
3606 4463
14840 2290
8469 15302
34457
11052 8645 19303 10759 49759
Бұл мәліметтер 1931 жылдың 1 қарашасына дейінгі кезеңді
Оның үстіне босқындардың шекарадан өтерде ондап немесе жүздеп
Ал енді жоғарыдағы қазақтардың Қытай асып кетуін бейнелейтін
Ф. Голощекин өзі жүргізіп отырған қатал саясатты ақтау
Бірақ Ф. Голощекиннің бұл пікірлері сол жылдары Кеңес
Егер консул Колосов айтып отырған себептер 1931 жылдың
Деректерге қарағанда 1932 жылы шекара бұзушылар көп емес
Сонымен қатар Қытай жағының да 1932 жылдың мамыр
Ал енді нақты тарихи дерекке жүгінер болсақ, қазақтардың
Бұл деректерді ПП ОГПУ-дің жедел барлау мәліметтері және
Шекара асқан қазақтар саны бұдан әлдеқайда көп болды
Қазақтардың Қытай асуын айтқаңда ондағы қазақтар санының көптігіне
Сондықтан М. Тәтімовтың мәліметінде көрсетілгендей, біздегі жаппай ұжымдастыру
Сондай-ақ шетелдегі қазақтар санының біздегі ұжымдастыру апатынан кейінгі
Ал енді қазақтардың әңгіме болып отырған жылдары басқа
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА XX ҒАСЫРДЫҢ ЕҢ ІРІ ДЕМОГРАФИЛЫҚ
2.1. АШТЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАППАЙ БОСҚЫНШЫЛЫҚТЫ
Ашаршылықтың салдарынан әсіресе қазақ шаруаларының жаппай босқыншылыққа ұшырауы
Қаулы бойынша аталған жұмыстарды жүзеге асыру үшін мемлекеттік
Негізгі мақсат – Қазақстаннан көрші аймақтарға босып кеткен,
Аталған қаулыда қайтып келетіндерді негізінен колхоздарда, совхоздарда және
Сондай-ақ медициналық жедел жәрдеммен, киіммен, тамақпен және т.
Белгіленген шаралар жалпы гуманистік, адамгершілік сипатын ала тұрса
Республика үкіметінің және Қазақстанға көрші орналасқан, қазақ босқындарының
Мұндай жеңілдіктер, әрине, Қазақстанға аса қажет еді. Бірақ
Қазақстан үкіметінің босқындарды шаруашылыққа орналастыруға байланысты жоғарыда аталған
Онан соң «қайтып оралған босқындар қожалықтарын өз құрамдарына
Дегенмен мұндай шаралардың босқындардың жағдайын жақсартуға тигізер септігі
Қиыншылық қайтып оралған босқыңдардың көптігінен ғана туындаған жоқ,
Аталған хатында Ф. И. Голощекин осы кезге дейін
Ф. И. Голощекиннің хатынан кейін көп кешікпей-ақ 1932
Бірақ Қазақстанға берілген мұндай жеңілдіктер босқындарды шаруашылыққа орналастырудың
Жоғарыда аталған қаулылар қабылданғаннан кейін арада бірнеше айдан
Ащы шындықты Мәскеуге жасырмай айтып, Қазақстанды аштықтан құтқаруға
Кейбір аудандарда босқындар саны тіптен бұдан да көп
Тағы да айта кеткен жөн, Л. И. Мирзоян
Алғаш 1933 жылы 22 ақпанда БК (б)П Қазақ
Ал осы жылдың 13 сәуірінде Қазақ өлкелік партия
Дәл осы 13 сәуірдегі мәжілісте жергілікті облыс басшыларына
Қазақстан өлкелік партия комитетінің жоғарыдағы, 13 сәуірде болған
Жергілікті жерлерге берілген азық-түлік көмегін ауыл белсенділері пайдаланып
1933-1934 жылдары босқындар қожалықтарын орналастыру жұмыстарының қалай жүргізілгенін
Жылдар Жоспар Барлығы Орналастырылды Ескерт-
пелер
оның ішінде
колхоздарда
серіктік совхоз-
дар мен
кәсіпорындар қалған
жеке-шелер Оның
ішінде
Қаз.
сырттан
1933 46500 131986 107269 20480 3493 119279** 1/1-1/Х
1934 24 780* 28248 23035 5213
19334
Барлығы: 71283 160234 103943 25693 3493 138613
* – 1934 жылдың жоспары бойынша 60000 қожалық
** – 1933 жылғы 15 қарашадағы мәлімет бойынша
Келтірілген кестеден қазақ босқындарын орналастыру ісінің совхоздарда, әсіресе
Караганда-
уголь Эмба
нефть Жезқаз-
ған Риддер Каззолото
1 қаңтар 1933 ж. 4003 4119 2589 1172
1 қаңтар 1934 ж. 4378 3475 2575 1086
1933жылы
орналастырылған
босқындар
отбасылары 2248 мәлімет
жоқ 252 103 мәлімет
жоқ
Босқындарды мемлекеттік меншіктің негізгі «көздері» болып табылатын өнеркәсіп
Облыстар Батыс Актөбе Қара-
ғанды Шығыс Алматы Оңтүстік Бар-
лығы
Егінші
(барлығы) 32,0 68,0 95,7 116,1 74,1 75,4 561,8
Аудандар
(босқын) 9,0 12,6 14,6 10,6 22,5 18,2 87,5
Мал
шаруаш.
(барлығы) 58,0 39,4 18,5 9,5 11,4 29,5 113,4
Ауданд.
(босқын) 13,2 10,1 6,6 2,5 3,0 16,7 52,1
Барлығы (бар. қожал.) 90,6 107,4 114,2 125,6 85,5
Өлке бойынша (босқын) 22,2 22,7 21,2 16,1 25,5
Әрине мәлімет әр түрлі берілгендіктен және орналастырылған босқындар
Босқындарды шаруашылықтық орналастыру қалалар мен темір жол стансаларында
Айта кеткен жөн, Қазақстанның халық шаруашылығы есебінің берген
Қаңтар 1931ж. 732,7 мың
1932 ж. 1072,1 мың
1933ж. 1218,9 мың
1934 ж. 1311,6 мың
1935ж. 1437,6 мың
1936 ж. 1499,5 мың
Осы ресми мәліметті беріп отырған аталмыш мекеменің өзі
Дегенмен қала халқының 1931-33 жылдары 732,7 адамнан 1218,9
Оның үстіне қалалардағы, жаңадан құрылған совхоздардағы және өнеркәсіп
Босқындардың шаруашылық түрлері бойынша қалай орналастырылғанын төмендегі, 1934
№ Шаруашылық түрлері Жоспар бойынша
(мың қожалық) Нақты
орналастырылғандар
(мың қожалық)
1. Тарамай тұрған колхоздарда 33960 86789
2. Дербес ТОЗ-дарда 12540 21034
3. Жекеше қожалықтарда - 3493
4. Совхоздарда 5300 6233
5. Өндіріс кәсіпорынд. 17700 14247
Б а р л ы ғ ы 69400
Бұл мәліметтер жергілікті жерлерден және әр түрлі мерзімде
Ресми құжаттар көптеген кәсіпорындарда қазақ босқындарына ұлы державалық
Сондықтан қалаларда, өндіріс поселкаларында және жаңадан құрылған совхоздарда
Аштыққа ұшыраған қазақ босқындарының негізінен жаңадан құрылып жатқан
Қазақстан басшылығы да аш қазақтардың негізінен қайда шоғырланғандарын
Республикалар
мен аймақтар 1933 ж. 1934 ж. 1935 ж.
Қазақ КСР 67,6 85,9 90,7 95,4 97,5
Қырғыз КСР 66,9 65,7 70,8 82,4 89,1
Түрікмен КСР 72,0 75,4 81,5 88,8 95,4
Тәжік КСР 45,2 51,6 59,4 80,9 89,9
Өзбек КСР 71,6 78,5 82,4 90,4 95,0
РКФСР 65,5 71,6 83,4 90,5 92,0
КСРО 65,0 71,4 83,2 90,5 95,0
Кестеден көрінетініндей, алғашқы бесжылдық кезінде зорлап ұжымдастыру мен
Бұған ықпал еткен тағы бір мәселе – 1933
Күштеумен құрылған ауыл шаруашылығы артельдерін серіктіктерге (ТОЗ-дарға) айналдыру
Облыстар ТОЗ-
дар
жарғыс.
көшір.
а/ш
артел Қалды-
рылған
артел
саны Ұйымдасқан
ТОЗ-дар Таратылған фермалар саны
Ірі
қара
ферма-
сы қой,
ешкі
фер-
масы жылқы
фер-
масы түйе
фер-
масы сақтал-
ған
ферма-
лар
Батыс 213 56 341 98 50 28 20
Ақтөбе 238 10 249 12 12 - -
Қарағанды 156 - 267 68 17 11 -
Шығыс 176 18 106 мәлім. жоқ - -
Алматы 105 30 118 18 15 - -
Оңтүстік 231 64 325 33 46 19 13
Барлығы 1117 178 3406 229 130 58 33
2.2. КҮШТЕП ҰЖЫМДАСТЫРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ АПАТТЫҢ ЗАРДАПТАРЫ
Қазақстандағы күштеп ұжымдастырудың және зорлап отырықшыландырудың ауыр зардаптары
Аталмыш комиссия қорытындысы сонымен қатар Қазақстандағы қазақтан басқа
Этностардың аты Олардың құрамының азаюы
Украиндар 100 мың адам (11 процент)
Орыстар 85 мың адам (6 процент)
Өзбектер 20 мың адам (8 процент)
Ұйғырлар 10 мың адам (8 процент)
Татарлар 9 мың адам (10 процент)
Немістер 8 мың адам (11 процент)
Мордвалар 4 мың адам (12 процент)
Белорустар 3 мың адам (10 процент)
Қырғыздар 3 мың адам (25 процент)
Дүнгендер 1 мың адам (10 процент)
Басқа ұлттар 9 мың адам (10 процент)
Сталиндік режим күштеп ұжымдастыру жылдарында орын алған алапат
Сондықтан Мәскеудегі мемлекеттік, партиялық органдар күштеп ұжымдастыру салдарынан
Мерзімі ҚА КСР-індегіхалық саны Айырмасы (мың)
ҚазХШЕБ-ның есебі
(мың) Мемлекеттік жос. ОХШЕБ-ы есебі(мың)
1/1-32
1/1-33 5877,7
4906,1 6756,7
6796,1 879,0
1890,0
-971,6 + 960,6
Кестеден көрінетініндей, егер Қазастанның Халық шаруашылығы есептеу басқармасы
Шындықты бұлайша көпе-көрінеу бұрмалаушылыққа, яғни ашаршылықтың демографиялық апатын
Бұдан көрінетіні, осы жылдардағы ұжымдастыру саясатының жергілікті халық
Өйткені И. Сталин БК(б)П-ның XVII съезінде атап көрсеткен
Қазақстанның ХШЕБ мен КСРО Мемлекеттік жоспарлауының ОХШЕБ есептеулеріндегі
Жылдар Қаладағылар (мың) Селодағылар (мың) Барлығы (мың)
1927 483,5 5690,2 6173,7
1928 510,8 5823,7 6334,5
1929 549,5 5908,7 6456,2
1930 601,4 6086,7 6688,2
1931 732,7 5973,8 6706,5
1932 1072,1 4805,6 5877,7
1933 1171,0 3735,1 4906,0
1934 1311,6 4805,6 5239,5
1935 1437,6 4212,4 5650,0
Бұл мәліметтерді Л. И. Мирзоянға жолдаған Н. Мацкевич
Дегенмен осы Қазақ халық шаруашылығы есептеу басқармасының (ХШЕБ)
Бұл құжатта төмендегі мәліметтер ұсынылған (мұнда негіз ретінде
Жылдар
(1 маусымда) Халық саны
(мың)
1930 5873,0
1931 5114,0
1932 3227,0
1933 2493,5
1934 2681,8
1935 2926,0
1936 3287,9
Бұл мәліметтерден көрінетіні, Қазақстанның ауылдағы халқының саны 1930-1933
Ал енді осы 3 млн 379,5 мың ауылдық
ҚОРЫТЫНДЫ
Сонымен, қазақ шаруаларын меншігінен зорлап айыруды, олардың қожалықтарын
Ұзақ жылдар бойы адамдар санасына дара үстемдік жасаған,
Ресми тоталитарлық жүйе өзінің әкімшіл-шаруашылық тәртібін зорлық-зомбылық әдістерімен
Әкімшіл-әміршіл авторитарлық жүйе өзін сынға алатын, өзінің қылмысты
Осы уақытқа дейін Қазақстан тарихында назар аударылмай келген
«Өнеркәсіптегі артта қалуды жоямыз» деген ұранмен жүргізілген сталиндік
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
Омарбеков Т. 20-30-шы жылдардағы Қазақстан қасіреті: Көмекші оқу
Егеменді Қазақстан, 1992 22 желтоқсан.11б
Тәтімов М. Ауылдағы демографиялық ахуал. Алматы, 1990.5-233
Қозыбаев М., Абылхожин Ж., Алдажуманов К. Коллективизация в
Халықнама. Сан мен сана. Алматы, 1992.3-89
Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.15-54
Назарбаев Н. Әділеттің ақ жолы. Алматы, 1991.28-63
Абылхожин Ж. Традиционная структура Казахстана: социально-экономические аспекты функционирования
Турсунбаев А. Победа колхозного строя. Алма-Ата, 1957. 5-14
Тулепбаев Б. Торжество ленинских идей социалистического преобразования сельского
Тулепбаев Б. Социалистические аграрные преобразования в в Средней
Материалы по истории КазССР. Т.ІІ. 1.2. 1741-1751 гг.
Қараңыз: Алаш-Орда. Сб. документов. Сост. Н.Мартыненко. Кзыл-Орда, 1929.
Отчет Краевого Комитета VI Всеказахской партконференции. Кзыл-Орда, 1928.
Социалистік Қазақстан. 1989. 7-маусым.
Проблемы мира и социализма. 1989. № 4. С.
Неру Дж. Открытие Индии. Книга вторая. М., 1989.
Ленин В.И. Шығ. толық жинағы. 38-т., 173-176-66.
Омарбеков Т. 20-30-шы жылдардағы Қазақстан қасіреті: Көмекші оқу
Егеменді Қазақстан, 1992 22 желтоқсан.
Тәтімов М. Ауылдағы демографиялық ахуал. Алматы, 1990.
Қозыбаев М., Абылхожин Ж., Алдажуманов К. Коллективизация в
Халықнама. Сан мен сана. Алматы, 1992.
Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
Омарбеков Т. 20-30-шы жылдардағы Қазақстан қасіреті: Көмекші оқу
Назарбаев Н. Әділеттің ақ жолы. Алматы, 1991.
Абылхожин Ж. Традиционная структура Казахстана: социально-экономические аспекты функционирования
Турсунбаев А. Победа колхозного строя. Алма-Ата, 1957.
Тулепбаев Б. Торжество ленинских идей социалистического преобразования сельского
Тулепбаев Б. Социалистические аграрные преобразования в в Средней
Материалы по истории КазССР. Т.ІІ. 1.2. 1741-1751 гг.
Тулепбаев Б. Социалистические аграрные преобразования в в Средней
Материалы по истории КазССР. Т.ІІ. 1.2. 1741-1751 гг.
Материалы по истории КазССР. Т.ІІ. 1.2. 1741-1751 гг.
Қараңыз: Алаш-Орда. Сб. документов. Сост. Н.Мартыненко. Кзыл-Орда, 1929.
Отчет Краевого Комитета VI Всеказахской партконференции. Кзыл-Орда, 1928.
Проблемы мира и социализма. 1989. № 4. С.
.
2