ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісінің м.а.
“ ”
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚСТАН БЮДЖЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орындаушы:
Ғылыми жетекші:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе..............................................................................................................3
I ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ТҮСІНІГІ МЕН ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ.
1.1 Мемлекеттік бюджет және бюджет жүйесі ұғымы………………...6
1.2 Мемлекет бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы............10
1.3 Бюджет тапшылығы..................................................................................13
II ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРЫЛУЫ
2.1 Бюджеттік процесс.....................................................................................16
2.2 Ел қазынасы ортақ байлық......................................................................20
ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………..26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР……………………………………….31
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен
Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына және
Курстық жұмысымның мақсаты – нарықтық экономика жағдайында дамып
Мақсатыма жету үшін курстық жұмысымның алдында келесідей міндеттер
Мемлекеттік бюджетті экономикалық жағынан ашып көрсету, оның құрылымы
ҚР Конституциясындағы бюджетке байланысты заңдарды, заңнамалық актілер
Қазақстан бюджеті қалыптасуының ерекшеліктерін, соның ішінде бюджет процесі
Курстық жұмысымның құрылымы. Курстық жұмыс көлемі – 31
Бірінші тарауда мемлекеттік бюджет, бюджет жүйесі туралы түсінік
Екінші тарауда бюджеттің орындалуы, яғни бюджеттік процесс туралы
I ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ТҮСІНІГІ МЕН ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ.
1.1 Мемлекеттік бюджет және бюджет жүйесі ұғымы
Мемлекеттік бюджет мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа да
Мемлекеттік бюджет мемлекеттік билік органдарының функцияларын қамтамасыз ету
Қаржы ресурстарын бюджетте жинақтау мемлекеттің қаржы саясатын сәтті
Мемлекеттік бюджет ақшалай нысандағы қоғамдық өнімді бөлу және
Мемлекеттік бюджет те қаржы сияқты бөлу және бақылау
Бақылау функциясы қоғамдық өндіріс қажеттіктеріне сәйкес бюджет қорларын
Мемлекеттік бюджет жиынтық ұғымнан тұрады, яғни оны экономикалық
Мемлекет бюджет саясатын, яғни әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламаларын жүзеге
Бюджет жүйесі – елдің экономикалық қатынастар мен құқықтық
Бюджет жүйесі мына қағидаларға негізделеді:
Біртұтастылық: бұл қағида бойынша бюджет жүйесіне кіретін барлық
Бюджеттердің толықтылығы мемлекеттік заңнамамен анықталған барлық түсімдерді міндетті
Нақтылық бюджеттің қаржы операцияларының шынайы көрсетілуімен, бюджет салаларының
Жариялылық: Үкімет пен жергілікті билік органдары өз бюджеттерін
Бюджет жүйесін құрудағы басты құжат – ел Конституциясы
Бюджеттік реттеу – жоғары тұрған бюджеттің төменгіге ресурстардың
Реттеуші табыс көздері бекітілген және реттеуші болып бөлінеді.
Бекітілген табыстар – бюджет қаражаттарының толық немесе бір
Реттеуші табыстар – жоғары тұрған бюджеттің төменгіге бағыттайтын
Нарықтық қалыптасуы кезінде бюджеттің негізгі проблемалары мынадан тұрады:
Төлемдердің төленбеуі. Оған әсер еткен айналым қаражаттарының жеткіліксіздігі.
бағаның еркін белгіленуі;
кәсіпорындардың өзара коммерциялық несие беруінің тоқтатылуы;
есеп айырысу және төлем несиелерінің тоқтатылуы;
өндірістің тиімсіздігі.
Еңбекақы бойынша қарыз. Ол мынадай себептерге байланысты туындады:
ақша қаражаттарының тапшылығы;
ақша қаражаттарының коммерциялық құрылымның айналымына жіберілуі;
әр түрлі банктерде бірнеше есеп айырысу шоттарының болуы;
бюджеттің жоспарланған деңгейде жиналмауы.
Салық жүйесінің жеткілікті деңгейде дамымауы. Бұл кемшілік заң
Орталық пен жергілікті деңгей арасында өкілеттіктер нақты бөлінбеді.
1.2 Мемлекет бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражаттарының қорын құру мен пайдалануға
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттің нақты
Әдетте, кірістер көзі ретінде салықтар және оларға тән
Мемлекеттік бюджеттің құрамы:
түсімдер;
шығыстар мен несиелеу;
дефицит (профицит);
қаржыландыру (профицитті пайдалану).
Түсімдерге мыналар жатады:
а) кірістер;
ә) алынған ресми трансферттер;
б) бұрын берілген несиелер бойынша негізгі қарызды өтеу.
Өз кезегінде кірістер былай бөлінеді:
а) салықтық түсімдер;
ә) салықтық емес түсімдер;
б) капиталмен жасалған операциядан түсетін кірістер.
Республикалық бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы
Түсімдердің атауы Млн. теңге %
ТҮСІМДЕР 722034 100,0
1. КІРІСТЕР 649000 89,9
Салықтық түсімдер 603396 93,0
Соның ішінде:
Корпоративтік табыс салығы 272632 45,2
Қосылған құнға салынатын салық 222161 36,8
Акциздер 6019 1,0
Салықтық емес түсімдер 39348 6,1
Капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер 6256 0,9
2. АЛЫНҒАН РЕСМИ ТРАНСФЕРТТЕР 57630 8,0
3. КРЕДИТТІ ҚАЙТАРУ 15404 2,1
Дерек көзі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені №6, маусым
Бюджет түсімдерінің осы негізгі үш категориясы “алынған ресми
“Бұрын берілген несиелер бойынша негізгі қарызды өтеу” категориясы
Екінші бөлімдегі “шығыстар мен несиелеу” негізгі функционалдық топ
Республикалық бюджет шығыстарының көлемі мен құрылымы (2003 ж.)
Млн. теңге %
Шығыстар 773893 100,0
Шығындар 734809 94,9
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсетулер 44066 5,7
2. Қорғаныс 40435 5,2
3. Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік 73822 9,6
4. Білім беру 23241 3,0
5. Денсаулық сақтау 19105 2,5
6. Әлеуметтік қамтамасыз ету және әлеуметтік көмек 202043
7. Тұрғын үй – коммуналдық шаруашылығы 10321 1,3
8. Мәдениет, спорт, туризм және ақпарттық кеңістік 12879
9. Отын-энергетика кешені және жер қойнауын пайдалану 8486
10. Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған
11. Өнеркәсіп және құрылыс 1395 0,2
12. Көлік және байланыс 59663 7,7
13. Басқалар 68345 8,8
14. Борышқа қызмет көрсету 34338 4,4
15. Ресми трансферттер 93630 12,1
КРЕДИТТЕР 39085 5,0
Дерек көзі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені №6, маусым
Үшінші бөлім – бюджет тапшылығы (дефициті) несиелеуді қоса
Төртінші бөлімдегі “тапшылықты қаржыландыру” (профицитті пайдалану) екі мақсатты
дефицит жағдайында – ішкі көздерден қаражат тарту (мемлекеттік
профицит жағдайында – жоспардан артық түскен түсімдерді пайдалану,
Кірістер мен шығыстарды былай топтастыру бюджет сыныптамасымен анықталады.
Бюджет сыныптамасы – бюджет кірістері мен шығыстарын біртекті
Бюджет сыныптамасы бюджеттің мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының болжамымен, жоспарымен,
1996 жылға дейін бюджет сыныптамасы мынадай құрылымдық бөлімшелерден
Мұндай жіктеу бюджет қаражаттарын болжау, есептеу мен бақылаудың,
Сондықтан 1996 жылдан бастап ол халықаралық талаптарға сай
Шығыстар мен несиелеу мынадай бөлімшелерге жіктеледі: функционалдық топ,
Бюджет шығыстары мен несиелеудің ведомствалық сыныпталу бойынша таралуы
Бюджет сыныптамасы автоматизация құралдарын қолдану арқылы жоғарғы жедел
1.3 Бюджет тапшылығы
Бюджет тапшылығы – бюджеттің шығыс бөлігінің кіріс бөлігінен
Дефицит әр түрлі болуы мүмкін:
Экономиканы дамыту үшін ірі мемлекеттік салымдар салу қажеттілігіне
Дефицит төтенше жағдайлармен (соғыс, табиғи апат, т.б.) байланысты,
Дефицит экономикадағы дағдарысты білдіруі мүмкін.
Бюджет тапшылығын төмендетудің мынадай әдістері бар:
шығыстар тұрақты, кірістер өседі;
кірістер тұрақты, шығыстар төмендейді;
кірістер өседі, шығыстар төмендейді (дефицит екі есе қысқарады).
Дефицитті қаржыландыру – оны жабу үшін қосымша ақша
Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
ақша белгілерінің эмиссиясы. Бұл жол қолайсыз әлеуметтік-экономикалық салдары
Мемлекеттік займдар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос ақша қаражаттары
Шетел займдары. Оны халықаралық қаржы ұйымдары, банктер береді.
Ұлттық байлықты пайдалану. Мұнда мемлекет өз активтерін басқа
Салық ставкаларын өсіру бюджет тапшылығын қаржыландыру әдісі емес,
Бюджет дефицитімен күресу кезінде мыналарды басшылыққа алу керек:
бюджет дефициті – келеңсіз құбылыс, ақша манипуляциясы арқылы
Бюджет балансын, оның кірістерінің шығыстардан артық болуын қарқынды
Бюджет дефицитінің мөлшері жалпы ұлттық өнім көлемінің 1-3%-нан
Бюджет дефицитін жабуға мемлекеттік несиенің әр түрін (ішкі,
Бюджет дефицитін жою үшін экономиканың өзін “сауықтыру” керек.
Бұған мыналар жатады:
қоғамдық өндіріс пен шаруашылық жүргізудің ерекшеліктерін ескеретін қаржы
экономиканың мемлекеттік секторы мен мемлекеттік қаржыландыруды қысқарту;
әскери шығындарды қысқарту;
әлеуметтік шығындарды қаржыландыруды ғана сақтау;
Ұлттық Банктің үкімет құрылымдарына несие беруге тыйым салу.
Шетел капиталын тарту бірнеше міндетті шешеді: бюджет шығындары
Бюджет кірістерін өсіріп, шығыстарын төмендетіп, бюджет дефицитін реттеуге
II ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРЫЛУЫ
2.1 Бюджеттік процесс
Бюджеттік процесс (бюджеттік процедура) – билік пен басқару
Бюджеттік құру, атқару және атқарылғаны туралы есеп құру
Қазақстан Республикасының Президенті республикалық бюджеттің жобасын жасауды бюджет
Бюджет процесін жүзеге асыруда Қаржы министрлігіне үлкен роль
Республикалық бюджет туралы Заңда мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
ресми трансферттен алынған табыс көлемі, бұрын берілген несиелер
минималды еңбекақы, зейнетақы мөлшері, айлық есептік көрсеткіш мөлшері;
Қазақстан Республикасы Үкіметі резервтерінің көлемі;
Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктер бойынша міндеттемелерді орындау сомасы;
тиісті қаржы жылының соңындағы жергілікті атқарушы органдардың, Астана
функционалдық топтар бойынша шекті шығындардың тізімі;
секвестрленбейтін республикалық және жергілікті бюджет бағдарламаларының тізімі;
жергілікті бюджеттен қаржыланатын маңызды бюджеттік бағдарлама.
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Заң
Республикалық бюджетті бекіту, оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу
Жергілікті бюджет жобасын құруға тиісті әкімшілік-аумақтық бөлімшелердің әкімдері
Облыстық өкілетті органдар облыстық, қалалық (аудандық) бюджеттер арасында
Аудан (қала) әкімдері облыстық бюджет бекітілгеннен кейін екі
ресми трансферт түрінде алынған табыс көлемі; жергілікті бюджеттен
белгіленген тұрақты деңгей мөлшерінде облыстық, аудандық (қалалық) бюджеттер
қоршаған ортаны қорғаудың жергілікті мемлекеттік қорының мөлшері;
тиісті қаржы жылының соңындағы облыс, Астана, Алматы қалаларының
функционалдық топтар бойынша шекті шығындар;
секвестрленбейтін жергілікті бюджет бағдарламаларының тізімі.
“Бюджет жүйесі туралы” Заңда қарастырылған жағдайлардан басқа кезде,
Республикалық бюджеттің атқарылуын Қазақстан Республикасының Үкіметі қамтамасыз етеді.
Қаржы жылының басында алынған бюджет қаражатының біріктірілген қалдығы
Секвестрленбейтін бағдарламалардың тізімін Қазақстан Республикасының Парламенті мен жергілікті
Республикалық бюджеттің атқарылғаны туралы жылдық есепті Қазақстан Республикасының
Республикалық бюджеттен мемлекеттік мекемелердің шығынын қаржыландыруға арналған сметаны
Республикалық бюджеттің атқарылуын Есеп комитеті, ал жергілікті бюджеттің
Салық жинау және басқа міндетті төлемдерді жинаудың дұрыстығына
Салық төлеушілерге (салық заңдарын бұзатын) олар жасырған сомаларды
2.2 Ел қазынасы ортақ байлық
Қоғамда мемлекеттік тәуелсіздік қаржылай бақылау жасаудың қажеттігі қазіргі
1998 жылы құрылған Қазақстанның мемлекет билігінің құрамында қаржы
Есеп комитетінің Ережесі мен мәртебесі еліміздің Ата заңына
Барлық жердегі секілді, мемлекеттік меншікті жекешелендіру сыбайлас жемқорлықтың
Мысалы, Есеп комитеті анықтағанындай, жекешелендіру жөніндегі бір ғана
Бюджет қаражаттарын бөлуі де сыбайлас жемқорлар жақсы пайдаланып
Мұның бәрі орталықтағы атқарушы органдардың бюджет мекемелерін нормативтік
Бюджет қаражаттарын бөлуі сондай-ақ, мемлекеттік тапсырыстар мен сатып
Мысалы, 1998 жылы республикалық бюджеттің орташа айлық шығыны
Сыбайлас жемқорлықты, сондай-ақ, - экспорт және импортқа, салыққа
Өкінішке орай, республикалық бюджеттің атқарылуына бақылау жасау мен
Мысалы, Қазақстан Республикасының “Бюджеттік жүйе туралы” қолданылып
Бұған Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының қозғалған қылмыстық істер
1999 жылы 4 ай ішінде аталған баптар бойынша
Есеп комитеті республикалық бюджеттің атқарылуы кезінде сыбайлас жемқорлыққа
1997 жылы негізсіз жасалған өзара есеп айырысудың салдарынан
Ішкі істер қорғаныс, ауыл шаруашылығы, білім беру, денсаулық
Бұл ғана мысал келтіре кетейік. “Агроцентр-Астана” жауапкершілігі шектеулі
Есеп комитеті орын алып келген жағдайларға жан-жақты
Қолданылып жүрген заңдылықтарда, сонымен бірге, Қазақстан Республикасының “Бюджет
Сондықтан да, біз республикалық бюджеттің атқарылуына бақылау жасау
ҚОРЫТЫНДЫ
Экономикалық, әлеуметтік және де басқа мәселелерді шешу үшін
Мемлекеттік қазынаны молайту мәселесін салықтар мен төлемдердің жаңа
Менің ойымша, салықтық түсімдерді көбейту мәселесін шешудің жолы
Нарықтық экономика жағдайында дамып келе жатқан Қазақстанның бүгінгі
Министрліктің міндеті – салықтардың, алымдардың, кедендік төлемдердің бюджетке
Жаңадан құрылған министрліктің құрамына Салық комитеті, Салық полициясы
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Кіріс министрлігі мемлекеттік кіріс саласында
Сарапшылардың бағалауынша, бюджетке түсіп жатқан төлемдер мен салықтардың
Қазір салық заңдылықтарын бұзушылар туралы жан-жақты мәліметтер жинау
Сонымен бірге, ең маңызды мәселе, менің пікірімше мониторингті
Мемлекеттік кірісті жинау ісінде мониторингтің жоқтығы кейбір әдепсіз
Бюджетке қарыз жеке меншіктегі кәсіпорындардың акцияларын мемлекеттің кірісіне
Бүгінгі таңда мемлекеттік кіріс саласында қордаланып қалған мәселелерді
Министрлік құрылған алғашқы күндерден-ақ рейдтік шараларды өткізу үшін
Мұндай бірлескен әрекеттің тиімді екені даусыз. Топ құрамында
Оперативті іс-қимылдармен қатар болашақта мемлекеттік қазынаға құйылатын қаржыны
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Қазақстан, 2000.-96 бет.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. Егемен Қазақстан, 6 мамыр
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
Құлпыбаев С. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: Мерей, 2001.-
Таджияков Б. Біз мемлекеттік бюджетті толтыруға жауаптымыз. Қаржы-қаражат,
Өтебаев М. Ел қазынасы ортақ байлық. Қаржы-қаражат, 1999,
Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені №6, маусым 2004 ж.
Бабич А.М., Павлов Л.Н. Финансы. Учебник. – М.:
Балабанов А.И., Балабанова И.Т. Финансы. Учебное пособие. –
Дробозина Л.А. Финансы. Учебник для ВУЗов. – М.:
Елубаева Ж.М. Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика
Ильясов К.К., Исахова П.Б. Расходы государственного бюджета. Учебное
Зейнелғабидин А. Бюджет жүйесі: қалыптасуы мен даму болашағы.
Финансы, деньги, кредит. Учебник. Под ред. О.В. Соколовой.-
www.minfin.kz
2
НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ
МЕМЛЕКЕТ ЗАҢЫ
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ДАМУДЫ БАСҚАРУ МЕХАНИЗМІ
ҚАТЫНАСТАР
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ
РЕСУРСТАР
МЕМЛЕКЕТТІҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН
АҚША ҚОРЫ
Базис бӨлігі
(оБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ)
ҚОНДЫРМА БӨЛІГІ
(СУБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ)
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті
Ауылдық округтер мен кенттердің бюджеті
Республикалық бюджет
Астана бюджеті
Ұлттық қор
Республикалық маңызы бар қала бюджеті
Облыстық бюджет
Республикалық маңызы бар қала ауданының бюджеті
Астана ауданының бюджеті
Жергілікті бюджет
Мемлекеттік (төтенше мемлекеттік) бюджет
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі