МАЗМҰНЫ
Кіріспе……………………………………………………………………..... 3
1 Бидай егіншілігі және алғашқы астық қорлары жайлы
1.1 Қазақстанда бидай егіншілігінің дамуы....................................................... 6
2 Бидайдың жалпы сипаттамасы..................................................................... 8
2.1 Жаздық бидай астық дақылының биологиялық ерекшеліктері (ауа
10
2.2 Бидайдың түрлері мен түр тармақтары........................................................
2.3 Күшті бидай.................................................................................................... 12
3 Жаздық бидайдың агротехникасы................................................................ 15
3.1 Топырақты өңдеу............................................................................................ 15
3.2 Ауыспалы егіс................................................................................................. 16
3.3 Себу мерзімі.................................................................................................... 16
3.4 Тұқым себу мөлшері мен әдістері................................................................ 17
3.5 Егісті күту....................................................................................................... 18
3.6 Тыңайту........................................................................................................... 18
3.7 Егіс жинау....................................................................................................... 19
4 Жаздық бидайдың экономикалық тиімділігі............................................... 20
Қорытынды және ұсыныстар……………...........…………………………. 21
Қолданылған әдебиеттер тізімі………………………................................. 22
Технологиялық карта..................................................................................... 23
Кіріспе
Бидай астық өндірісі – ауыл шаруашылығының ірі саласы.
Астық піскен кезде дәнінің құрамына кіріп сақталады. Міне,
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, әр түрлі
Құрғақшылық Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығыс аудандарында әр бес
Ол үшін барлық агротехникалық шаралар топырақтағы ылғал қорын
Жаздық бидай өсіріу технологиясына байланысты өзінің өсіп –дамуына
Жазғы жауындар топырақты терең суландырмайды, ол жауындар ылғалының
Біздің аймақта астық дақылдарының дұрыс таңдалған себу мерзімінің
Қазақстан астық өндіру жөнінде дүние жүзіндегі белгілі елдердің
Жер жүзінде адам саны көбейіп, соған байланысты тамақ
Егін шаруашылығының көлемі жөңінен Қазақстан ТМД елдерінің ішінде
Қазақстан республикасында бидай дақылының көптеген мол өнімді, сапасы
Астық көп өндірілетін солтүстік аймақтарда элеватор және астық
Республиканың егін шаруашылығына жаңа техника мен озық технология
Осы уақыттың ішінде егістіктің 1га алынатын өнім 6,1
Сондықтан республикамыздың 2000-2010 жылдарға дейінгі әлеуметтік және экономикалық
Сонда ғана Қазақстанда ұн, нан сияқты халық күнделікті
1 Бидай егіншілігі және алғашқы астық қорлары
Тарихи деректерге қарағанда қазіргі ТМД елдерінің территориясында бастапқы
Адам қоғамы біртіндеп дамып, бір жерге тұрақты қоныс
Бұл адамзатты егішілікті дамытуға, астық өндірісін кеңейтуге, астық
Астықтың химиялық құрамын бірінші тексерген Д.И. Менделеев деп
1894 жылы Ресей жер Департаментінде өсімдіктерді іс жүзінде
Оның істеген істерінің пайдасы далалық егіс шаруашылығына да
1918 жылдан бастап Ресейде астықты зерттеу жаңа арнада
Астық сапасын мемлекеттік астық сұрыптарын сынау комиссиясы өзінің
1.1 Қазақстанда бидай егіншілігінің дамуы
Қазақстанды негізінен ежелден мал шаруашылығымен айналасқан көшпелі халықтар
М.С.Сүлейменовтың (1971) деректеріне қарағанда, Қазақстан жерінде біздің
Тарихи деректерге қарағанда алғашқы кезде бұл жерлерде жұмсақ
Қазақстан жерінде жоғары сапалы бидай өсетіні баяғыдан
Қазір ғылым Удольская осы Қожа бидайында «Қазақстан 126»
Қазақ жерінде қыс қатты болып, жұт болған жылдары
1730 жылдарда Қазақстанның Ресеймен байланысының, қарым-қатысының кеңеуіне орай
Кеңес өкіметі жылдарында Қазақстанда егістіктің көлемі тез
Сөйтіп Қазақстан ірі астық өндіретін аймаққа
Ауыл шаруашылығы дақылдарының ішінде бидай жер жүзінде
Жер шарында оның көптеген түрлері бар.
Бірінші топ – күшті бидай. Оның наубайханалық қабілеті
Екінші топқа – қатардағы бидай жатады.
Үшінші топ-осал бидай - наубайханалық қабілеті қанағаттанарлықсыз, өзі
Күшті бидай Қазақстанның тек солтүстік облыстарында өседі. Күшті
КС-Қазақстан спрингі (Ағылш. жаздық деген сөз). 14,5 немесе
Күшті бидай Қазақстаннан басқа АҚШ-та, Канада және Ресейдің
2 Бидайдың жалпы сипаттамасы
Бидай – баласы ежелден пайдаланып келе жатқан ең
Бидай дәнді дақылдар (Jramineal) тұқымдастығына Triticum тегіне жатады,
Дәнді дақылдар тұқымдастығы 500-ге жақын тектерді біріктіреді. Олар
Бидай тегіне 27 түр кіреді. Оның ішінде
Жаздық бидай өте көп тараған, барлық бидай егісінің
Күздік және жаздық бидайлар бірінен бірі өзінің өсіп-өну
1 сурет – Жұмсақ жаздық бидай дақылының жалпы
Егіс көлемі мен түсімі, дәннің сапасы жағынан жаздық
Жаздық бидай жұмсақ және қатты болып екіге бөледі.
Солтүстік Қазақстанның далалық бидайдың дәнінің сапасы өте жоғары.
Қатты бидай жұмсақ бидайға қарағанда жатып қалмайды, дәні
Қазақстан облыстарында аудандастырылып көп тараған жаздық жұмсақ бидайдың
2.1 Жаздық бидай астық дақылының биологиялық
ерекшеліктері (ауа райы)
Жаздық бидай басқа астықтарға қарағанда тамыр жүйесі аздап
Жаздық бидайдың түптенуі 10...12ºС температурасында жақсы өтеді.
Себу – көктеу кезінде белсенді температурасының қосындысы 10....130ºС,
Егер пісу кезеңінде температураның төмендеуі 0ºС жетсе, ондай
Өсіп-даму кезеңінің қысқалығына, тамыр жүйесінің нашар сіңіру қабілетіне
Бірінші өсу кезеңінің басында жұмсақ бидайдың тамыры жайыла
Жаздық бидай ылғалды жақсы ұнататын дақыл. Ол ылғал
2.2 Бидайдың түрлері мен түр тармақтары
Жоғарыда көрсетілгендей жер жүзінде бидайдың 27 мәдени және
Жұмсақ бидай, жалаңаш дәнді, яғни әртүрлі үш жұп
Жұмсақ бидайдың масағы екі қатар масақшалардан тұрады. Әр
Әр гүлдің ішкі және сыртқы қауызы бар. Осы
Қатты бидай (T. durum) жалаңаш дәнді, тетраплоидты немесе
Қатты бидайдың масағы тығыз, қауызы қылтықты, қылтықтары ұзын
Қатты бидайдың дәні қауыздың ішінде мықты орналасқан. Сондықтан
Осы екі негізгі түрлерден басқа кездесетін түрлер: қос
Карамышев бидайы (T. Karamishewii), колхида полбасы, Грузия бидайы-
Бұлардан басқа Туран бидайы (T. turanicum), спелта бидай,
Жұмсақ бидайдың Қазақстанда мынадай түрлері кездеседі. Олардың орысша
Лютесценс – қылтығы жоқ, масағы ақ, дәні қызыл
1 кесте – Жұмсақ және қатты бидайдың айырмашылықтары
№ Белгілері Жұмсақ бидай Қатты бидай
1 Дәннің түсі қызыл және ақ янтарлық сары
2 Формасы ұзынша дөңгелек, дөңес ұзыншақ, көлденең
3 Шынылығы шыны тәрізді, жартылай шыны тәрізді
4 Ұрық дөңгелек ұзыншақ
5 Сақалшасы бар жоқ
6 Ұзынының жалпақтығына қатынасы
2 : 1
3,5 : 1
7 Беретін өнімі нан макарон
Эритроспермум – қылтықты, ақ масақты, қызыл дәнді бидай.
Осы қызыл бидайларға ферригинеум, грекум бидайлары да жатады.
Ақ бидайға альбидум, альборубрум кіреді.
Қазақстанда қатты бидайдың екі түрі кездеседі. Олар гордейформе
2.3 Күшті бидай
Бидайдың ең негізгі пайдаланылатын орны нан пісіру. Нан
Күшті (ағылшынша strength) бидай деп, онан алынған ұннан
1. өте жақсы ұлғайтқыш; 2. жақсы ұлғайтқыщ; 3.
Өте жақсы ұлғайтқыш дәрежесіндегі күшті бидайды осал бидайға
Жақсы ұлғайтқыш – оны нашар бидайға 20-30 процентке
Орташа ұлғайтқыш деген баға оны 50 процентке дейін
Күшті бидай құрғақшылық аудандарда ғана өсетін белгілі бір
2 кесте - Күшті және нашар бидайдың кейбір
№ Көрсеткіштері Күшті бидай
Нашар бидай
1 Шынылығы, % 60-тан жоғары 40-тан төмен
2 Белоктың мөлшері, % 14-тен жоғары 11-ден төмен
3 Клейковина: саны
сапасы 28-ден жоғары
I топ 20-дан төмен
II, III топ
4 Қамыры Серпімді, жақсы көтеріледі Сұйық, жабысқақ,
5 Наны Көлемі үлкен, ішкі құрылысы ұсақ
6 Қалай ұн тартады? 10-40 процентке дейін нашар
Күшті бидайды шет елдерге шығарғанда, ол алтын бағасымен
Нашар (ағылшынша weak) бидай таза күйінде нан пісіруге
Күші орташа (filler) бидай – нан пісіру күші
3. Жаздық бидайдың агротехникасы
Жаздық бидайдың өнiмдiлiгiн арттыру, оны егу, күтiп-баптау жөнiндегi
3.1 Топырақты өңдеу
Агрономиялық тәсiлдерiнiң ең маңызды буындарынын бiрi – жердi
Жаздық бидай үшiн қолданылатын жер өңдеу тәсiлдерiнiң ең
Сүдігерді жайпаң сыдыра жыртқышпен өңдейді. Топырақты сыдыра өңдеу
Көктемде сүрі жерге қалған аңыздарды КПП-2,2 қыршуыш культиватормен
2 сурет – 18 метрлі «Horsch» культиваторының көрінісі
3.2 Ауыспалы егіс
Казақстанның солтүстiк аймақтарына енгiзiлген ауыспалы егiстердiң дәнi –
Сүрi жердiң мiндеттi түрде болу қажеттiгi, ең алдымен,
3.3 Себу мерзімі
Жаздық бидай өнімін және оның дәнінің сапасын арттырудағы
Тұқым себу мерзімін дәл анықтау үшін жергілікті жағдайды,
Қазір республиканың әр аймағына тән жаздық бидайдың себу
Солтүстік облыстардағы жаздық бидайдың ең қолайлы тұқым себу
Орталық Қазақстандағы жаздық бидайдың қолайлы себу мерзімі қуаң
Батыс Қазақстанда жаздық бидайды мүмкіндігінше ертерек сепкен дұрыс.
Шығыс Қазақстанның тау бөктеріндегі далалық аймақта жаздық бидайды
3.4 Тұқым себу мөлшері мен әдістері
Жаздық бидайдың өімін артырудағы назар аударатын мәселенің бірі
Жаздық бидайды кең тараған себу әдісі – жай
Солтүстік Қазақстанның табиғат-климат жағдайларына байланысты анықталған жаздық бидай
Орталық және Батыс қазақстанның қуаңшылықты-далалық аймақтарында әр гектарға
Шығыс Қазақстан облысында басқа аймақтарға қарағанда дәннің себу
Тұқым сіңіру тереңдігі 6-8 см.
3.5 Егісті күту
Жаздық бидайдың түптенуінен түтіктену кезеңіне дейін арам шөптерді
3 сурет – Жаздық бидай егістігіндегі арам шөпке
3.6 Тыңайту
Жаздық бидай өзінің өсу кезеңінің алғашқы 30-35 күнінде
Сондықтан топырақты негізгі өңдеу кезінде, немесе тұқым себер
Жаздық бидайдың негізгі егіс көлемі орналасқан Қазақстанның қара
Жаздық бидай себілетін негізгі аймақтарда жел эрозиясын болдырмау
Азот тыңатқыштарын әсерлі зат есебімен алғанда әр гектарға
Минералдық тыңайтқыштар жаздық бидайдың өнімін ғана көбейтіп қоймай,
3.7 Егіс жинау
Егіс жинаудың әдісі жаздық бидай өсімдігінің биіктігіне, қалыңдығына
4 сурет – Комбайнмен жаздық бидай егісің жинауы
Тікелей комбаинмен ору бидайдың толық пісу кезеңінде жүргізілсе,
4. Жаздық бидайдың экономикалық тиімділігі
Жаңа сұрыптарды ендіру өнімділікті түсіміне байланысты болады, ол
Зерттелген жаздық бидайдың себу мерзімі және себу мөлшерінің
3 кесте - Жаздық бидай дақылының экономикалық
( 2005-2010 жж.)
Дақыл
сұрыптар Технологиияның түрлері 5 жылдағы орташа өнімі,
өрде ойда
өрде ойда өрде ойда өрде ойда
Павлодарская 93 қалыпты
9,5 12,2 1300 9375 986 768 2975 6485
баламалы 12,8 17,9 1500 15600 1218 872
қарқынды 10,5 14,8 1500 10455 996 706
Ертiс 97 қалыпты
9,6 13,8 1600 4740 494 344 10620 17340
баламалы 12,6 18,9 1800 9735 773 515
қарқынды 9,9 14,5 1800 6500 657 448
1 ц жаздық бидай сұрыптарының дәнінің өзіндік құны
Сонымен, экономикалық көрсеткіш технологиялардың түрлері бойынша қарқынды технологиясы
Қорытынды және ұсыныстар
Егiн шаруалығында топырақтану мен агротехниканын негiзгi зандылықтарын үнемi
Ылғал мен қоректік заттарды түптену және бастату арасындағы
Солтүстік облыстарда егіс аңызын жайпақ сыдыра жыртқышпен өңдеу
Сыдыра қопсыту арқылы өңделеген жерлерден алынатын қосымша өнім
Жаздық бидайдың қолайлы алғы да дакылдарының бiрi –
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Полымбетова Ф., Маманов Л., Әбиев С. Қазақстанның жаздық
1991 ж. 99-105 б.
2. Жаңабаев Қ, Саудабаев Т, Сейітов И. Өсімдік
3. Ә. Ізтаев., Б. Отыншиев. Астықтану және диқаншылық
«Қайнар», 1994 ж.
И. Сейітов., Т. Саудабаев., Ш. Әбдірашев. Агрономия негіздері.,
«Ана тілі» 1991ж.
Бараев А.И. Яровая пшеница в Северном Казахстане. Алма-Ата,
«Кайнар», 1976.
Карпенко М.В., Сулейменов М.К. Посев яровой пшеницы. В
пшеница в Северном Казахстане. Алма-Ата, «Кайнар» 1976 г.
Федосеев А.П. Агротехника и погода. Л., 1979,
Третьяков и др. Основы агротехники. М., 2002,
Васько И.А. Применение соломы в качестве мульчирующего материала
Целиноградской области. Сб. научных трудов, Целиноград, 1978, с.101
10. Оразбаев К.Ш. Задачи совершенствования почвозащитной системы земледелия.
11. Шрамко Н.В. Роль севооборотов в регионе проблем
12. Лыков А.М. Органическое вещество и плодородие почвы.
13. Листопадов И.Н., Шапошникова И.М. Плодородие почвы в
14. Юмагулова А.Н. Плодородие почвы, пути его регулирования.
8 Жаздық бидай дақылының технологиялық картасы
Жұмыстың тәсілі Жұмыстың көлемі Агрегаттың құрамы Өндіру мөлшері
жаңармай Басқа шығыны Барлық шығыны
бірліктің өлшемі
қолдық жұмыс өлшемі коэффициен
тері эталонны
Аты және маркасы жалпы
тариф бойын. төйлеу Қосымша төлемі Жақ. қыз. үстін
Трактор. және маш. а/ш маш. құралдары
жұмыс. бір Бар. жұм. көлеміне
1 2 3 4 5 6 7 8
Қар тоқтату га 20 0,1 2 ДТ
75 СВУ 2,6 1 50 1 490 490
Ылғалды сақтау га 20 00,8 1,6 ДТ
75 БИГ 3А 1 29 1 490 245
Себу алдындағы кульвациялау га 20 0,22 4,4 ДТ
75 КПП 2,2 1 29 1 490 490
Себу га 20 0,22 4,4 ДТ 75
Транспортировка т 8844 1 18 ГАЗ 53
2 - 1 490 980 41 49 -
Астықтықтың тұратын бағасы т 844*50000=442200000 ОП 30
442200000 22110000
Күту (арам шөпке және зиянды насекомдарға қарсы күрес)
75
2 22 1 490 980 41 49 -
Гербицидтің шығыны га 20 40*120 = 4800
4800 240
Жинау га 20 1 20 СК5 ЖВН 1
Көлікпен тасу т 280*10км =2800
2 490 980 41 49 - 7,5 175
Астықты тазалау т 280
КСП 15
8140,8
3