МАЗМҰНЫ
Кіріспе.......................................................................................................................................2-3
I. Бастауыш мектепте сөздік қорды молайтуға септігі бар есім
I. 1. Окушылардың сөз байлығын кеңейтуге ықпалы бар есім
II. Сабақтың құрылымы және оны өтудің әдіс-тәсілдері.................................14-23
II. 1. Бастауыш мектеп оқушыларына лексикалық амал-тәсілдер арқылы есім
ІІ.2. Бастауыш мектеп оқушыларына грамматикалық тәсілдер арқылы есім сөздерді
П.2.1. Сөз жасамды оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру.........................37-40
11.2.2. Сөз таптарын оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру жұмыстары..41-
11.2.3. Сөз тіркесін оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру.46-50
И.2.4. Сөйлемді окыту барысында есім сөздерді ұғындыру............................... 51-52
Қорытынды.....................................................................................................53-54
Пайдаланылғанәдебиеттер........................................................................................55-57
Кіріспе
Диплом жұмысының көкейкестілігі қазақ елі өз алдына отау тігіп,
Диплом жұмысының мақсаты: бастауыш мектеп оқулықтары мәтіндеріндегі есім сөздерде
Диплом жұмысыныц міндеттері.
Қойылған масатты шешу үшін :
есім сөздерді іріктеу;
есім сөздерді сабақ үстінде меңгерту әдіс тәсілін анықтау;
есім сөздерді анықталған әдіс-тәсілдер арқылы меңгерту.
Диплом жұмысының нәтижелерін теориялық тұрғыдан:
бастауыш мектепте оқыту әдістемесін зерттеуде;
есім сөздерді меңгертудің әдістемесін жасауда ;
Практикалық тұрғыдан :
бастауыш мектеп мұғалімдері.
жоғары оқу орнының студенттері сабақ өту барысында әдістемелік
көмекші құрал ретінде пайдалана алады.
Диплом жұмысының ғылыми болжамы.
Лингвостатистикалық әдіс арқылы анықталған есім сөздерді біз ұсынған әдіс-тәсілдер
Диплом жұмысының зерттеу әдістері.
Диплом жұмысын жазуда лингвостатистикалық талдау, жинақтау, салыстыру және бақылау
Диплом жұмысының құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
1. Бастауыш мектепте сөздік қорды молайтуға септігі бар
есім сөздерді іріктеу.
Сөздер тілдік қарым-қатынаста түскен жағдайда ғана балалардың сөздік қорының
"Если бы мне предложили сразу, без подготовки, перечислить
то, что характеризует современное языкознание, наверное, мое
перечисление оказалось бы неполным, я, наверное, опустил бы
одну или друтую тенденцию, типичную для языковедов нашего
времени — настолько современное состояние языкознание
Сложно, многочисленно, но, конечно, не опустил бы в качестве
характерной черты интереса к применению статического
метода" — деп, Н.В. Ставровский тіл зерттеуде статистикалық
әдістің ең бір оңтайлы, ұтымды екендігін атап көрсетсе, /95.27/.
Қ. Бектаев пен А. Ахабаев сөздердің, сөздік құрамындағы
сөздердің мәнін, сырын ашу және олардың зандарын анықтау-
қазақ лингвистикасының алдында тұрған елеулі міндеттердің бірі.
Қазақ тілінің сөздік құрамындағы сөздерді зерттеп, олардың
стильдік айырмашылықтарын білу арқылы қазіргі қазақ тілі
лексикасын меңгеруге болады" — дей келсе, қазақ тілінің
сөздік құрамын статистикалық әдіспен зерттеу арқылы ғана
ондағы сөздердің қолданылуы, қазақ тілінің лексикасының
құрамын толық ашуға болатындығын атап көрсетеді /96.25-300/.
Лингвистикада статистикалық әдісті
Р.Петровский, П.М.
І.Кеңесбаев қазақ тіліндегі буындардың түрлері мен фонемаларды анықтау мақсатында
М. Балақаев әдеби тіл нормасын сақтау мақсатында қазақ тіліне
жылы әр 1000 сөздің 14-і термин сөздер
жылы әр 1000 сөздің 25-і термин сөздер
1934 жылы әр
1949 жылы әр 1000 сөздің
Бұдан орыс тілі арқылы қазақ
Барлық сөйлем 14629
Жай сөйлем 7820
Құрмалас сөйлем 6806
салалас 1688
сабақтас 3587
аралас 1534
Осындай статистикалық әдіспен қазақ тілінде сөйлемдердің кездесу жиілігін анықтай
Фонема Вероятность, Р Информация Энтропия Е
А 0,0529 4,25 0,22
е 0,0292 5,11 0,149
о 0,0212 5,55 0,118
і 0,0136 6,21 0,084
Ү 0,0111 6,51 0,072
о 0,0092 6,77 0,062
¥ 0,0091 6,80 0,062
ә 0,0083 6,91 0,057
ы 0,00086 6,94 0,05668
/100.9396/.
А. Хасенова - қазақ тіліндегі етістіктердің лексика-семантикалық сипатын анықтау
Қ. Бектаев - қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркі
С. Татубаев қазақ
А. Жұбанов "Статистическое исследование казахского текста с применением ЭВМ.
Қ. Молдабеков "Лингвостатические исследования казахских текстов для младших школьников
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік
бар екенін және сөздік қордың даму жолдарын анықтаған /9/.
Лингвистикалық статистика әдісі тілдің даму, жетілу
анықтауда бірден-бір жол.
"Употребительность слова измеряемая его частотой или рангом является одной
Сонымен лингво-статистикалық әдіс арқылы мәтін тілін зерттеу нәтижесінде мәтіндегі
Сондықтан бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайтуда оларға мағыналық
Оқушылардың сөздік қорын молайтуға әсер ететін лексикалық тұлғалар төмендегідей
1- Оқушылардың сөз байлығын кщейтуге ықпалы бар, оқулық мәтінінде
Мағыналық құндылығы маңызды сөздер;
Сөзжасамдық қасиеттері өнімді сөздер;
Тіркесу қабілеттері жоғары сөздер;
Оқушылардың сөз байлығын кенейтуге ықпалы бар есім сөздер оқулық
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарына ұсынылатын лексикалық
Орыс тілінде болсын немесе қазақ тілінде болсын тілді статистикалық
Аталған ғалымдардың еқбектерін негізге ала отырып, бастауыш мектеп оқулықтары
а) 1-сынып оқулықтарында қолданылган сөздердің салыстырмалы кестесі.
Оқулық N һ 5 %
Ана тілі 18377 2804 1652 58.91
Әліппе 3623 1032 648 62.79
Математика 10454 1287 827 64.25
Аүниетану 8982 1765 1141 64.64
Барлығы 41436 3271 1259 38.48
Оқулық N 1 5 о/
/0
Қазақ тілі 17738 1816 1128 62.14
Ана тілі 39107 4819 2803 58.17
математика 21682 1409 815 57.89
Дүниетану 16614 2886 1637 56.75
Барлығы 95141 4930 1481 30.04
ә) 2-сынып оқулықтарында қолданылган сөздердің салыстырмалы кестесі.
б) 3-сынып оқулықтарында қолданылған сөздердің салыстырмалы кестесі.
Оқулық N 1 3 %
Қазақ тілі 19633 2614 1598 61.16
Ана тілі 46725 8692 4871 56.05
Математика 25986 1384 802 58
Дүниетану 18415 2876 1748 60.8
Барлығы 110759 6566 1942 29.57
в) 4-сынып оқулықтарында қолданылған сөздердің салыстырмалы кестесі.
Оқулық N һ 5 %
Қазақ тілі 23612 3227 1797 55.7
Ана тілі 54283 9716 4721 48.6
Математика 22818 1762 806 45.8
Аүниетану 20916 3216 2087 64.9
Ьарлығы 121629 7862 2670 33.96
Мұндағы шартты белгілер: - оқулықтағы барлық сөз қолданыс.
Көріп тұрғанымыздай: бірінші
Лексикалық минимумдарда іріктеуте сөздердің мағыналық құндылығына қарау керек мағыналы
1. Лексикалық негіздердің құрылымын
терминдер атаулары мен жалқы есімдер алынып тасталынды.
Себебі мұндай сөздер ауызекі тілде де оқулық мәтіндерінде де
жиі қолданылады.
Мұндай сөздер оқушылардың
2. Лексикалық негіздерді іріктеуде көп мағыналы сөздер алынды.
Көп мағыналық қасиеттері жоқ сөздер алынып тасталынды.
Мысалы,
Жазғытұрым- көктем мен жаздың түйскен кезі. Көктемнің аяғы
Жаздың басы.
Жазу-сызу- жазба жұмыстар.
Тамыр жеміс- жерде өсіп, өнетін жемістер (сәбіз, жуа т.б.).
Тана- бұзау мен сиырдың аралығындағы қара мал жасы. Тамыз
Нәтижесінде бірінші сыныпта- 954 сөз, екінші сыныпта- 1027 сөз,
3. Сөзжасамдық қасиеттері өнімді сөздер.
Тіл - қоғамдық құбылыс болғандықтан, бастауыш сынып оқушыларына құр
Шөптегі- шөптің үстінде, ішіндегі. Шөптей шөп сияқты. Шөпті- шөбі
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын дамыту үшін алдымен оны
Сондықтан, оған сөздік қорда молайту ж^ыстарында басқа сөздермен байланысу
Осындай сөздер бастауыш мектеп оқушыларығың сөздік Қорын
Нәтижесінде:
1-і сынып оқушыларына берілетін лексикалық негіз-257 сөз.
2-і сыныпта- 416 сөз, 3-і сыныпта- 733 сөз. Төртінші
Қорыта айтқанда, бастауыш мектеп оқушыларының сөзДк қорын молайту жұмыстары
Сабақгың кұрылымы және оны өтудің әдіс-тәсілдері.
Сабақ-оқыту үрдісінің ең кіші бөлшегі, қүрылыс материалы, "клеткасы" (В.В.Давыдов).
Сабақтың құрылымы
1
1
Сабақтың
Сабақтың
Сабақтың
дидактикалық
әдістемелік
психологиялық
заңдылықл қтарға
заңдылықгарға
заңдылықгарғ а
негізделуі.
негізделуі
негізделуі.
(сабақка
(окушылардың
(оқушылардың ақыл-
берілетін уақыт
ақыл-ой әрекетін
ой
көлемі
басқаруға
негіздері).
кезеңдері).
арналған әдіс-
тәсілдер жүйесі.)
Сабақтың дидактикалық заңдылықтарға
Сабақтың әдістемелік және психологиялық жақтарының арасындағы байланыс оқушылардың
Есім сөздерді ұғындыру сабақтарында оқушыларға сөздерді үйрету кезінде, сол
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік
-Өтілуге тиісті сабақтың
-Берілетін білімнің оқушының жас ерекшелігіне сәйкес таңдау; -Сабақ құрылымы
Оқушылардың мынадай дайындығы болуы керек; -Сабаққа деген қызығушылығы, сабақ
Осындай талаптар орындалған сабақтың үлгі-жоспары: Сабақтың
Сабақтың алғашқы бөлігінде
Тапсырмаларды орындау барысында оқушылар әр сөйлемд оқып
Екінші тапсырмада оқушылар "сұлу" сөзіне мағыналас сөзді табу ушін
Үшінші тапсырманы оқушылар теориялық ойлау тұрғысынан жасайды. Сөздер
Мұнан кейін оқушыларға келесі мазмұндағы тапсырмалар жүйесін береміз: 1-Жаттығу
1-тапсырма. "Әсем жақсы қыз", "Қарлығаш әсем қыз1' сөйлемдеріндегі қандай
2-тапсырма. Әсем сөзін қандай сөздермен тіркестіруге болады.
Керекті сөздер: тал, әдет.бұлт, күн.
3-тапсырма. Әсем сөзінің
сөздерден сөйлем құрыңдар.
2- жаттығу
1-тапсырма. Мөлдір сөзін асты
мәндес екенін
2-тапсырма. Мөлдір сөзінің төмендегі сөйлемдегі мағынасын
3-тапсырма. Мөлдір сөзінің
сөздерден сөйлем құраңдар.
3-жаттығу
1-тапсырма. "Даңқ" сөзіне
2-тапсырма. Даңқы сөздеріне мәндес сөздерді тауып жазыңдар.
Керекті сөздер: атақты, белгілі, келбетті, көрнекті, әдшті т.б.
3-тапсырма. Қазақ халқының даңқты ұлдарын атаңдар.
4-жаттығу
1-тапсырма. Мына сөйлемдерге асты сызылған
"Асқар мына кітаптарды сана", "Марат бұл жұмысқа бүкіл өз
2-тапсырма. "Сана"
Керекті сөздер:адамг ағаш, тау, өзен
3-тапсырма. Адамның бойындағы жақсы қасиеттерд атаңдар. Дәлелдеңдер.
Жаттығулардың алғашқы жаттығулардан айырмашылығы
тапсырмалар елеусіз
топтағы жаттығудың бірінші
бойында мәндес сөздер туралы жалпы мағлұмат алатын
екінші тапсырмадан мәндес
ерекшеліктерін ұғынады,
Екінші топтағы жаттығудың басты айырмашылығы
мұнда алғашқы жаттығудан мәндес сөздер туралы алған
білімдерін дамыту, оны
қабілеттерін нығайту. Екінші топтағы жаттығулардың бірінші тапсырмаларында мәндес сөздер
Үшінші топтағы тапсырмалардың құрылымы мынадай болып келеді. 1 -жаттығу
1-тапсырма. Берілген сөйлемдердегі Айбын сөздеріне мәндес сөзді табыңдар. "Қазақ
2-тапсырма. Сызықтармен дұрыс жүріп, мәндес сөздерді жинаңдар.
3-тапсырма. Қазақ елінің айбыны болып кімдер саналады. 2-жаттығу
1-тапсырма. Түркістан әмірі болып Есім сайланды сөйлеміндегі Әмір" сөзіне
3-тапсырма. Қазақ елінің атақты ел билеушілері жөнінде не
3-жаттығу.
1-тапсырма. "Айгүл бүгін Қазақ тілінен бес алып,
2-тапсырма. Қоянды сипаттандар.
Есек ...
Мысық....
Түйе ....
Ешкі ....
3-тапсырма. Бүрысы қайсысы, дүрысы қайсысы?
Жылқы сорпа ішті,
Мысық шөп жеді,
Ит алма жеді,
Бұзау сүйек кемірді.
4-жаттығу
1-тапсырма "Малым-жанымның садағасы,
садағасы" деген мақалдағы "ар"
төмендегі сөздерден мәндес сөзді табыңдар: ұлт, намыс, ауру.
2-тапсырма. "ар, ұлт, намыс" сөздерінен мағыналық реттеріне
3-тапсырма. Адам бойындағы
Үшінші топтағы жаттығулар
Қабілетін арттыруға
Жаттығулардан алған білімдерін оқушылар кейінгі деңгейдегі
Жаттығуларда кеңінен қолданады.
Бастауыш мектеп оқушыларының
2) Оқыту мақсаты мен мазмұны.
Бастауыш мектеп оқушыларының есім сөздерді ұғындыру жұмыстарының басіы мақсаты
3) Мүғалімнің тәсіддер қолдану жүйесі.
Әдістеме ғылымында
а) хабарлау тәсілі;
ә) түсіндіру тәсілі;
б) сұрақ қою тәсілі;
в) пікірін сұрау тәсілі.
4)Оқушылардың сабақ
а) Теориялық ойлау.Оқушылар жаттығулардың
ә) Болжам тексеру.
Оқушылар жаттығуларды тапсырмаларды орындау барысында бірнеше бөлімдер дұрыс
6) Қорытынды шығару. Оқушылар болжамдарының арасынан
дұрыстарын таңдап алып қорытынды шығарады.
шығару барысында оқушылар өздерінің
оны басқа
жұмысының дұрыс бұрыстығын тексереді.
5.Оқушылардың оқыту барысында қалыптасқан білімдік Дағдыларды бекіту мақсатында оқушыларға
6. Жалпыланған қорытынды жасау-сабақ үстінде орындалған
7. Жалпы жұмысы қорытындылау сабақ үстінде белсенділігімен, біліктілігімен көзге
3. Үйге тапсырма беру — оқушыларға сабақта орындаған ясаттығуларына
Нәтижеде оқушылар дұрыс сөйлеуге, сөздерд дұрыс құрауға дағдыланады
Жалпыланған қорытынды жасау
Жалпы жұмысты қорытындылау
Үйге тапсырма беру
Қорыта айтқанда бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту сабақтарының
ІІ 1 Бастауыш мектеп окушыларына лексикалық амал-төсілдер
арқылы есім сөздерді ұғындыру .
Тіл-адамзаттьщ қарым-қатынас құралы. Сөз-тілдің "құрьілыс материалы" болғандықтан
Бастауыш мектеп оқушыларының есім сөздерді ұғындырға арналған жұмыстарды кешенді
Бастауыш мектеп оқушыларына есім сөздерді ұғындыру мәселесінде мұғалімнің алдында
Сонымен бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорьн молайту мен
Лексикалық жаттығулар проблемалық ахуал сипатында болуға
тиісті;
Лексикалық жаттығулар оқушылардың өзіңдік жұмыс түрінде
болу керек.
Оқушыларға сөз мағынасын түрлі лекшкалық тәсілдер арқылы
ұғындыру қажет;
Бұл амал-тәсілдер өзара бірлікте жүргізілуі тиіс, біреуі: ескерілмей қалған
Адамдар қандай сөз немесе сөйлем айтпасынрл адамның ойымен тығыз
Ойлау қабілетінңқ дамуына, жетілуіне проблема қажет. Сол проблеманы шешу
ісабілеттерді қалыптастыруға арналған жағдай. М.И.Матюшкин дроблемалық ситуациялардың он түрлі
Проблемная ситуация, возникающая при
противоречие между
требованиями, которые возникает в ходе решения новых задач;
Проблемные ситуация возникающие
противоречия между теоретически возможным путем решения
задачи и
неосуществимостью его,
достигнутым результатом
обоснования (при данном состояние знаний и умений человека);
Проблемная ситуация, возникающая при
новыми практическими
имеющихся знаний;
4) Проблемная ситуация, возникающая при повторение между
системами сложившихся знаний и
лишь одну из них,
решения задач /84.49/.
Мұнан шығатын қорытынды: проблемалық ситуацияларда оқушының жаңа білімді ескі
а) оқушының белгілі бір мөлшерде білімі;
ә) жаңа білімді оқушылар игерген білімдері арқылы
б) Өтілген тақырыптарға негізделуі:
в) Оқушының жас ерекшеліктерін ескеру:
г) Проблемалық сипатта, проблемалық ситуация тутызатындай ясағдай жасауы:
2). Лексикалық жаттығулар оқушылардың өзіңдік жұмыстары болуы керек.
Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу барысында, олардың игерген білімдері
Б.Ысқақов сөздік жұмыстары сқушылардң ойлауы мен сөйлеуіне пайдалы екендігін
Оқушылар сөз ұғымын игеру барысында:
а) ақыл-ой амаддарын меңгереді.
ә) Бір құбылысты екінші құбылыспен байланыстыра салыстыру арқылы өз
б) Олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды
көріп, түсінеді, сол арқылы, тіл закдылықтарын меңгереді.
в) Оқуға, білуге деген түрткісі жегіледі, істеген ісіне қанағаттанушылық
г) Өтілген материалды қолдана алуды үйренеді.
ғ) Жаңа сабақты меңгереді т.б.
Өз бетінше жүргізілген осындай жұмыстар нәтижесінде мынадай дағдылар мен
а) Сөз мағынасын дұрыс түсіну барысында сөздерді орынды қолданып,
ә) Сөз мағынасын жете түсіну барысында кітапты түсініп оқу
б) Өзі шешім қабылдау икемділігі;
в) Өз шешімін дәлелдеу икемділігі;
г) Білімді көшіре алушылық икемділігі;
ғ) Заттардың арасындағы байланыстар туралы түсініктерінің қалыптасу икемділігі;
З.Сөз мағынасын түрлі лексикалық (синонимдер, омонимдер, сөздердің көп мағыналығы,
Оқушыларға есім сөздерді ұғындыруға арналған лексикалық амал-тәсілдер негізінен сөздің
а) Сөз мағынасын ашу тәсілі;
ә) Сөздің көп мағыналығын түсіндіру тәсілі;
б) Сөз мағынасын синонимдер арқылы ұғындыру тәсілі;
в) Сөз мағынасын антонимдер арқылы түсіндіру тәсілі;
г) Сөз мағынасын омонимдер арқылы үғындыру тәсілі;
а) Сөз мағынасын ашу тәсілі.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөз мағынасын оны түсінуі оның сол
2-тапсырма. "Жаманат" сөзінің түсінігін беріңдер. Бұл сөздің мағынасы оқиға,
Осындай тапсырмаларды орындау барысында оқушы санасында мынадай ой-қорытындылар қалыптасады:
Жаманаттың мағынасы: суық хабар.
"Жаманат" бірінші сөйлемде көрінгендей оқиғаға байшнысты.
Себебі, екінші ауыл бірінші ауылда болған жағымсыз оқиғаны
есітіп отыр. Яғни "жаманат" белгілі бір оқиғалар жөнінде
айтылған хабар.
ә) Сөздің көп мағыналығын түсіндірутәсілі.
Оқушыларға сөздердің көп мағыналығын түсіндіру қажеттілігі ұғым қалыптастыруды жеңіддетуден
мынадай тапсырмалар беріледі:
1-тапсырма. Сыртқа шықсақ даланы қараңғылық басыпты. Көңіл қараңғылығын
2-тапсырма. қараңғылық басыпты
3-тапсырма. Қараңғылық сөзі
3) Сөз мағынасын синонимдер арқылы ұғындырутәсілі.
Синоним сөздер-қазақ тілінің байлығы. Сөз мағынасын ұғындыру жұмыстарында синоним
Берілген сөзге синонимдер табындар,
Сөйлемде қалып кеткен сөзге сөз тап. Осы сөзге синсним
табыңдар.
Бірнеше сөздердің арасынан синоним сөздерді табу.
Берілген сөйлемдерден мәндес сөздерді табу.
Синонимдік қатар жасау.
Бірінші жағдайда оқушылар синонимдер жөнінде жалпы мағлұмат, білім негіздерін
1-тапсырма. "Надан" сөзінемына сөздерден мәндес сөздер
іріктеп жаз: ақымақ, ақылды, жа^сы, әдемі, басы істемейді, күшті,
"оқымаған" себебін түсіндір.
2-тапсырма. Мына сөздерден құралған жолдың қайсысымен жүрсек "әсем" сөзіне
Жадыра
Жақсы
қыз
Жаман
әдемі
бала
3-тапсырма. Мына сөздердің қайсысы "киім" сөзімен тіркесе
2-жаттығу:
1-тапсырма. Мына сөздердің
Берілген сөздер: рең, жүз, көрік, бет, түр, келбет т.б.
2-тапсырма. Мәндес сөздерді
3-тапсырма. Әсем, әдемі, сұлу, к^рікті, келбетті свздерінің қайсысы "көйлек"
3- жаттығу:
1-тапсырма. Берілген "қанат" сөзінің әр әрпіне мәндес сөздер ойлап
Мысалы, Қ-қайратты, қажырлы т.б.
А-ақкөңіл, ақжарқын, адал т.б.
Н-намысшыл, намысқой т.б.
А-ақылды, аңғарымпаз т.б.
Т-тапқыр, талантты т.б.
2-тапсырма. Осы сөздерді пайдаланып сөйлемдер құраңдар. Сөйлемдерден мәтін жазып,
4-жаттығу
1-тапсырма. "Әсем жақсы қыз", "Қарлығаш әсем қыз" сөйлемдеріндегі қандай
2-тапсырма. Әсем сөзін қандай сөздермен тіркестіруге болады. Керекті сөздер:
3-тапсырма. Әсем сөзінің
1-тапсырма. Мөлдір сөзін
1-тапсырма. "Данқ" сөзіне "атақ" сөзі мәндес болады ма? Сөйлемдерді
2-тапсырма. Даңқы сөздеріне мәндес сөздерді тауып жазыңдар. Керекті сөздер:
1-тапсырма. Мына сөйлемдерге асты сызылған
"Асқар мына кітаптарды сана", "Марат бұл жұмысқа бүкіл өз
2-тапсырма. "Сана"
Керекті сөздер:адам, ағаш, тау, өзен
3-тапсырма. Адамның бойындағы жақсы қасиеттерді атаңдар. Дәлелдеңдер.
8-жаттығу
1-тапсырма. Берілген сөйлемдердегі Айбын сөздеріне мәндес
2-тапсырма. Сызықтармен дұрыс
3-тапсырма. Қазақ елінің айбыны болып кімдер саналады.
9-жаттығу
1-тапсырма. Түркістан әмірі болып Есім сайланды сөйлеміндегі "Әмір" сөзіне
2-тапсырма. "Әмір",
3-тапсырма. Қазақ елінің атақты ел билеушілері жөнінде не
10-жаттығу.
1-тапсырма. "Айгүл бүгін Қазақ тілінен бес алып,
2-тапсырма. Қоянды сипаттаңдар.
Есек ...
Мысық....
Түйе ....
Ешкі ....
3-тапсырма. Бұрысы қайсысы, дұрысы қайсысы?
Жылқы сорпа ішті,
Мысық шөп жеді,
Ит алма жеді,
Бұзау сүйек кемірді.
11 -жаттығу
1-тапсырма "Малым-жанымның садағасы,
3-тапсырма. Адам бойындағы қандай жаман қылықтардан аулақ
в) Сөз мағынасын ангонимдер арқылы ұғындыру. Сөз мағынасын антонимдер
ашық аспан- қатігез жау
дұрыс жауап- тынық су
3-тапсырма. Асты сызылған сөздердің орнын қарама-қарсы мағыналы сөздерді жазып,
Бастауыш мектеп оқушыларына сөз мағынасын ұғындыру жұмыстарында көп қолданылатын
2-тапсырма. Төменде берілген сөйлемдерге омонимдер табыңдар. Бас, жар, сана
3-тапсырма. Төмендегі сөздерге берілген сөздерді тіркестіріңдер, Омоним сөз мағынасын
т.б.).
Сөз мағыналарын ұғындыру жұмыстарында жаттығулар үш түрлі тапсырмалардан тұрады.
қажет. Бұл тұрғыда П.А.Грушниковтың: "Надо иметь в виду однако,
Сондықтан лексикалық жаттығулар жүйесінде сөздік қорды молайтуға негізделген сөздерді
II. 2.Бастауыш мектеп оқушыларьша грамматикалық тәсілдер арқылы есім сөздерді
Бастауыш мектеп оқушылары сөздердің тек лексикалық мағыналарын біліп, оларды
оқуға үйреніп, ұғу
Бастауыш мектепте грамматиканы оқыту бірінші сыныптан басталып, әр сынып
-өз ойын білдіруде тілдік материалдарды дұрыс қолдана алу; -тілдік
-Сөздердің сөзжасамдық қасиеттерін аңғару;
-Өз бетінше ізденуі арқылы танымдық қабілеттерінің артуы;
-Білімін көшіре алушылық қабілетінің дамуы;
Осындай дағдылар мен икемділіктерді ққалыптастыру үшін әрбір сабақ үстінде
Сөзжасамды оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі
Сөз таптарын оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі;
Сөз тіркесін оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі
4. Сөйлемді оқыту барысында сөздік қорды молайту тәсілі
II. 2. Сөзжасамды оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайіуға арналган сөзжасамдық тәсіл
1. Берілген сөздерге жүрнақтар жалғау арқылы сөз мағынасын өзгерту.
тапсырма. "Қазак, елі-азат ел " сөйлеміндегі "аза?1 сөзінің мәнін
түсіндіріп, мәндес сөз ойлап жаз.
— тапсырма. Берілгін "азат" сөзіне төмендегі жұрнақтардың
қайсысы жалғанады.сөз мағынасын өзгертеді.
Жұрнақтар:- тік, -тық, -дық, -дік.
3. — тапсырма "азат","етемен" ,"тәуелсіз"
отырып сөйлем құрастыр. Сөйлемдерден мәтін құрастыр.
2 Түбірлес сөздерді тауып жаз.
1-тапсырма. и Малым-жанымның садағасы, жаным-арымның садағасы" деген мақалдағы "ар"
үят,намыс, ауру.
2-Тапсырма. Төмендегі сөздерден түбірлес сөздерді бір бөлек жаз: арг
3- Тапсырма. «ар,ұят, намыс», сөздерінен мағыналық реттеріне қарай сөйлем
2-Тапсырма. Айбаттану сөзі біріккен сөз немесе айбат сөзіне жалғау
З-Тапсырма. Ай тақырыбына мәтін ойлап жаз. Берілген сөздің қандай
1-Тапсырма.Асан-бастаған ісін аяқсыз қалдыратын, жалқау бала сөйлемдегі
2-Тапсырма. Аяқ-қол,аяқ-табақ,аяқ-бас,аяқ-көз сөздері
З-Тапсырма. Құрастырған сөйлемдерінде аяқ және бас сөздерін ауыспалы мағынада
5. Жұрнақгар мен жалғаулардың жалғану заңдылықтарын білу;
1-Тапсырма. Айғақ, сөзіне мәндес сөз тауып жаз. Керекті сөздер:
2-Тапсырма. Айғақ сөзіне жұрнақ не жалғау жалғап, сөз тұлғасын
З-Тапсырма. Өздерінің құқықтары
б.Жалғауды өзіндік заңдылықтарына қарайжалғау.
1-Тапсырма. Кеше екі ақын айтысты, Кеше екі
2-Тапсырма. Айтыс сөзіне қандай жалғаулар жалғай аламыз.
З-Тапсырма. Айтыс тақырыбына
7.Сөйлемдерде берілген біріккен сөздерді
1-Тапсырма. Ажар сөзіне мәндес сөздерді тауып жазыңдар. Керекті сөздер:
2-тапсырма. Ботагөз сөзіне
8 Сөйлемдерде қолданылатын
мағынасын түсіндіру.
1-Тапсырма. Берілген сөйлемдегі Айбын сөзіне мәндес сөз
2-Тапсырма. Медицналық институттың айбынын асқақтатуға
З-Тапсырма. Менің елім -Қазақстан Республикасы тақырыбына мәтін құрастыр.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын сөзжасам тәсілі
Жаңа сөздердің жасалуындағы түбірдің қасиетін қызметін
сезінеді;
Жаңа сөздерді жасауда түбірдің мағынасына
жалғай отырып, үстеме мағына қосылатындығын аңғарады;
Сөздердің түрлі мағыналық қолданыстарын айырады дара сөз,
күрделі сөздер;
Сөздің тек лексикалық мағынадан тұрмайтындығын, оның
грамматикалық мағынасы да бар
олардың бірлікте болатындығын меңгереді.
II. 2.2. Сөз таптарын оідыту барысында есім сөздерді ұғындыру
жұмыстары.
Бастауыш мектепте сөз таптары оқытылғанда затпен байланыстыра аталады. Олар
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту
жұмыстары олардың сөз таптары туралы білімдерді дүрыс
түсіну, сөздерді дұрыс тіркестіре алу дағдылары мен
икемділіктерін қалыптастырып және дамытуға негізделді.
Оқушыларға сөз таптарының ерекшеліктері туралы арнайы
құрылған жаттығулар
грамматикалық тұлғалардың
анықтамаларын, өзіндік белгілерш бір-бірінен дұрыс ажыратуға
дағдыландырады. Арнайы құрылған
оқушылар түрлі
ажыратады салыстыру, жинақтау , талдау қарама-қарсы қою
арқыл-ой әрекетгерін жасауға дағдыланған оқушылар өздерінің
сөздік қорындағы сөздерді ауызша және жазбаша сөйлеу процесі
кезінде мағынасы мен
дағдыланады.Сөздік қорды молайтута
негіздерді байланыстырып,
жаттығулардың бірнеше түрін үлгі ретінде қарастырайық:
1. Зат есімді тауып, оның астын бір сызықпен сызыңдар.
1-тапсырма. Мақалдағы "кднағат" сөзінің мағынасын түсіндір. "Қанағат қарын
2-тапсырма. Зат есімді
Әдемі, кднағатсыздық, жабайы, айбынды, оқыды, ұшты.
3-тапсырма. "Адамның бойындағы жақсы мінездер"туралы мәтін құрастырыңдар.
2. Берілген сөздерден зат есім жасаңдар.
1-тапсырма Сөйлемдерден "жақтау"
2-тапсырма. Берілген сөздерден зат есім жасаңдар.
Қанағатсыз, жаман, бай, кедей, сыз.
3-тапсырма. Төмендегі сөйлемді дұрыс құрастырыңдар.
Жауды жаңбыр ұзақ кеше.
3. Берілген сөйлемді сөз құрамына бөліп түбір зат есім
сөзді тап.
1-тапсырма "Серік суды кешіп Ө7771гсөйлеміндегі
суды кешіп өтті.
2-тапсырма. і Берілген сөйлемді сөз құрамына бөліп,
3-тапсырма. Өздерің тұратьш жерлердегі өзен, көл жөнінде мәтін құрастырыңдар.
4. Жалқы зат есімді тауып, астын ирек сызыкден сызыңдар.
1-тапсырма. "Кербез" сөзіне мәндес сөздерді тауып жазыңдар.
2-тапсырма. Қандай жолмен жүргенде жалқы зат есім болады.
Жалқы зат есімді
3- тапсырма. Қазақ халқының батыр қыздары жөнінде мәтін
5. Жалқы зат есімді жалпы зат есімге айналдырыңдар.
1-тапсырма Болжам-жайдары мінезді қыз. Берілген сөйлемдегі жайдарлы сөзіне қарсы
2-тапсырма. Кеше үйге Мүрат келді. Осы сөйлемдегі Мүрат сөзін
Керекті сөздер оқушы, бала, адам, қыз
3-тапсырма Берілген сөздерден сөйлем кұрастырыңдар.
ОҚУ
үйге қайтты
6. Сөйлемнен зат есімді тауып,
1-тапсырма. Атамның жанары өте өткір. Үстіне керосин құйсаң оттың
Берілген сөйлемдерден "жанар"
2-тапсырма. "Жанар" сөзін сөйлемде дұрыс тәуелдеп жазыңдар. Менің жанар...
Сүлу \ и Тамаша
Дэуір
Әсем
\
У\
Жаңсы А/
Үасыр V Ару
Жыл
/\\
X
Заман
Әдемі / \ Көңілге / Аңылды
ңонымды
І.Берілген сөйлемнен зат есімді тауып, септеңдер.
1-тапсырма. Төмендегі сөйлөугдерден "өріс" сөзінің мағынасын ажыратыңдар.
Әке-шешенің өрісі үл-қыздарының жақсы болуында. Әмина мен Райхан әжесінің
2- тапсырма. Берілген ойдың
3-тапсырма. "Менің - жанүям "тақырыбына мәтін құрастыр. 7. Төмендегі
1-тапсырма. "Жаман әдеттен жирен" мақал сөзіндегі "жирен" сөзін
2-тапсырма. Төмендегі сөздерге септік жалғауының дрысын жалғап, сөйлемді
Айнүр мен Айжан бүгін күні бойы саябак, (-қа,-ға,-ке,-ге), кино
3-тапсырма. "Жирен" сөзінің әр
9.Берілген сөздерден етістік жасаңдар.
1-тапсырма. Кітапкд қүштар және қүмар кднбады. деген сөздегі
"құмар "шзінің
2-тапсырма. "құмар"
3-тапсырма. "Сендер неге
Ю.Төмендегі сөздерден сын есім жасаңдар.
1-тапсырма. Төмендегі сөздерге мәндес сөздер ойлап табыңдар.
Тату, епті, еркін.
2-тапсырма. Төмендегі сөздфден сын есім жасаңдар.
Тығын, тете, тасқын. 3-тапсырма. Төмендегі ұйқасқа өлең шығарыңдар.
хху
хха
хху
хха
11. Сөйлемдегі етістіктің шақтарын
құрастырыңдар.
1-тапсырма. "Жазықты" сөзіне қарсы мәндес сөздер ойлап табыңдар.
2-тапсырма "Жазықгы" сөзін араластырып, етістіктің шақтарына сөйлемдер құраңдар.
3-тапсырма. "Жазьщты" сөзіндегі дыбыстардан сөздер
12. Төменде берілген сөздің қансысы жіктеледі.
1-тапсьфма. "Үйытқы" сөзінен әр мағынада қолданатындай
2-тапсырма. Төменде берілген қандай сөздер жіктеледі. Себебін түсіндір. Бүғау,
13. Берілген сөзден зат есім, етістік жасаңдар.
1-тапсырма. "Есер" сөзіне мәндес және қарама-қарсы мағынада сөздер ойлап
3—тапсырма Ынтымақ
II. 2.3-Сөз тіркесін оқыту барысында есім сөздерді ұғындыру.
Бастауыш мектеп оқушылырының сөздік қорын молайту жұмыстарында лексикалық негіздерді
Адам сөйлеу процесінде бірнеше сөздерді өзара байланыстырып міндетті түрде
Теориялық мәселені анық түсініп, оны өзінің практикасында
кеңінен қолдану;
Сөздерді бір-бірімен дұрыс тіркестіре алу;
Дұрыс жазу мен сөйлеу;
Төмендегі сөздерді мағыналарына қарай тіркестіріңдер. 1-тапсырма. "Берікбай атам бүркіттің
2-тапсырма. Төмендегі сөздерді
Бәсеке, жасанды, зая, қылық, түсті, кетті. 3-тапсырма. "Кеше не
1. Зат есім мен етістікті тіркестіріңдер.
1-тапсырма "Тарам" сөзін "тар" "тарау", "тарақ",
Қой ►
Сиыр ►
Жылқы ► ақырды
Арыстан
Ит
Мысық ► мөңіреді.
2. Сын есім мен зат есімді тіркестіріңдер.
1-тапсырма. «Бүгін не істедіңдер үш жақтан айтыңдар.
«Мен бүгін не істедім, «сен бүгін не істедің, «Ол
3. Зат есім мен зат есімді тіркестіріңдер.
1- тапсырма. «Айгүл бүгін Қазақ тілінен бес
Тапсырма . Төмендегі
тіркестіруге болады. Сағат, жүрек, үй.
Тапсырма. Қоянды сипаттаңдар.
есек...
мысык,...
Түйе...
ешкі...
4. Есімдік және етістікті тіркестіріңдер.
1-тапсырма. Оқымайтын оқушылардың
Біреу, мен, ол, уәде беру, (келді, кетті, ойнадым, айтты,
5. Сөз тіркестерінің бірнеше тұлғасы
2-тапсырма. Сөз тіркестерінің бірінші тұлғасы түбір күйінде, екінші
жылқы.қои
аиран шұбат қаймақ
6. Сөз тіркестерінің бірінші тұлғасы жатыс септігінде. Екінші тұлғасы
2-тапсырма. Сөз тіркестерінің бірінші тұлғасы жатыс септігінде,
екінші тұлғасы етістік болатындай етіп тіркесіп құрайды.
Жазда ауылда... Ауылда...,
Жаздыгүні тауда қызық әдемі алып
схемада әр сөйлемде тақырып ретінде мәтін құрастыр.
Сөз тіркестерінің бірінші сыңары көмектес септігінде, екінші
сыңары етістік болатындай етіп тіркесін құраңдар.
1-тапсырма. Асан тойда жұргты таң қалдырып, өрөскел мінез
көрсетті-сөйлемінде Асан қандай мінез көрсетті? Түсіндіріңдер.
2-тапсырма. Сөз тіркестерінің
септігінде екінші сыңары етістік болатындай етіп сөз тіркесін
құаңдар.
Сен қалаға кеше «-^^^
Бүгін —р- кіммен -\——бардың
Ертең (барасың
3-тапсырма. Өрескел- сөзінің әріптерінен бірнеше сөз жазыңдар II. 2.4.Сөйлемді
І.Бастауыш мектеп оқушылырының
Сөздік қорындағы сөздерді дұрыс қолдану;
Өз ойын толық жеткізуі;
Сол арқылы сөздік
пайдалана алу;
Сөздік қорындағы
жұмыстарында еркін пайдалана алу.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын сөйлемді оқыту кезінде молайту
1. Төмендегі сөздерден бастауыш жасап бастауыш пен
баяндауыш болсын.
1-тапсырма. Төмендегі сөйлемдерден «көмбе» сөзінің мағынасын
салыстырыңдар.
Біздің ауылда бір байдың көмбесі қалып кетіпті. Асқар, мен
2-тапсырма. Төмендегі сөздерден бастауыш жасап, сөйлемде тек бастауыш пен
3-тапсырма. Көмбе сөзінің әр дыбысынан сөздер құрастырыңдар. Сөздерден сөйлем
1-тапсырма. «Байлам» сөзіне мәндес сөздер табыңдар.
2-тапсырма. Берілген сөйлемдегі көп нүктенің орнына
Асан кешеден бері тәуекел деп, бір . . .
Керекті сөздер тұрғысы, барғысы, байпағы, кеткісі.
3-тапсырма. Соңғы дыбысы «а» дыбысымен аяқталмайтындай етіп, өлең
а-а-а-а
а-а-а-а
а-а-а-а
а-а-а-а
2. Қандай? Сұрағына жауап беретін сөздерц сөйлемде өз орнына
қойыңдар.
1-тапсырма. «Ақыр» сөзінің мағынасын түсіндіріңдер.
Есек қорқып кетіп, бар даусымен ақырды. Балам, кдзір мал
2-тапсырма. Қандай сұрағына жауап беретін сөздерді сөйлемде өз орньіна
Жанар . . . қыз
Керекті сөздер: ак^ылды, жақсы, зерек, зерделі.
3. тапсырма. Мына схема бойынша сөйлем құрастырыңдар.
4. Сөйлемде «есер» сөзіне мәндес сөзді алмастырып қойыңдар.
Сұрақтары бірдей болсын.
1-тапсырма. «қанағат» сөзіне
табыңдар.
2-тапсырма. Сөйлемде «есер» сөзіне мәндес сөзді алмастырып
қойыңдар. Сұрақтары бірдей болсын.
Дәулет жас кезінде-ақ есер мінезді еді, өскенде ұялшақ болып
өсті.
3-тапсырма. Мына сөздердің
мағыналы сөздер құрасіыру.
ғарыш, сырға, сан, таз.
1. Берілген сөздерден сөйлемдер құрастырыңдар.
1-тапсырма. Батыр туса-ел ырысы
Жаңбыр жаусажер ырысы.
Мақалдағы «ырыс» сөзінің мағынасын түсіндіріңдер. 2-тапсырма. Берілі'ен сөздерден сөйлемдер
Кімнің?
Қайда?
Не?
Қайтеді?
2. Арна сөз сөйлемде қандай сұраққа жауап беріп тұр.
1-тапсырма. «Арна» сөзінің мағынасын қолданып сөйлемдер
2-тапсырма. Арна сөзі сөйлемде қандай сұраққа жауап беріп тэдр.
3-тапсырма. Сөйлемді дұрыс кұрастыр
¥шты Ұшақпен
Тракторшы
¥шты
Берілген сөйлемдерде қате жоқ па? Себебін түсіндір.
1-тапсырма. Сөздерді оқып шығып оларды мағыналарына қарай екі топқа
2-тапсырма. Берілген сөйлемдерде
Мен ауылға бардым. Мен шіддеге бардым. Наурызда күн жылы
Шапкантіай
■■яшвнння
Качғанлай
Оқу
Инемен
Пышақпен
Күрекпен
Апак
Өзен
Құдық
Осындай тәсілдер мен өтілген сабақтардың нәтижелігін білу үшін біз
Қорытынды.
Бастауыш мектеп сқуіпылырының сөздік қорын байыту қазақ тілін оқыту
Шығармашылық жұмыстармен айналысатын адамдардьң (ақындар, жазушылар т.б.) басқа адамдардан
Бастауыш мектеп оқулықгарындағы мәтіндерін статистикалық әдіспен таддау жүргізіп, әр
Осындай бағыттарда атқарылған жұмыстар біздің зерттеу жұмыстарымыздың мақсатын айқындады.
Сонымен, окушылардың өздерінің сөздік қорындағы сөздердің мағыналарын түсініп, оны
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Уайсова Г. Бастауыш класс оқушыларына
ұғымды беру кіт. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы
А:Мектеп 1987-80-99 бет.
Әміров Р. Асқарбаева А.
методикалық нұскду (орыс мектептері үшін)
бет.
Әміров Р. Бірінші класта окушылардьң тілін дамыту үшін істелетін
жұмыстар А: 1957-51 бет.
Бозжанова К. Әміров Р. Бастауыш мектепте казж; тілін оқыту
Мектеп. 1964- 84 бет.
Үйықбаев И.Қ. Қазақ тілі методикасының очерктері (екінші басылуы)
А: Қаз. мем. ОПБ. 1962 - 108 бет.
Рахметова С. Бастауыш сыныптарда сқушылардың тілін ұстарту А:
Рауан. 1997- 140 бет.
Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазу
Мектеп. 1978-70бет.
Ахабаев А. Бектиев Қ.
сипаттамалары кіт: Қазақ тексінің статистикасы А. 1973-25 - 30
Балақаев М. Қазақтілі мэдениетінің мәселелері А., 1965
Ю.Мырзабеков С. Статистико - лингвистический анализ структуры глаголы
11 .Ахабаев А Статистичсский анализ лексико морфологический структоры языка
12.Байтанаева Д Информационные характеристики казахского текста А. 1985-17стр.
ІЗ.Жұбанов А. X Статистические исследования казахского текста с применением
14.Штейнфельд Э. Частотный словарь современного русского летературного языка //Русский
15.Фрумкина Р. М. Объективные и субъективные оценки вероятностей слов
ІО.Львов М.Р. Тенденция формирования грамматического строя писменной преч учащихся
17.Морковкин В.В. Сафьян Ю.А. Степанова Е.М. Дорофеева И.Б Лексические
18.Становление речи и усвоение языка ребенком Сост и автор
19.Бектаев Частотный словарь языка Абая МКУС Л. 1966.
2О.Аралбаев А Вокализм казахского языка 1970 Татубаев С. Статистичский
21 .Прудникова А.В Лексика в школьнем курсе русского языка
22.3ак А.З Как определить уровень развитие мышление школьников- М,.
23.3ак А.З. Развитие теоретического мышйх младшая школьников- М, Педагогики
24.Менчинская Н.А Моро М.И Вопросы методики и психология обучения
25.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии Учпедгиз1946.
26.Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении М
27.Работа над словом на уроках русского языка в начальных
28.Н. Богоявленский Н.А. Менчинская Психология усвоения знаний в школе
29.Коляденко Г.С. Сенкович М.П. Развитие речи с элементами стилжтики
ЗО.Гонолобин Ф.Н. Психология: Учебние пособие дш педучилище по спец
31 .¥йықбаев И.Қ., Әлімжанов Д., Кәтенбаева Б.Д. Ошқаров А.
методикасының мәселелері. 32.Жалпы редакциясын басқарған. И.Қ. Үйықбаев А., Мектеп
бет. ЗЗ.К. Бектаев Қ.Молдабеков Бастауыш класс оқулықтарының тексінің
сөздігі Ш., 1990- 124 бет.
34.Мектепте қазақ тілі мен әдебиетін оқыту мәселелері Қазақ тілі
35.Мұғалімге қазақтілінен көмек А., Мектеп, 1972,-140 бет.
1