Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
(1885-1865)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1. Шоқан Уәлиханов қазақ этносының шығуы,
2. Шоқан Уәлиханов – халық ауыз
2.1. Шоқан Уәлихановтың қазақ, қырғыз фольклорын
2.2. Шоқан Уәлихановтың қазақ эпосының шығу
ҚОРЫТЫНДЫ 23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 25
КІРІСПЕ
Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен
Г. Н. Потанин
Шоқан - қазақ даласында туған демократтық,
Шоқан саяхатшы болуды, ең алдымен Орта
Шоқандай жалынды жас жүректің іздері Жоңғарияды,
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов XІX ғасырда қазақ
Шоқан Уәлиханов 1835 жылы қараша айында
Шоқанның жас шағынан ғылымға ден қоюына
1. Шоқан Уәлиханов қазақ этносының шығуы,
Шоқан ең алдымен, өз заманының аса
Шоқан Уәлиханов шығармалары, ең алдымен өз
Қазақтың әрбір ру басылары өз ру-тайпасының
Зерттеуші тарихи аңыздар — тарихи деректер
"Қазіргі қолда бар деректерді ел аузындағы
Тарихи аңыздарда айтылатын Шыңғысхан, Александр Македонский,
Ал "Оңтүстік Сібір тайпаларының тарихынан жазбалар"
Ш. Уәлихановтың әдеби мұрасынан халық ауыз
Әдеби мұраның тарихи маңызын терең ұғынып,
Әдебиет — халықтың жаны, құлақ күйі,
Рас, Шоқаннан бұрын да қазақ ауыз
Орыс географиялық қоғамындағы (Петербургта) Шоқан Шыңғысұлына
Әдебиетімізді, тарихымызды, мәдениетімізді теріс түсіндіруді көздегендерге
Өкініштісі халық ауыз әдебиеті туралы бұрынырақта
Ғалым өзінің "Жоңғар очерктерінде" халық аузындағы
Қазақ мақалдары ықылым замандағы көріністі, сенімді
Әпсаналар мен аңыздарда әр қырынан көрінетін,
Әлемдік өдебиет мен мәдениеттен де мол
"Манас" — бір кезеңге және бір
Зерттеуші өзінің "Қырғыздар туралы жазбалар" еңбегінде
Шоқан аса қабілетті қайсыбір жыршылар мен
Шоқан жазып алған Бұқардың "Абылай туралы
Абылай ханым, жүрісің
[Қаздай] болып қырқылдап,
[Бурадайын] бұрқылдап,
Сай суындай сарқылдап,
Жай тасындай жарқылдап...
О, хан Абылай, ты ходил,
Гогоча, как [гусь],
Бушуя, как [бура],
Бурля, как горный поток,
Сверкая, как метеор...
Сондай-ақ Қаракерей Қабанбаймен бірге найманның рубасы
ХҮІІІ ғасырда өмір сүрген қазақ ақын-жырауларының
Арабтардың жалаңаяқ, жалаңбас балаларына дейін өзіне
Қазақтар импровизаторлық өнерге шебер келетінін атап
Естеліктерден Ш. Уәлихановтың өнерге, оны баяндаушыға
"Қазақтар жаратылысының өзінен-ақ қабілетті, дарынды және
Шоқанның бұл пікірлері поляк саяхатшысы Адольф
Ш. Уәлиханов импровизаторлық өнердің тамаша көрінісі
Кезінде есімдерін Ш. Уәлиханов құрметпен атаған
"Қытайлар мен мұсылман жазушыларының деректері бойынша,
Шоқан Уәлихановтың әдебиет зерттеу ғылымына қосқан
"Хан жарлығында" кездесетін тарихи-этнографиялық терминдерге, сирек
Тоқтамыс жарлығының жазылу мерзіміне, қағазының сапасы
Ш. Уәлиханов "Профессор И. Н. Березиннің
"Жәмих-ат-тауарихты" тарихи, әдеби құнды мүра ретінде
Қадырғали Жалайыридің И. Н. Березин бастырып
Ш. Уәлиханов зерттеулерінде "тарихи жыр" ("исторический
Шоқан Уәлихановтың бұл шығармасы — әдеби
Тарихи жазбалардың, көне жырлардың баяндағанын білікті
Шығармада отыздан астам тарихи адамның аты
Оқиға жоңғар шапқыншылығына қарсы алдын ала
Шоқан Абылайдың ұйымдастырушылық батылдығын да, қайғыра-қуана
Батырлардың басын күрап, үйытқы болған Абылай
Әбілмәмбет ханға жеткізіп салады. Бұл таңцаулы
Абылай үлкен айқастарда, шешуші сәттерде жекпе-жекке
— Менің ұлымды қай жерде өлтірдің?
— Кінә маған тағылғаны болмаса, сенің
— Үш ордадағы барлық батырлардың ішінен
— Өзінің 90 тұтқынын Галданды сөзбен
— Қандай мемлекет басшысы басқалардан жоғары?
— Қондакер, орыстың ақ патшасы, Еженхан,
Мұндай диалогтардың көркем шығармаға тән екені
Қазақ халқы басқа елге өз бетімен
Епті де шапшаң қимылымен даңққа бөленген
Кдшқан торғауттардың соңғы жортуылына карсы күрес
Шоқанның "ХҮІІІ ғасыр батырлары туралы тарихи
"ХҮІІІ ғасыр батырлары туралы тарихи аңыз"
Ш. Уәлиханов: «Шайбаннамада» - «қазақ» өте
«Шайбани-наме», «Шежре-и түрік», Абулғазы туындылары негізінде
2. Шоқан Уәлиханов – халық ауыз
2.1. Шоқан Уәлихановтың қазақ, қырғыз фольклорын
Шоқан қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін көп
Шоқанның әдеби-эстетикалық көзқарасының дәйектілігі мен құнарлығын
Шоқан — «Манасты» бірінші жинаушы ғана
«Сөз жоқ, қара қырғыздардың халықтық кемеңгерлігінің
Шоқанның «Манас» эпосы туралы айтқан пікірлері
Шоқанның ұлан-ғайыр еңбектерінен қазақ халқының өнерпаздық
Қазақ халқының ақынжандылығын, көркем сөздің қасиетін
Шоқан «Оңтүстік Сібір тайпаларының тарихы жайында»
Жалпы көшпелі елдерге, әсіресе Оңтүстік Сібір
Мұндай пікірді көптеген ориенталистер, әсіресе В.
Қазақ халқының ақындық өнерге бейімділігін Шоқан
Халықтың рухани өмірінің бір мәнді саласы
Көзі көргенінен ғана қорытынды жасап, зиялылар
Демек, халық творчествосының арғы негізі қазақ
Шоқан әр қашанда қоғамдық ғылымдардың бар
Осы реттен алғанда, күні бүгінге дейін
Шоқанның бұл пікірін ғылымның бар саласы
Шоқан өзінің осы көзқарасын бар еңбектерінде
Орыстың көрнекті ақыны Апполон Майковқа 1862
Шоқанның бұл еңбегі әзірге бізге бимағлүм.
Үлкен бір зерттеудің үзіндісі іспетті бұл
2.2. Шоқан Уәлихановтың қазақ эпосының шығу
Қазақ әдебиеттану ғылымы ұлы Абайға дейін
Шоқан өз тұсындағы өлеңдердің сыртқы көрінісіне,
Шоқан «жыр» мен «өлең» түрлеріне мол
Қазақ өлеңінің, «жыр» түрі көбіне белгілі
Батырлар жырынан нақты мысал алып, оның
Шоқанның ерекше назар аударғаны — жырдың
Тарихи деректер Шоқанның бұл пікірін дәлелдемейді.
Екіншіден, Шоқан Орта жүз қазақтарының арасында
Жырдан кейін Шоқан қазақ поэзиясында жиі
Шоқанның қайым өлеңге «үйлену тойы кезінде
Содан кейін Шоқан қара өлеңнің төрт
Ал Шоқанның қазақ поэзиясын жіктеуінде бесінші
Шоқанның осы пікіріне, яғни қазақ поэзиясына
Поэзия әлеміндегі осындай көрініс жайында Шокан
Қалай болғанда да, он бір буынды
Сонымен, қазақ поэзиясындағы формалардың өзгеру процесі
Шоқан «өлең» түрінің құрылысын басқа түрлерге
Шоқанның осы еңбегінде айрықша назар аударатын
Қазақ әдебиеттану ғылымының қарқынды өркендеген бүгінгі
Сонымен, Шоқанның әдебиет туралы айтқан шұрайлы
Шоқанның эстетикалық талап-талғамын қалыптастырған арналар да
ҚОРЫТЫНДЫ
Заманында дүние жүзілік ғылымға елеулі үлес
Петербургте болған жылдары 1859-1861 Шоқан өміріндегі
1861 жылдың көктемінде белгілі ғалым болып
1865 жылдың “Русский инвалид“ газетінің 51
Шоқан Уәлиханов 30 жасында туберкулез ауруынан
Шоқан өзінің қып-қысқа ғұмырында Қазақстан мен
Бұл еңбектерді орыс ғалымдары аса зор
Ол өзінің ойындағы көп армандарын орындалмай
1958 ж. Уәлихановтың Алтынемелдегі қабірі басына
Шоқан — Шығыстың жарық жұлдызы, Ұлы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Аманжолов Қасым. Жұлдыздай жарқ етіп.
2. Достоевский Ф.М.. Шоқан туралы естеліктер.
3. Қазақ Халқының Ұлы Ғұламалары. Алматы,
4. Қазақтың ұлы ғұламалары. Алматы, 1993
5. Ч. Ч. Валиханов, Избр. призв.,
6. Ч. Ч. Валиханов Собр. соч.,
7. Марғұлан Ә. X., Шоқан және
8. Н.Баяндин “Орта және Орталық Азияны
3