>
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қола ғасыры археологиялық дәуір ретінде 5
1.1 Кезеңдеу және дәуірлеудің мәселелері 5
1.2 Дәуірдің ерекшеліктері 7
1.3 Қола алу тәсілдері 11
2 Қола дәуіріндегі Орта Азия 13
2.1 Алтын - депе 13
3 Орта Азиядағы қыш-құмыра өнеркәсібі 27
Қорытынды 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі 35
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Орта Азия – егіншілік - малшылық қоланың
Бұл дәуірдің ерекшелігі – қола заттарының болуы: жалпақ балталар,
Бұл зерттеудің мақсаты – Орта Азиядағы қола дәуірінің археологиялық
Бұл мақсатқа жету үшін осындай міндеттер қойылды:
- қола ғасырдағы кезеңдерді зерттеу;
- қоланы алудың тәсілдерін анықтау;
- Алтын-депе қонысын зерттеу;
- Хорезм, Сапали, Тазабагьяг, Суярган мәдениеттерін зерттеу;
- Орта Азиядағы қыш-құмыра өнеркәсібін талдау.
Курстық жұмыстың құрамы: кіріспе, негізгі бөлім (3), қорытынды және
Кіріспеде жұмыстың мақсаты, міндеттері, құрамы анықталады.
Негізгі бөлім үш бөлімшеден құралады.
Қорытындыда жасалған зерттеудің түйіні жазылды.
Қолданылған әдебиеттер тізімінде зерттеу барысында пайдаланған деректердің тізімі беріледі.
1 Қола ғасыры археологиялық дәуір ретінде
1.1 Кезеңдеу және дәуірлеудің мәселелері
Б.з.б. III мыңжылдықтың соңы мен I мыңжылдықтың бас кезінде
«Қола дәуірі - адамдар арасында рулық қатынас ыдырап, оның
Қола дәуірінің кезеңдеуі туралы ғалымдардың зертеуінше: қола дәуірі -
Ертедегі қола құралдары Оңтүстік Иран, Түркіменстан және Месопотамияда б.з.б.
Азиядағы қола дәуірі ерте қалалардың өркениеті (Месопотамия, Мысыр, Сирия)
Қола дәуірі көптеген территорияларда егіншіліктің, көптеген қорғандардың қазба жұмыстары
КСРО территориясында қола дәуірі Батыс Еуропадағы тұрақтар және тайпалардың
СССР-дің далалық бөлігнде б.з.б. ІІ мыңжылдықтың басында қола бұйымдар
Б.з.б. 13-14 ғасырларда қола дәуірі Волга мен Кама орталығында
Осы мәдениеттермен туыстас археологиялық комплексті мәдениеттер б.з.б. II мыңжылдықтың
1.2 Дәуірдің ерекшеліктері
Қола дәуірінің өзіне дейінгі дәуірлермен салыстырғанда мынадай ерекшеліктері бар:
- біріншіден, алғаш рет адамдар түсті металдар мен алтынды
- екіншіден, мал шаруашылығы жақсы дамыды. Осының нәтижесінде үй
- үшіншісі, қарапайым егіншіліктің дамуы. Бұл кезде жер негізінен
Кең даланы мекендеген тайпалардың негізгі кәсібі бақташылық, мал шаруашылығы,
«Қауымдағы аталық ру отбасы да біртіндеп дамыды. Алғашқы кезде
Адамдардың малшылық пен егіншілікке көшуіне байланысты, олардың азық-түліктің артық
Ежелгі адамдар үй салуды білмегендіктен үңгірлерді, үлкен ағашардың қуыстарын
Еркектер мен әйелдер арасындағы сонау қола дәуірінде басталған еңбек
«Мал өсіру мен егіншілік қола дәуіріне дейінгі уақытқа дейін
Қазақстанның қола дәуіріндегі малшылары малды бағып-өсіру жөнінде өте тәжірбиелі
Малшылар қос өркеш - бактриан үйелерін де өсірген. Олардың
«Әйелдер құлақтарына қола сырғалар, алтынмен апталған дөңгелек сырғалар тағып,
Еркектер масақтарына қолдан үшкірлеп жасалған жебе кигізген садақтармен қаруланған.
1.3 Қола алу тәсілдері
Кен орындарын зерттеу барысында геологтар сол арадан кен б.
Ежелгі кеншілер кенді тотықтандыру (малахит, азурит, касетерит) төсілін тапқан,
Сол сияқты кенді жыныс астын қуалай қазып, сосын үстен
Әйелдер саз балшықты әзірлеп, одан ыдыс-аяқ істеп, оларды ошақтағы
Орта қола кезеңінде (б. з. дейінгі ХV-ХІІІ ғғ.) ыдыс-аяқтар
Кейінгі қола кезеңінің ыдыс-аяқтарының бір ерекшелігі — олар өте
2 Қола дәуіріндегі Орта Азия
2.1 Алтын - депе
Археологиядағы қызықты қазба жұмыстары кезінде алғашқы қоғамнан жетілген өркениетке
«Қазіргі уақытта Алтын-депе қонысы 25 га ауданы бар, бетінгі
Қазба жұмыстары кезінде көбінесе тарихи кезеңнің бір бөлігі ішкі
Орта Азиядағы археологиялық кезеңдеу жүйесі бойынша Алтын-депе V Нагазма
«Алтын-депе өз алдына тұрғын үй мен шаруашылықтың орнығымен қалыптасқан.
Алтын-депе қала өркениетің қарастырған кезде ірі, биік төбешікте орналасқан
«Ең бір маңызды бірі Алтын-депенің солтүстік бөлігінде орналасқан, көлемі
Осы жерлерде бір бөлігінде пештерден басқа топырағы төбешік болып
Алтын-депе мәдени комплекісіндегі қазба жұмыстары кезінде жүргізілген, ашылған маңызды
Сурет 1 – Еуразияның егінші және мал өсірушілердің мәдениеттері
Келесі ғимаратта үлен ошақ болған. Бұл отбасылық, мұра болып
Алтын-депедегі екінші кезең көптеген өзгерістерді басынан кешірді. Башня құрылысының
«Алтын—депе мәдениетінде қазба жұмыстарында жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде дөңеске
Қола дәуірінде металдың саны көбее бастайды, металургтық ошақтар және
Оңтүстік Түрікмендегі қола дәуірінде ертеден келе жатқан ыдыс формалары
Орта Азияның оңтүстік аудандарында қалаға дейінгі өркениет деп сипаттайтын
Алтын-депеде екі- және төртбөлмелі үйдер, бір-біріне жақын орналасқан, құрылыстың
Алтын-депе қонысының жеке бөліктері әр түрлі функцияда қолданылған: қыш
Алтын-депедегі заттар кешені қыш ісінде, металды өндіруде, көлік құралдары
Сонымен, Оңтүстік Түрікмения энеолитикалық жергілікті мәдениетінің негізінде қола дәуірінде
Сурет 2 - Алтын-депе кешені (В. Массон бойынша):
1 — керамикалық ыдыстар; 2 — мөрлер; 3 —
2.2 Хорезм. Сапали. Тазабагьяг мәдениеті. Суярган қоныстары
Археологияның қызқты қатпарларына жұмыс жасаған кезеде, археологтар қызықты жағдайларман
«Қазіргі уақытта Тазабагьян қонысы 50 га ауданы бар, бетінгі
Қазба жұмыстары кезінде көбінесе тарихи этаптың бір бөлігі ішкі
Орта Азиядағы археологиялық кезеңдеу жүйесі бойынша Тазабагьян Алтын-депе типтес
Алтын-депе өз алдына тұрғын үй мен шаруашылықтың орнығымен қалыптасқан.
Тазабагьян қала өркениетін қарастырған кезде ірі, биік төбешікте орналасқан
Ең бір маңызды бірі Тазабагьянның солтүстік бөлігінде орналасқан, көлемі
Осы жерлерде бір бөлігінде пештерден басқа топырағы төбешік болып
«Тазабагьян мәдени комплекісіндегі қазба жұмыстары кезінде жүргізілген, ашылған маңызды
«Келесі ғимаратта үлен ошақ болған. Бұл отбасылық, мұра болып
Тазабагьян мәдениетінде қазба жұмыстарында жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде дөңеске
Б.з.б. ІІ мыңжылдықта Орта Азияның басқа да аудандарында, Амударьяның
Ертеқалалық типті егіншілік қоныстары Тәжікстан, Өзбекстан және Ауғанстан территорияларында
Жоғарыда қаралған территориялардың солтүстігіне қарай, Хорезмде, қола дәуірі тазабагьяб
Шұңқырларда қос немесе жалғыз қисайып жатқан мүрделер табылды. Мүмкін,
Сурет 3 – Анау-Намазға археологиялық кешендерінің байланыстары
Адамдар төртбұрышты жер үйлерде тұрды. Қабырғалары ағаш бөренелерден құралып,
Адамдардың бас қаңқасынан екі антропологиялық түрді ажыратуға болады. Бірінші
Б.з.б. ІІ мыңжылдықтың ортасында Хорезмде Суярган мәдениеті өмір сүрді.
Суярган қоныстары үлкен көлем жерлерде орналасқан. Мұнда керемика және
Хорезм қола дәуірінің ескерткіштері алғашқы қоғам су құйу егіншілігімен
3 Орта Азиядағы қыш-құмыра өнеркәсібі
1961 жылы Орта Азиядағы қыш-құмыра өнеркәсібінің орналасу жүйесі мен
Б.з.б. І мыңжылдықтың екінші бөлігі – б.з. І мыңжылдығы
Б.з.б. І мыңжылдықтың ортасында қыш дөңгелегі мен екіқабатты күйдіретін
Барлығы Орта Азия территориясында б.з.б. І мыңжылдықтың екінші бөлігі
Ескерткіштердің көбі (30) Хорезмде табылды. Объектілердің көбі солтүстік Бактрияда
Қолөнерлік қыш қоныстар (1 тип) - өндіріс көлемі бойынша
Ең көбінесе зерттелген Нурум қонысы.
Бұл қоныстын халқы егіншіліктен басқа қыш өндірісімен айналасқан. Бұнда
Нурум қонысында қазылған жердің жалпы көлемі 616 шаршы метр.
Қазбалар Маргиандағы Джин-депеде де жасалды. Қоныстың жалпы көлемі 3
Керамисттердің кварталында тұрған адамдардың әлеуметтік статусы белгісіз. Олар еркін
Қыш кварталдары Орта Азияның оңтүстік облыстарында – Бактрияда, Маргианада,
Урбанизация процестері жылдам болмаған облыстарда көбінесе ауыл халқы болды,
Бірақ оңтүстік Хорезмдегі қала орталықтарын толық зерттемегенше қыш өндірісі
Өндіріс орталықтары – 5-15 ошақтар тобы. Қонысқа қарағанда орналасу
Бұл өндіріс түрі көбінесе ауыл шаруашылық аудандарында кездеседі. Объектілердің
Хорезмге бірінші нұсқа ғана тән. Көбінесе Кюзели-гыр өндіріс орталығы
Бұл ірі шеберханалар, мұнда қолөнерші ұжымдары тапсырыс бойынша және
Хорезмдегі өндіріс орталықтары мерзімді өндірістерге жатқызуға болады. Олар тұрғын
Орта Азиядағы оңтүстік егіншілік облыстарында өндіріс орталықтары бекітілмеген қоныстардың
Солтүстік Бактрияда екі өндіріс орталығы бар. Хатын-Рабат қолөнер-сауда қонысы
Ак-тепе ІІ солтүстігіне қарай екі малшылықпен айналасатын халқымен қалдырылған
Екі өндіріс орталығы ғибадат орталығының жанында орналасқан. Кюзели-гыр Калалы-гыр
Өндіріс көлемі бойынша – 20 ошақ – ескерткіштердің арасында
Гяур-кала Нурумға жақын орналасқан. Мүмкін, бұл керамикалық өндірістер бір
Мүмкін, б.з.б. I мыңжылдығының ортасындағы өндіріс орталықтары Сары-тепе 2
Сары-тепе 2 үш гектар жерді мекендейді. Мұнда 20 күйдіру
Хумбуз-тепе Амударьяның сол жағасында орналасқан, Хазарасптан 17км, 4,6 га
Бұл екі ескерткіш егіншілік облыстарының кең ірі орталықтарының жанында
Бұл орталықтарда Бактрия мен Маргианадағы қалыпты қыш өндіріс облыстарынан
Кішігірім қыш шеберханалар – бір ошақтан үшке дейін, қоныстың
Б.з.б. бірінші ғасырлардағы қыш шеберханаларының бөлігі Афрасиаб қаласының солтүстік
Осындай түрдегі объектілер қала жанындағы жерде табылды. Күйдіру ошағы
Ауыл аймақтарда шеберханалар қоныстардың ішінде, жанында орналасты – Хорезмдің
Бұл типтік керамикалық шеберханалар бүкіл зерттелген мерзім бойы кеңінен
Қорытынды
Орта Азиядағы қола ғасыры б.з.б. ІІІ-ІІ мыңжылдықпен мерзімделген. Бұл
Безендірілген ыдыстар көбейді, бірақ өрнектері біртүсті. Бұл ыдыстардың сапасы
Ең бірінші жекеленген кәсіп металургия болатын. Металургияның жекелендіруі туралы
Қыш дөңгелегі әлеуметтік дамудың белгілі бір деңгейінде пайда болып,
Таңбалары мүлік белгісі болып саналатын саз, тас және метал
Намазга-V қабаты ең үлкен көлемі бар, мәдениеттің гүлдену кезіндегі
Металургиялық өндіріс дамиды, металургиялық ошақтар табылды. Метал көбейді. Ыдыс
Орта Азияда қола дәуірін зерттеу барысында көптеген қызықты материалдар
Ғалымдар тұңғыш рет Орта Азиядағы қола дәуірін жоғарғы дейінгі
Еркектер мен әйелдер арасындағы еңбек бөлінісі осы уақытқа дейін
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Мартынов А. И. Археология: учебник. – М.: Высшая
2 Авдусин Д. А. Археология СССР. - М.: 1977.
3 Кузьмина Е. Л. Металлические изделия энеолита и бронзового
4 Кушнарева И. Х. Эпоха бронзы Кавказа и Средней
5 Массон В. М. Первые цивилизации. - Л.: 1989
6 Аскаров А. А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы юга
7 Бобринский А. А. Методика изучения организационных форм гончарных
8 Болелов С.Б. Гончарство Древнего Хорезма: формы организации ремесла
9 Болелов С. Б. Гончарные производства Средней Азии во
10 Исамиддинов М. Х. История древнего и средневекового керамического
11 Масимов И. С. Керамическое производство эпохи бронзы в
35