Мазмұны
Кіріспе......................................................................................................................6
I. Арал өңірінің топырақ, суларының экологияға байланысты өзгеруі
1.1. Арал теңізінің зерттелу тарихы....................................................................10
1.2. Арал теңізінің геологиялық құрлысы. ........................................................13
II. Арал өңірінің топырақ, суларының экологияға байланысты өзгеруі
2.1. Арал өңірінің суларының экологияға байланысты тартылуы...................17
2.2. Арал өңірінің шаруашылық кешеннің дамуы және оның
2.3. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты ластануы.................................................................................................................22
III. Арал теңізінің сақтау жөніндегі халықаралық шаралардың маңызы
3.1. Суармалы жерді экологиялық сауықтыру және топырақ құнарын
3.2 Арал экологиясының ахуалы.........................................................................42
3.3. Антропогендік әсер түрлеріне экологиялық мониторгтін маңызы...........46
3.4.Табиғат байлығын тиімді пайдаланудың ерекшелігі...................................49
3.5. Табиғи ортаны қорғауда халықаралық мәселелер
Қорытынды............................................................................................................50
Қолданылған әдебиеттер......................................................................................53
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңда Арал өңірінің
1) климаттың құрғауы және судың аздығы;
2) ауыз судың жетімсіздігі және химиялық құрамының санитарлық
3) жердің беткі қабатының тұздануы және түрлі жіктелмеген
4) табиғи ортаның өндірістен бөлінетін, ауылшаруашылықтық, тұрмыстық-шаруашылықтық қалдықтармен
Зерттеу жұмысының мақсаты
Зерттеу жұмысының мақсаты – Арал өңірінің әр түрлі
Арал өңірінің топырақ құрамындағы ауыр металл иондарының (қорғасын,
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Арал өңірінің әр түрлі аймақтарындағы топырақ пен судың
Қойылған мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста мынадай
топырақ пен судың өндірістік қалдықтармен және ауылшаруашылық өнімдерімен
- туристік фирмалардың қызметтерін басқару бойынша нарық
Арал өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын тұрғындардың салауатты
Зеріттеу жұмысының проблемасы :
Мектеп оқушыларына экологиялық білім,тәлім-тәрбие берудің әдістемелерін оңтайластыру.
Зерттеу объектісі:
Арал өңірінің экологиялық жағдайын жан-жақты зеріттеу.
Зерттеу пәні :
Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты ластануын анықтап,
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Қазақстандағы әлеуметтік-экологиялық саясат мәселелері бірқатар ресейлік ғалымдардың, атап
Өкінішке орай, өткен ғасырдың 90-шы жылдарындағы Қазақстан мен
Жалпы алғанда, зеріттеудің тарихнамасын келесі топтарға бөлуге болады.
Қарастырылып отырған мәселені зерттеген қазақстандық ғалымдардың еңбектерін екінші
Зерттеу жұмысының әдістемесі-зерттеліп отырған мәселеде Арал өңірінің
Зерттеудің теориялық негіздері:
Зерттеу барысындағы қарастырылып отырған Арал өңірінің топырақ, суларына
Зерттеу көздері
И.В. Мушкетов пен Г.Д. Романовский Арал маңын, зерттеп,
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Қызылорда облысының әр түрлі аймақтары бойынша топырақ пен
Бұл Қазақстан территориясындағы экологиялық апат аймақтары туралы келтірілген
Зерттеу жұмысының негізгі кезеңдері:
Зерттеу үш кезеңге бөлініп жүргізілді.
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбына байланысты жұмыстар жүргізіліп, материалдар
Екінші кезеңде Арал өңірінің шаруашылық кешендерінің жағдайына
Үшінші кезеңде Арал өңірінде климаттың өзгеруінің топыраққа суларға
Жұмыстың қолданбалы мәні- Зерттеу нәтижелерін экологиялық
Зерттеу жұмысында талданған, анықталған мәліметтерді келешекте мектептегі географияның
Қорғауға ұсынылып отырған мәселелер-
1. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты ластануына
2. Арал өңірінің шаруашылық кешеннің дамуына байланысты экологиясының
2. Арал өңірінің экологиялық жобаларының мемлекеттік маңызын талдау;
3. Ауыл шаруашылығын тиімді ұйымдастыру мен дамытуда қажетті
4. Арал өңірін дамытудың ел экономикасына тигізетін әсерін
5.Арал теңізінің тартылып, теңіздің маңайындағы аудандардың экологиялық
Жұмыстың әдіснамалық негізі-экологиялық, экономикалық географиялық, ғылымдарының теориялық негіздері,
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс компьютерде теріліп,
I.Арал теңізінің географиялық зерттелу тарихына жалпы сипаттама.
1.1.Арал теңізінің зерттелу тарихы.
Арал теңізі алабы өзендері сирек,шөлді аймақта орналасқан.Теңізге Қазақстан
Еуропа мен Азия елдері арасындағы қарым-қатынастың көпшілігі (керуен
19 ғ-дың 1-жартысында қазіргі Қазақстан аумағын зерттеуші экспедициялардың
"Арал теңізі" 1898 – 99 жылдары Берг, П.Г.
1.2. Арал теңізінің геологиялық құрлысы.
Арал теңізі-жас Тұран тақтасының үстінде орналасқан көл. Геологиялық
Арал теңізі суының көлемі жағынан Қазақстанда ,тіпті бүкіл
Арал теңізінің Қазақстанға қарайтын бөлігінің жағалауы әр түрлі.Батысы
Арал теңізі орналасқан өңірдің климаты шұғыл континентті, құрғақ,
Арал теңізінің тұздылығы табиғи жағдайда 9-11% болатын. Соңғы
Теңіз суының түсі қара көк, мөлдірлігі 25м. Теңіз
Қазақстан мен Өзбекстанның мақта және күріш егістігіне өзендердің
Арал теңізінің тартылуына байланысты экологиалық жағдай асқына түсуде,
Арал теңізі, Кайнозой дәуірінің орта шетінде, яғни бұдан
Ендеше қазіргі кезде әлем елдері назарын өзіне аударып
Сол сияқты Араб географы Әл-Истахри Арал теңізін «Хорезм
Негізгі Арал теңізі жайлы нақты деректі мәліметтердің жиналуы,
Өйткені бұрын Арал теңізі өз деңгейін сақтап тұрған
II. Арал өңірінің топырақ, суларының экологияға байланысты өзгеруі
2.1. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты тартылуы.
Арал теңізінің үштен екіден артығырақ бөлігі құрғап, орнында
Теңіз орнындағы топырақта ауылшаруашылық дақылдарымен жүргізген тәжрибенің нәтижесі.
1-кесте - Топырақтағы гумус, жалпы азот, қордалы фосфор
Қабат-тың
Терең-дігі, см Гу-мус Жал-пы
азот Қор-далы
фос-фор Құрғақ
қал-дық анион катион
СО3= НСО3¯¯¯ Сl¯ SО4= Са Мg К+Na
0-42 1,59 0,057 0,098 0,54 жоқ 0,041 0,881
42-61 0,79 0,059 0,073 0,22 - 0,028 0,067
61-93 - - - 1,02 - 0,034 0,239
2-кесте – 2010 жылғы далалық тәжрибенің нәтижесі
Тәжіри-белік дақыл-дар Егістің көлемі, м Сорт Егілген күні
Сәбіз 69,0 шантана 7.04. 21.04. 119 16 103,0
Жуа 77,0 қаратал 8.04. 27.04. 119-122 1,3 92,2
Қияр 29,0 Нежинский 25.04. 29.04. 60-65 1,8 54,2
Помидор 90,0 ТМК 24.04. 20.05. - 2,9 254,0
Капуста 19,0 Грибовская 47 25.04. 5.05. 79-81
Қызылша 19,0 Бордо 27.04. 6.05. - 2,0 37,0
Қауын 100,0 Сары кулябі 6.05. 9.05. 88,0 2,6
3-кесте – 2011жылғы далалық тәжірибенің нәтижесі.
Тәжіри-белік дақыл Егіс-тің көле-мі, м2 Сорт Егіл-ген күні
Сәбіз 70,0 шантане 28,05 1,06 120 1,5
Жуа 62,0 қаратал 28,05 5,06 115 1,3 95,3
Қияр 30,0 нежинский 28,05 1,06 57-60 1,9 53,3
Помидор 100,0 ТМК 28,05 көшет - 115 2,7
Капуста 26,0 грибовская 47 28,05 - 86 -
Қызылша 20,0 бордо 28,05 2,06 - - 38,0
Болгар бұрышы 24,0 - 28,05 4,06 120 0,8
Қауын 120,0 сары кулябі 28,05 1,06 90 -
Асқабақ 180,0 - 28,05 1,06 95 - -
2010-2011 жылдар бойынша алынған өнім нәтижелеріне ЕТЕА (НСР05)=36,4.
Мұнда бұрын қалың өскен өсімдік қалдықтарының шіруінен гумус
Тәжірибелік дақылдардың қай қайсы да орта дәрежеде өнім
2.2. Арал өңірінің шаруашылық кешеннің дамуы және оның
Өткен ғасырдың ортасында елдің экономикасын нығайту, әсіресе азық-түлікті
Арал теңізі Қазақстандық бөлігіндегі
2005 жылғы сілемі (контуры)
Қазақстандық бөлігіндегі құрғаған орнында ауқымы 21,4 мың км2
2.3. Арал өңірінің топырағының суларының экологияға байланысты ластануы.
Экологиялық дағдарыс аймағында организмге жағымсыз әсер ететін негізгі
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінде «Арал өңірі халқының әл-аухатын
1 – Солтүстік-батыс аймақ; 2 – Кызылорда қаласы;
1сурет - Арал өңіріндегі Қазақстан бөлігін экологиялық аймақтарға
1-ші топты Жаңақорған мен Шиелі аудандарында тұратын 35
2-ші топты Жалағаш ауданы мен Қызылорда қаласында тұратын
3-ші топты Арал және Қазалы аудандарында тұратын 19
Қоршаған ортаның нысаналарын зерттеу және аталған Арал өңірінің
Арал өңірі су көздерінің ластану деңгейінің мониторингіне келетін
жүргізілген зерттеулер тексерілген жылдарға байланысты суда металл иондарының
ОА - оңтүстік аймақ; ҚҚ – Қызылорда қаласы;
2 сурет - 2008-2012 жылдар аралығында Арал өңірінің
Біздің жүргізген зерттеу жұмысымыздың басында (2008 ж.) СА
Бақылаудың келесі кезеңдерінде 2010 жылы жүргізілген барлық үш
Ашық су көздеріндегі қорғасын катиондарының минималды мөлшері қыста
Арал өңірі тұрғындарының гипофизарлы-тиреоидты жүйесінің белсенділігінің мониторингіcі тексерілді.
Жүргізілген зерттеу жұмыстары, қалқанша безі гормондарының құрамы бойынша
2008 жылы әйелдердің қан құрамындағы орташа Т3 концентрациясы
4 сурет - 2008-2012 жылдары Арал өңірінің әр
Халық шаруашылығына қажетті су көзі тек адамдар мен
Су климат пен ауа райының өзгеруіне тікелей әсер
Халық шаруашылығында суды пайдаланудың негізгі екі тәсілі бар.
1) тура ағатын;
2) айналма ағатын.
Сумен жабдықталған тура ағатын жүйесі – суды су
Су ресурстары - өндіргіш күштерді жүйелі орналастыру мен
Су ресурстарын ұтымды және тиімді пайдалану Қазақстан үшін
Республикамыздың сумен қамтамасыз етілуі әр аудандарда әр түрлі.
Соңғы жылдары республикамызда су ресурстарын пайдалану мен оларды
Алайда республикамыздағы қолда бар су ресурстары әлі де
Су ресурстарын пайдалану ауыл шаруашылығы өндірісімен тығыз байланысты.
Су ресурстарын пайдаланудың экономикалық дәрежесіне көптеген факторлар әсер
Суару жүйелерінің пайдалы әсер коэффициенті оның жұмысының негізгі
• суару каналдарынан судың топыраққа сіңіп кетуі;
• судың гидротехникалық құрылыстар арқылы пайдалануға берілмеген каналдарға
• каналдардың су өткізу қабілетін кемітпеу үшін үйінділер
• тұрақты каналдардан жоспарда көрсетілмеген су мөлшерінің әкетілуі
Суаруға жұмсалатын суды ұтымды пайдалану-суармалы жерлердің тиімділігін арттырудың
Жерді суаруға жұмсалатын суды тиімді пайдалану үшін
Жұмсалған су мен шаруашылық қызметінің нәтижесін салыстырғанда, су
Су сыйымдылығы ұлттық табыс бөлігін алу үшін
Келтірілген су ресурстарының ластану көздерінің ішіндегі ең қауіптісі
Су қорына аса қауіп-қатер туғызатындар: мұнай, пестицидтер, түсті
Соңғы кездерде республикада суды ластанудан қорғауды күшейтуге байланысты
Өйткені, су тіршілік көзінің бірінші қажеттілігін өтейді және
III. Арал теңізінің сақтау жөніндегі халықаралық шаралардың маңызы.
3.1. Суармалы жерді экологиялық сауықтыру және топырақ құнарын
Арал өңірі табиғатының азғындауы өз кезегінде суармалы жердің
5-кесте - Сырдарияның атырауындағы егістік жерлердің агрохимиялық сипаттамасы
Жыл Тексерілген жер көлемі, мың га Жеңіл гидромез-денетін
Төмен орта-ша жоға-ры төмен орта-ша жоға-ры төмен орта-ша
1986 122,9 95,4 26,2 1,3 27,9 86,8 8,2
1992 121,2 106,3 13,6 1,4 15,0 76,2 29,9
1995 122,6 105,3 15,0 1,3 24,6 65,2 32,8
Түсініктеме - төмен, орташа және жоғары деген ұғым
Біздің зерттеулерімізде 2-жылдық жоңышқадан кейін – 124,3 цен.,
Арал өңірінің жаңа экологиялық жағдайында дәстүрлі шаруашылық салаларын
Сырдарияның төменгі ағысында суармалы егіншілікті дамыту. Сырдарияның төменгі
6-кесте - Сырдың төменгі ағысындағы суармалы егіс көлемінің
Суармалы егіс Ж ы
1927 1929 1936 1951 1955 1959 1964 1970
Егіс көлемі 16,7 44,0 64,0 72,4 85,6 81,2
1964 жылғы жоба бойынша Қызылорда облысы суармалы егіс
1993 жылдан кейін жалпы егіс көлемі кем-кемнен азайып,
Осындай жағдайдағы экологиялық дағдарыс аймағында тұратын адамдардың бірқатар
Экологиялық жүктемесі әр түрлі аудан тұрғындарының тиреоидты статусы
Қазақстандағы дағдарыс аймақтарын айтқан кезде территориясы түгелдей Қазақстанда
Арал мәселесі, оның тағдыры, оған суын құятын екі
Арал қасіретіне тікелей ұшыраған Қызылорда облысы түгелдей, Ақтөбе,
1970 жылдың соңынан бастап теңіз деңгейінің төмендеуінің орнына,
Бүл жайында көңілге қонарлық мэліметті геология-минералогия ғылымының докторы,
Теңіз деңгейі пәлен метр көтерілді деп айтуға ғана
Енді Балхаш көлінің аймағы туралы біраз сөз. Бапқаш
Ал 1960 жылдан бастап Іленің төменгі сағасын суармалы
Бұл Қазақстан территориясындағы экологиялық апат аймақтары туралы келтірілген
«Мелиорация» деген сөз түбірі латын тілінен алынған, жақсарту
Ал ТМД елдерінің оңтүстік шығыстағы орналасқан мемлекеттерінде керісінше
Оңтүстік Қазақстанның кұрғақ, күні ыстық аудандарында егіншілікпен шұғылдану
Күн сайын өсіп келе жатқан халқымыздың әл-ауқатын жақсарту,
Қазақстанның суармалы жер көлемі қазір 1,0 млн гектардай.
3.2. Арал экологиясының ахуалы
Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны
Арал өңіріндегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт-дәстүріне, экономикалық-әлеуметтік
Қазіргі арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы №1241
Жалпы, адам үшін бірінші байлық – денсаулық. Сондай-ақ,
Арал теңізінің болашағы дүние дүзі халықтарын толғандыруда. Оның
Арал теңізін қалпына келтіріп жандандыру жөніндегі бірнеше ғылыми
Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды
Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
Жер асты суларын пайдалану.
Арал теңізінің өздігінен табиғи ретттеулерін немесе толысуын күту.
Әрине, бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт талабы
Қазіргі кезде аралды құтқаруда бағытында батыл да жоспарлы
3.3. Антропогендік әсер түрлеріне экологиялық мониторгтін маңызы
Топырақты ластайтын компоненттерге қарай топырақтың ластану түрлері төмендегідей:
Физикалық ластану-радиоактивті заттектермен байланысты.Мысалы:уран рудаларын ашық әдіспен алғанда,жер
Биологиялық ластану-ауру тудыратын және де басқа жағымсыз жағдайларға
Химиялық ластану-топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын заттектердің жиналуы.Топырақты
Топырақтың табиғи құрамын сақтап тұру үшін сапа нормативтерінің
Атмосфералық ауаның шектен тыс ластануы, өнеркәсібі дамыған аймақтарда
Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан Республикасы өмірі мен
Осы заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін
Геоэкологиялық зерттеу Қазақстан Республикасының алдында тұрған үлкен міндет
1972 жылы болған Стокгольмдегі «Қоршаған ортаны қорғау туралы»
Адам баласының тіршілік әрекетіне мониторинг қолдану немесе оны
Базалық мониторинг.
Ауқымды мониторинг.
Қазіргі таңда Еуропалық жүйеде маңызды орын алған тапсырма
Табиғи қорлар өзінің ерекшеліктеріне қарай мына топтарға бөлінеді:
Потенциалды табиғи қорлар.
Нағыз табиғи қорлар.
Элементарлы жәй табиғи қорлар.
Комплексті немесе күрделі табиғи қорлар.
Нағыз табиғи қорлар деп – адам қоғамының өндірс
Қоғаммен табиғат арасындағы қарым қатынас басталғаннан бері бүгінге
3.4. Табиғат байлығын тиімді пайдаланудың ерекшелігі
Қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру, соның нәтижесінде халықтың тұрмысын,
Бұл мәселенің шешімі ең алдымен табиғаттың қалыпты жадайын
Табиғатты тиімді пайдалануда экономика ғылымының маңызы зор. Табиғатты
Бұл еңбекте табиғат байлығын пайдаланудың, табиғи ортаны қорғаудың
Табиғи ресурстар да (топырақ, жер қойнауы, су, орман
Экологиялық жағынан зиянды қызметтi тоқтату туралы шағым-талапты қанағаттандыру
Қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңының 86-бабы 1-бөлiгiне сәйкес
Табиғат қорғау заңында: "Кенді ашық немесе жер астында
Азаматтық iстердi қараған кезде соттар қоршаған ортаны қорғау
Табиғат байлығын пайдалану, табиғи ортаны қорғау білікті инженер,
3.5.Табиғи ортаны қорғауда халықаралық мәселелер.
Өндірістің қазіргі дамыған кезінде экология мәселелері ұлттық шеңберден
Бір елдегі ауаның,судың ластануы екіншісі елге зиянын
Мысалы:Балтық теңізін қорғау бірқатар елдердің бірлесіп шешіп жатқан
Елді-мекендер және табиғи орта,құрлықтағы экожүйелер,табиғи орта және оның
Еліміз тұрғындарының денсаулығын сақтау үшін қоршаған ортаның сапасын
Қорытынды
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев 2003- 2005 жылыдарды ауыл жылы
Арал өңірінің әр түрлі аймақтарында 2002-2006 жылдарда ашық
Арал теңізінің қазақстандық бөлігіндегі құрғаған орнында пайда болған
мал шаруашщылғын көтерудің ең тиімді жолы ретінде Арал
Өңірлік нысандарда (топырақ, өсімдік, азық-түлік, адам организмі) әртүрлі
- топырақта: қорғасын (Pb): -13,6, мыс (Cu)- 20,08,
Арал өңірі су көздерінің ластану деңгейінің мониторингіне келетін
жүргізілген зерттеулер тексерілген жылдарға байланысты суда металл иондарының
Осы мәліметтер негізінде ауыр металдардың нысандарда жиналуы орта
нормаға сәйкестендіру, экологиялық таза өнім өндіруді (көкөніс, бақша,
Ғылым мен техниканың дамуы қоғамдағы адам өмірінің жақсаруы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
А.И.Перехман и др. Геохимитя ландшафтов. Москва 2000
Бигалиев А., Жамалбеков Е., Білдібаева Р., Қазақстан топырағы
Алешкино Б.С. Экологическая геохимия. Москва 2000
Тазабекова Т.Т. Тазабекова Е.Т. Топырақ географиясыжәне топырақтану негіздері.
Тазабеков Т.Т., Тазабекова Е.Т. Топырақтану түсіндірме сөздігі Алматы
Жалпы топырақтану (оқулық А.Агроуниверситеті баспасы, 1998)
Базиличев Н.Н., Биологическая продуктивность экосистем. Москва 2003
Казахско руский термонологический словарь сельскохоайыцев Алматы 2000
Тазабеков Т.Г., Алуцшев А.К., Тазабекова Е.Т., Топырақ және
ТазабековТ.Т. Топырақтар географиясы. Алматы 2000
А.И.Перехман и др. Геохимитя ландшафтов. Москва 2000
Бигалиев А., Жамалбеков Е., Білдібаева Р., Қазақстан топырағы
Алешкино Б.С. Экологическая геохимия. Москва 2000
Тазабекова Т.Т. Тазабекова Е.Т. Топырақ географиясыжәне топырақтану негіздері.
Тазабеков Т.Т., Тазабекова Е.Т. Топырақтану түсіндірме сөздігі Алматы
Жалпы топырақтану (оқулық А.Агроуниверситеті баспасы, 1998)
Базиличев Н.Н., Биологическая продуктивность экосистем. Москва 2003
Казахско руский термонологический словарь сельскохоайыцев Алматы 2000
Баймуратов, 1990; Бобылев, Ходжаев, 1997; Досманбетов и др.,
Қосымша:
Тазабеков Т.Г., Алуцшев А.К., Тазабекова Е.Т., Топырақ және
ТазабековТ.Т. Топырақтар географиясы. Алматы 2000
А.И.Перехман и др. Геохимитя ландшафтов. Москва 2000
Бигалиев А., Жамалбеков Е., Білдібаева Р., Қазақстан топырағы
Алешкино Б.С. Экологическая геохимия. Москва 2000
Тазабекова Т.Т. Тазабекова Е.Т. Топырақ географиясыжәне топырақтану негіздері.
Тазабеков Т.Т., Тазабекова Е.Т. Топырақтану түсіндірме сөздігі Алматы
Жалпы топырақтану (оқулық А.Агроуниверситеті баспасы, 1998)
Базиличев Н.Н., Биологическая продуктивность экосистем. Москва 2003
Казахско руский термонологический словарь сельскохайыцев Алматы 2000
11. Марфенин Н.Н. Концепция «устойчивого развития» в развитии
2002.
12. Национальные доклады о состоянии окружающей природной среды
13. Никаноров А.М., Хорунжая Т.А.. «Глобальная экология», М.,
14. Дрейер О.К., Лось В.А. Экология и устойчивое
15. Доклад конференции ООН по окружающей среде и
16. Ермолаев Б.В. Основные положения о ноосфере. Единство
54