Мазмұны
Кіріспе................................. 3
Жоғарғы сынып оқушыларының құндылық-мағыналық сферасын теориялық талдау.......................
4
1.1 Психология ғылымында құндылық-мағыналық сфераның
зерттелінуі............
4
1.2 Жоғары сынып оқушыларының психологиялық мінездемесі........ 12
Жоғарғы сынып оқушыларының құндылық мағыналық өрісін эксперименталды зерттеу..........
20
2.1. Зерттеудің ұйымдастырылуы.................... 20
2.2. Зерттеу нәтижелерін талдау және олардың интерпретациясы....... 22
Қорытынды....................... 25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі......................... 26
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның әлемдегі барша дамыған
«Оқу тәрбие арқылы біздің қоғамда рухани-адамгершілік құндылықтарды жаңғырта отырып,
Адамгершілік – адамның этикалық нормалары мен мінез-құлық үлгілеріне негізделген
Атақты француз философы, гуманисі, педагогы, қоғам қайраткері Мишель
Зерттеу болжамы: жүргізілетін зерттеу жұмыстарым «Өзін-өзі тану» пәнінің жоғарғы
Зерттеу мақсаты: жоғарғы сынып оқушыларының құндылық мағыналық өрісі ерекшеліктерін
Зерттеу міндеттері:
Зерттелетін мәселеге байланысты ғылыми-теориялық әдебиеттерді талдау арқылы
Психодиагностикалық әдістемелерді таңдау және зерттеу жүргізу.
Зерттеу объектісі: жоғарғы сынып оқушылары.
Зерттеу пәні: жоғарғы сынып оқушыларының құндылық мағыналық өрісі ерекшеліктері.
Зерттеудің әдіснамалық негізі тұлғалық-бағдарланған тәсіл (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев).
Зерттеу әдістері: әңгімелесу, байқау, психодиагностикалық әдістемелер ().
1. Жоғарғы сынып оқушыларының құндылық-мағыналық сферасын теориялық талдау
Психология ғылымында құндылық-мағыналық сфераның
зерттелінуі
«Құндылық» философиялық және социологиялық әдебиетте белгілі бір болмыс
Құндылық құрылымдары қоғамның тарихи даму процесінде қалыптасып және өзгерістерге
Құндылық нысаналарының дамуы жеке түлғаның дамуының белгісі, ол оның
Құндылық нысаналары оқу орындарында білім алу барысында өзінен-өзі
Құндылықтар проблемасын зерттейтін ілім аксиология (ахіа – құндылық және
Аксиология құндылықтар табиғаы, олардың реалдықтағы орны және құндылық әлемінің
Құндылықтар жекелеген индивид үшін де, кез келген шағын немесе
Құндылық проблемасымен байланысты проблематика ғылымда парадоксалды, құндылық ұғымы маңызды
Құндылық мәселесімен айналысатын әр түрлі авторлар өз еңбектерінде ортақ
Д.А.Леонтьев бойынша құндылықтардың кең түсініктемесі оның екі жақтылығын көрсетеді.
Құндылық проблемасына қатысты көптеген философиялық тәсілдер, психологиялық тәсілдердің басым
В.Г. Алексееваның еңбектерінде индивидтің құндылық бағдарын зерттеу маңызы оның
Леонтьев Д.А. өзінің еңбектерінде тұлғаның қалыптасуы индивидтің табиғи қасиеттерді
Егер құндылық бағдарлар тұлға типін қалыптастыратын өлшем рөлін атқарса,
Тұлғаның құндылық бағдарлары және оның қалыптасуы айрықша маңызды. Д.А.Леонтьевтің
Кез келген қоғамда тұлғаның құндылық бағдарлары тәрбиелеу объектісі және
Дамыған құндылық бағдарлар – кемелденгендіктің белгісі, оның әлеуметтігі өлшемінің
Жеке тұлғалық құндылықтардың қалыптасқан жүйесінің болмауы ішкі «құр бостық»
Сондықтан индивидтің сыртқы объектілерге құндылық қатынасы индивидтің басқа адамдарға,
Тұлғаның құндылық бағдарының психологиялық негізі Е.С.Кузмин бойынша оның әлеуметтік
Е.С. Кузьмин және В.Е. Семенов пікірінше құндылық бағдарлар субъективті
В.Г. Алексеевтің айтуынша құндылық бағдарлар аса орамды, еркін таңдалымға
Б.Г. Ананьев зерттеулеріндегі орталық топтар мен тұлғаның құндылық бағдарлары,
Ю.А. Шерковин еңбектерінде құндылықтар категориясы мотивациялық құбылыстардың кең класына
Әлеуметтік құндылық әдетте эмпирикалық мазмұны бар, қандай да бір
Құндылықтарды анағұрлым жоғары деңгейде жалпылау әлеуметтік мағынада біртұтас қоғам
Құндылықтар тәжірибе арқасында сана фактысына айналады. Анағұрлым маңызды құндылықтар
Тұлғаның «құндылық бағдары» ұғымына кейбір авторлардың берген анықтамасын
Здравомыслава А.Г. анықтамасында құндылықтар – бұл тарихтың дамуы барысында
А.К.Уледов «құндылық бағдар - бұл сана және мінез-құлықтың қарым-қатынастарда
Г.М. Андреева бойынша «тұлғаның құндылық бағдарлары – бұл тұлғаның
Д.А.Леонтьевтің айтуынша, «құндылық бағдарлар – бұл адам санасында құндылықтардың,
Жоғарыда көргеніміздей, құндылық ұғымының көптеген анықтамасы бар. Кейбір
Бірақ құндылық туралы талқылап қана қоймай, дауласуға болады. Кейбіреулер
Н.А.Бердяев құндылық бағдар жүйесінің маңызды сипаттамасы ретінде оның иерархиялық
В.П.Тугаринов пікірінше, «Жекелеген адам өз қоғамындағы құндылықтарды ғана қолдана
Материалды құндылықтарға ол техника мен материалды игіліктерді –
Тұлға құрылымының элементі ретіндегі құндылық бағдарлар диалектикалық бірлікті, айрықша
Адам қарым-қатынасқа енгенде сол қарым-қатынастан өз мінез-құлқына жақын аса
С.С. Бубнова тұлғаның құндылық бағдары жүйесінде үш түрлі иерархиялық
1. Анағұрлым жалпылама, абстрактылы құндылықтар: рухани, әлеуметтік, материалдық. Рухани
2. Тыныс-тіршілікте бекітілетін және тұлғаның қасиеті ретінде көрінетін құндылықтар:
Қасиеттер құндылығының жүзеге асу және бекіту құралдары ретіндегі тұлға
Д.А.Леонтьев өз еңбектерінде көп қырлылығымен, аспектілерімен және түрлерімен сипатталатын
Құндылықтардың түрлері
Қоғамдық идеалдар. Жоғарыда толық негізделгендей, қоғамдық идеалдар түріндегі құндылықтардың
Заттық құндылықтар. Әлеуметтік құнды түсініктер (идеалдар) өзінің маңыздылыңы бойынша
Жеке тұлғалық құндылықтар. Индивидтердің жеке басының
құрылымындағы құндылықтар болмысы эмпирикалық айқындылық және жалпылай мақұлданған теориялық
Жеке тұлғалық құндылықтар әлеуметтік құндылықтар тәрізді идеалдар түрінде, яғни
Оның әлеуметтік құндылықтардан айырмашылығы субъектінің қоғамдық идеалдар ретінде ұғынуы
К.Клакхонның анықтауынша, құндылықтардың функционалды рөлі қоғамдағы адам өмірінің фактісімен
Рубинштейн С.Л. өзінің еңбектерінде тұлғаны анықтауда «тұлға болып тумайды,
Спецификалық мағынадағы тұлға дегеніміз өзінің позициясы, айқын көрінетін
Е.С.Кузьмин пікірінше, құндылық бағдарлар тұлғаның өмірлік ұстанымын, оның бейімділіктерінің
Құндылық бағдарлар қажеттіліктердің белгілі деңгейін қанағаттандыруда және белгілі
Сондықтан құндылық бағдарларды жіктеу үшін негіздемелерді анықтай отырып, адамзат
Ядов В.А. Г.Г. Дилигенскийдің ұсынған қажеттіліктер жіктемесіне сүйене отырып,
Ядов В.А. тұлғаның дамуын осы тізбектің пайда болуымен ұқсастырады,
1.2 Жоғары сынып оқушыларының психологиялық мінездемесі
Жас өспірімдік шақ жыныстық толысудан басталып, ересектіктің басталуымен аяқталатын
Дене күшінің дамуы. Балаң жастық – адамның дене дамуының
Жыныстық даму жөнінен жігіттер мен қыздардың көбі бұл жаста
Дамудың әлеуметтік жағдайы. Жас өспірімдік шақ бала мен ересектің
Жас өспірім қылмысты істер үшін жауап беретін болады. Көпшілігі
Жас өспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері – мамандық таңдау,
Ақыл-ой қызметінің ерекшеліктері. Адамның жалпы ақыл-ой қабілеті 15-16 жасқа
Жасөспірімдік – жеке адамның толысуы мен қалыптасуының аяқталу кезеңі.
Жасөспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері – мамандық таңдау, еңбек
Қорытындыда жоғары сынып оқушыларына тән, зейіннің тағы бір ерекшелігі,
Оқу қызметін спецификалық ұйымдастыру әсерінен жоғары сынып оқушыларының ойлау
Ойлаудың дамуымен оқушылардың сөйлеу мәдениеті өсіп келеді, өз ойларын
Оқытудың аяқ кезінде жоғары сынып оқушысы өздігінен ойлаудың іскерлігін
Әлеуметтік және ғылыми-техникалық жағдайларда «профориентация» әлеуметтік дамудың негізгі объектісі
Кәсіби бағыттың жүргізу процесі екі процестерді байқалады, ол объект
Өзіндік сана – күрделі психологиялық құрылым, ол ерекше компоненттер
Өз денесінің бейнесі. Жеткіншектің өзі-ақ өзін көрсетуге барынша ұмтылуымен
Жеке бастың қасиеттерін ұғыну мен өзін-өзі бағалау.
Кішкентай балалардың өзіндік санасы мен өзін-өзі бағалауы , әдетте,
Өзін-өзі талдау жасауды өзін-өзі мақсатсыз байқаумен шатастыруға болмайды. Қайталанбас
Балаң жастық – дүниетанымның қалыптасуындағы шешуші кезең. Әлбетте, дүниеге
Дүниеге көзқарасты қалыптастыру танымдық белсенділікке барып саймайды. Бұл процесте
Жалпы дүниетанымдық ізденістер өмірлік жоспарларда орнығып, нақтыланады. Жеткіншектердің өмірлік
Жасөспірім жігіттер мен қыздар бірінші орынға еңбектің шығармашылық сипатын,
Жасөспірім жігіттер мен қыздар – тәрбиелеудің енжар объектісі емес,
Кәсіби бағыттың негізгі жүргізу принциптері – нақтылық (ғылыми жұмыстарды
Кәсіби бағыттың функциялары:
Әлеуметтік функция – оқушылардың нормасы, бағалы заттары. Экономикалық фнукция
«Азамат» деген терминді есеймеген бала үшін қолданылмайды, себебі терминді
«Азамат» деген терминнің психология ғылымындағы өзіндік сипаты ерекше мағынада
Азамат дегеніміз қоғам қатынасының жемісі. Осылай деп анықтамм беру
Азаматтық – адамның ынтасынан, еркіндігінен, мінезінен байқалады. Кәсіптік азамат
Мектепте кәсіби бағыттың субъектісінің ролін барлық педагогтар атқарады, олар:
Жоғарғы сынып оқушылары өздігінен өмір сүру жолында тұр. Божович
Жоғарғы сынып оқушыларында өзіндік тану қалыптасып, өмірлік жолын таңдау
Жоғары сынып оқушыларының кәсіп таңдауы.
Өзіндік еңбек өміріне көшу келешегі әсерімен жоғары сынып оқушылары
Жоғарғы сынып жастары – физикалық дамудың басты жолы. Физикалық
Кәсіби мамандықты таңдауда мектеп оқушыларында жоспар өте үлкен роль
Сол сияқты кәсіби маман бағыттауда мектептерде белгілі бір кәсіпорындармен
Бұл оқушылар көптеген мамандықты жақсы бағалайды. Белгілеп қояйық, оқу
Психологиялық зерттеулер бойынша көптеген оқушылар мамандықты таңдуда қателеседі, өздері
Даму шарттары
Дамудың екі нұсқасы кездеседі. Біріншіден - бұл өзін өзі
Жоғары сынып жасында әлеуметтік құндылықтар мен тыйымдар жүйесінің
2. Жоғарғы сынып оқушыларының құндылық мағыналық өрісін эксперименталды зерттеу
2.1. Зерттеудің ұйымдастырылуы
Жоғарғы сынып оқушыларының құндылық мағыналық өрісін эксперименталды зерттеу үшін
Эксперимент 2013 жылдың 1 сәуір айынан бастап 15
Зерттеу жұмысы жүргізілген орыны: Қостанай қаласының №10 орта мектебі.
Зерттеу жұмысының зерттелушілері: тәжірибе тобына 11 «А» сыныпта оқитын
Зерттеу кезеңдері:
Ұйымдастыру кезеңі.
Мақсаты: психодиагностикалық әдістемелер мен зерттелушілерді таңдау.
Осы кезеңде зерттеу әдістемелері теріліп, зерттелушілер анықталды. Зерттеу тобының
Констатациялық кезең.
Мақсаты: жоғарғы сынып оқушыларының құндылық мағыналық өрісінің ерекшеліктерін анықтау.
Алғашқы зерттеу жұмыстарының нәтижелері негізінен оқушылардың маетриалдық құндылықтарды қалап,
Қалыптастырушы кезең.
Мақсаты: оқушылардың құндылық-мағыналық өрісіне әсер ету.
Эксерименттің осы кезеңінде оқушылар «Өзін-өзі тану» пәні бойынша «Өзін-өзі
Бақылау кезеңі.
Мақсаты: «Өзін-өзі тану» пәнін оқып болғаннан кейін осы оқушылармен
Екінші диагностика яғни «Өзін-өзі тану» пәнін оқып болғаннан кейінгі
Алдымызға қойған мақсатымыз қол жеткізу үшін келесі әдістер мен
Зерттеу әдістері мен әдістемелелері:
Бақылау, әңгімелесу;
М.Рокичтің «Жеке тұлғаның құндылықтар бағыты» әдістемесі;
«Өзін-өзі қабылдау шкаласы» әдістемесі;
А.Реанның «Табысқа жету және сәтсіздікті болдырмау мотиві»;
Б.Бассаның «Тұлғаның бағыттылығын анықтау» әдістемесі;
Зерттеу нәтижелерін талдау және олардың интерпретациясы
Зерттеу жұмысының алғашқы кезеңін М.Рокичтің «Тұлғаның құндылықтар бағдары» әдістеме
Сурет 1 - М.Рокичтің «Құндылықтар бағдары» әдістемесінің нәтижелері
Келесі кезекте «Өзін-өзі қабылдау шкаласы» ( О.А. Плеханова) әдістемесін
Сурет 2 - «Өзін-өзі қабылдау шкаласы» әдістемесінің нәтижелері
Келесі кезекте А.А.Реанның «Табысқа жету және сәтсіздікті болдырмау мотивациясы»
Зерттеу жұмыстарымыздың келесі кезегінде А.Бассаның «Жеке тұлғаның бағыттылығын анықтау»
Сурет 3 - А.Бассаның «Жеке тұлғаның бағыттылығын анықтау» әдістемесіннің
Сонымен зерттеу жұмыстарының нәтижесінде алынған деректерді қортындылай отырып, «Өзін-өзі
Қорытынды
Жеке тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтар жүйесін психологиялық зерттеу
Оқу ағарту жүйесі жеке тұлғаның әлеуметтену
Осыған байланысты «Біз өзіміздің ұлттық ойлау жүйемізді, тарихи танымымызды,
Қорыта айтқанда жүргізілген зерттеу жұмыстарым «Өзін-өзі тану» пәнінің жоғарғы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
WWW.РИА.КZ . 2.02.2011.
Назарбаева С.А. Самопознание программа духовно-нравственного воспитания. //Евразия. №4. 2004.
Психология и духовная практика. //Составитель В. Спаров. –СПб. «Невский
Қаирова Б.К. Оқу құралы. Әлеуметтік психология. Қостанай 2008 ж.
Шерковин Ю.А. Проблема ценностной ориентации и массовые информационнные процессы.
Дробницкий О.Г. Ценность.//Философский энциклопедический словарь. М.:1989.
Назмутдинов Р.А. Ценностная сфера личности как фактор ее взаимодействия
Майерс Д. Социальная психология./Пер.с англ.- СПб.: Питер, 1996.
Алексеева В.Г. Ценностные ориентации как фактор жизнедеятельности и
Лисовский В.Т. Духовный мир и ценностные ориентации молодежи России:
Бубнов С.С. Ценностные ориентации личности как многомерная нелинейная
Донцов А.И. К проблеме ценности субьекта коллективной деятельности.// Вопросы
Здравомыслов А.Г. Потребность, интересы, ценности. – М.: 1986. С.123.
Лапин Н.И. Ценности в кризисном социуме // Ценности социальных
Леонтьев Д.А. Ценность как междисциплинарное понятие: Опытмногомерной реконструкции.// Вопросы
Малахов В.А. Культура человеческой ценность. Киев.:1984.С41
Столяренко А.Н. Социальная психология. М.: 2001.
Психология. Учебник. //Под ред. А.А.Крылова. М., 1998.
Столяренко Л.Д. Основы психологии.2005.
Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. М.,1996.
Сапогова Е.Е. Психология развития человека. – М., 2001.
Психология развития / Под реакцией Т.Д. Марцинковского. – М.,
Шаповаленко И.В. Возрастная психология– М.: 2007. – 349
Каменская Е.Н. Психология развития и возрастная психология. – Ростов
Радугин А.А. Психология. М.: Центр., 2003. – 400с.
24