Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
«Қорғауға жіберілді»
Кафедра меңгерушісі ___________
____________
___ ____________20___ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық ұйымдастыру қағидалары»
Мамандығы 050301 – Заңтану
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
Қосымша жетекшісі
2010
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық ұйымдастыру қағидалары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 050301 – Заңтану
2010
Мазмұны
Кіріспе..........................................................................................................................3
1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік
құрылысы -мемлекеттік орган..................................................................................6
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар жүйесі........................... 9
2.1 Қазақстан Республикасының Президенті.................................................9
2.2 Қазақстан Республикасының Парламенті..............................................16
2.3 Қазақстан Республикасының Үкіметі.....................................................19
2.4 Қазақстан Республикасының Сот билігі................................................32
3 ҚР мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық
ұйымдастыру қағидалары.......................................................................................43
3.1 Мемлекеттік органдар қызметіндегі
қағидалардың маңызы..............................................................................43
3.2 ҚР мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен
қызметіндегі конституциялық қағидалар..............................................44
Қорытынды...............................................................................................................52
Пайдаланылған дерек көздер тізімі........................................................................58
Кіріспе
Бұл ғылыми зерттеу жұмыс Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар қызметіндегі
Мемлекеттік басқарудың жаңа нысаны ретінде президенттік республиканың өкілеттіктері ерекшеліктерінің
Ғылыми жұмыстың маңыздылығы. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру идеалы мен
Мемлекеттік органдар қызметі - объективті түрде кез келген елдің
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдің тарихи-ұлттық ерекшелігі, қоғамның саяси-мәдени
Жалпы мемлекеттік басқару түрлерін және, өкілеттік ерекшеліктерін саралау жекелеп
Зерттеудің объектісі мен пәні Зерттеу пәнін Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
Зерттеудің мақсаты мемлекеттік басқарудың жаңа нысаны ретінде президенттік республиканың
Белгіленген мақсаттан шыға отырып, автор алдына мына төмендегідей міндеттер
- мемлекеттік дамудың әлемдік тәжірибесі жинақтаған материалдарды қорыту мен
- "мемлекеттік билік нысаны", «Заң шығару, атқару және сот
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар жүйесіне қарай бөліну түрлері,
- Заң шығару, атқарушы және сот билігі тармақтарының
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар қызметіндегі конституцияның қолдану заңдылықтарын
- Қазақстан Республикасында мемлекеттік органдар қызметіндегі принциптердің қалыптасу кезеңін
Зерттеудің әдістері қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы және арнайы танымдық
Ғылыми зерттеудің құрылымы кіріспеден, 3 тараудан: 1 тарауда -
Зерттеу жұмысын жазу барысында отандық ғалымдар Ғ. Сапарғалиев, А.
Зерттеу жүмысының нормативтік базасы. Іздену жұмысының нормативтік бастауларын Қазақстан
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы Қазақстандағы жоғарғы заң оқу
1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік құрылысы - мемлекеттік орган
Әрбір мемлекет өзінің Конституциясына сәйкес мемлекеттік билікті ұйымдастыруды белгілейді
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мемлекетті ұйымдастыру тәсілдеріне, оның тұлғамен
Коституцияда Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысына негіз болатын барлық принциптер
Қазақстан Республикасының мемлекеттілігін құру концепциясында Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының
Мемлекеттің егемендігі конституциялық құрылыс негіздерінің бірі ретінде Конституциямен жария
Қазақстан Республикасы егемендігінің негізін оның аумағы, жері, қойнауы, табиғат
Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы
Қазақстан Республикасында билік біртұтас, дегенмен ол Конституция мен
Президенттік институты Қазақстан халқының мемлекеттік бірлігін бейнелеуге және жүзеге
Президенттік билікті күшейту қоғамның саяси және экономикалық жүйесін реформалауды
Мемлекеттік билік – бұл мемлекеттік – құқықтық құралдар, әдістер
Мемлекет органы дегеніміз – белгіленген тәртіппен құрылған азаматтар ұжымы,
Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мемлекеттік қызметін іске
Қазақстандағы Республикасында мемлекеттік органдарды құру және олардың қызмет етуін
Тежемелік және тепе-теңдік жүйесі (аса маңызды
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар жүйесі
2.1 Қазақстан Республикасының Президенті
Жоғарыда айтылған өлшемдер негізінде мемлекеттік органдардың мынадай төрт негізгі
Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекет басшысы, мемлекеттің ішкі және
Қазақстан Республикасынан тысқары жерде туған, 40 жасқа толмаған мемлекеттік
Президент өкілді органның депутаты болып қоса сайлана алмайды, өзге
Мемлекеттің биліктің бірыңғай жүйесінде Қазақстан Республикасы Президентінің орны айрықша.
Президент деген ұғым конституциялық құқылық мағынада мемлекет басшысы дегенді
Президент қызметі тұңғыш рет Қазақстанда 1990 жылғы 24 сәуірде
Демек, Президент мемлекеттік биліктің шыңы. Қазақстан Республикасының Президентін
Президентке Қазақстан Республикасы Конституцияның 44-бабында көрсетілген міндеттерді орындауы
Президент атқарушы билік саласында:
Парламенттің келісімімен Республика Премьер-министрін қызметке тағайындайды; оны қызметтен босатады;
Республика президентінің кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындайды; Парламенттің
Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күні ішінде
Парламенттің келісімімен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Төрағасын қызметке тағайындайды,
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін басқара отырып, Президент Қарулы Күштердің
Президенттің басты міндеті – ел ішінде және халықаралық қатынастарда
Президент өкілдіктерінің келесі топтамасың оған Қазақстан Республикасының Конституциясында
1.Заң шығару. Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 4 -
2.Заң күші бар Жарлықтар шығару. Бұл тәртіп Қазақстан Республикасы
Сонымен қоса Президент Коституция мен заңдар негізінде және
Қазақстан Республикасының Президентінің кандидаттығына мынадай қатаң талаптар қойылады: Қазақстан
Қазақстан Республикасының Президентінің конституциялық заңға сәйкес жалпыға бірдей, тең
Президентке ешкімнің тиісуіне болмайды, яғни оны қандай да бір
Республиканың Президенті өзінің міндеттерін атқару кезінде қылмыстық іс-әрекеті үшін
Қазақстан Республикасы Президентінің құзыретіне қатысты Қазақстан Республикасының Конституциясында Президентке
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекет басшысы ретінде Республиканың ішкі және
- Президенттің Үкіметке қатысты өкілеттіктері.
Президент атқарушы билікті құрау бойынша өте ауқымды өкілеттіктерге ие.
Президент Парламенттің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындайды, сондай-ақ оның
Президент аса маңызды мәселелер бойынша Үкімет отырыстарына төрағалық етеді.Президент
- Заң шығарушылық саласындағы өкілеттіктері.
Президенттің заң шығарушылық саласындағы өкілеттіктері де өте ауқымды.Жалпы Президентті
Президент ең алдымен Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар
- Парламентке қатысты өкілеттігі.
Президенттің заң шығарушылық билікті атқарушы Республика Парламентіне қатысты бірқатар
Республика Президенті:
- Парламентке кезекті және кезектен тыс сайлау тағайындайды;
- Сенаттың өкілеттік мерзіміне Сенаттың жеті депутатын тағайындайды;
- Парламенттің бірінші сессиясын шақырады;
- Парламент депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын қабылдайды;
- Парламент Сенатының төрағасы лауазымына кандидатура ұсынады;
- Парламент сессияларын ашады және Парламент Палаталарының кез келген
- Сыртқы саясатқа және қорғаныс саласына қатысты өкілеттігі.
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекет басшысы ретінде сыртқы саясат және
- Келіс сөздер жүргізеді және Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына
-Республика жасасқан халықаралық шарттарды бекіту немесе денонсациялау туралы Парламентке
- Бекіту грамоталарына қол қояды;
- Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктерінің басшыларын тағайындайды және кері
- Республика жасасқан, бекітуге жатпайтын халықаралық шарттардың күшін тоқтата
- Сенім грамоталары мен кері шақырып алу грамоталарын қабылдайды.
Республика Қарулы күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы ретінде Қарулы күштердің
Президенттің Республикаға қарсы агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан
Президент Республиканың демократиялық институттарына, оның тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығына,
Президент Парламент Палаталарының бірлескен отырысының қарауына Республика Қарулы Күштерін
- Соттарға және судьяларға қатысты өкілеттігі.
Қазақстан Республикасының Президенті сот билігін құруға қатысады, ол мынадай
- Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесін негізге ала отырып, Республика
- Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесі бойынша облыстық және оларға
- Әділет министрінің Әділет біліктілік алқасының кепілдемесімен негізделінген ұсынысы
Сонымен қатар Президент Жоғары Сот Кеңесін құрады, оның төрағасын
Мемлекет басшысы ретінде Президент азаматтық жөніндегі, саяси баспана беру,
Президенттің республикалық референдумға қатысты да біршама өкілеттіктері бар:
- Референдум өткізу туралы;
- Референдум өткізуді кейінге қалдыру туралы;
- Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу мәселесі бойынша референдум
Референдумға шығарылатын мәселелерді тұжырымын, оның бастамашыларының келісімімен нақтылайды.
Президент Конституциялық Кеңеске қатысты да өкілеттіктері бар:
- Оның төрағасы мен екі мүшесін қызметке тағайындайды;
- Конституциялық Кеңеске жүгінуге және Конституциялық Кеңестің шешіміне қарсылық
Ендігі мемлекеттік биліктің түріне тоқталсақ, ол – Қазақстан Республикасының
2.2 Қазақстан Республикасының Парламенті
Қазақстан Республикасының Парламенті – Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін
Қазақстан Республикасы Парламентінің төменгі Палатасы – Мәжіліс жалпыға бірдей,
Парламент – Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын
Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан
Сенаттың ерекше қаруына: Қазақстан Республика Президентінің ұсынуымен Республика Жоғарғы
Мәжіліс - Парламенттің төменгі палатасы. Ол жетпіс жеті
Парламент Палаталарының бөлек отырысында мәселелерді әуелі Мәжілісте, ал содан
Мәжілістің ерекше қарауына: заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және қарау;
Палаталардың бірлескен отырысында Парламент:
1. Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға өзгертулер мен
2. Республикалық бюджетті және Үкімет пен Республикалық бюджеттің атқарылуын
3. Республика Президентінің қарсылығын туғызған заңдар немесе заңның баптары
4. Президентке оның бастамасы бойынша әр палата депутаттары жалпы
5. Президенттің Республика Премьер-Министрін, Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын тағайындауына
6. Премьер-Министрдің Үкімет бағдарламасы туралы баяндамасын тыңдап, бағдарламаны мақұлдайды
7. Әр Палата депутаттары жалпы санының үштен екісінің көпшілік
Парламент бұдан басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады /Конституцияның 53
Парламент Республикасының бүкіл аумағында міндетті күші бар Қазақстан Республикасының
Заңдар, аса маңызды қоғамдық қатынастарға реттейтін, мынадай мәселелер бойынша
1. Жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілеріне, азаматтардың құқықтары
2. Меншік режиміне және өзге де мүліктік құқықтарға;
3. Мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру
4. Салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді
5. Республикалық бюджетке;
6. Сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне;
7. Білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға;
8. Кәсіпорындар мен олардың мүлкін жекешелендіруге;
9. Айналадағы ортаны қорғауға;
10. Республиканың әкімшілік-аумақтық құрылысына;
11. Мемлекет қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты негізгі
Өзге қатынастардың барлығы заңға тәуелді актілермен реттеледі.
Республиканың мұндай заңдары Республика президенті қол қойғаннан кейін күшіне
Қазақстан Республикасының Президенті мынадай жағдайларда: Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіргенде,
Парламенттің ағымдағы қызметі тұрақты комитеттерде атқарылады, олардың саны әр
Қаралған заң жобасы бойынша Сенаттың Президент сияқты қарсылық білдіру
2.3 Қазақстан Республикасының Үкіметі
Қазақстан Республикасының Үкіметі - атқарушы биліктің маңызды тармағы
Атқарушы билік органдары – мемлекеттік биліктің осы тармағын жүзеге
Атқарушы билік органының ұғымы белгілі бір дәрежеде «ұйым» деген
Ұйымдарды мемлекеттік және мемлекеттік емес сипатына қарай ажырату алынған.
Мемлекеттік ұйымдардың тобына мемлекеттік кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер және соңында
Бұл келтірілген жағдайлар атқарушы билік органдардың ерекшелігін түсіну үшін
1. Атқарушы билік органы заң шығарушы және сот биліктері
2. Атқарушы билік органдарына берілетін мемлекеттік биліктің сипаты бар
- Мемлекет атына ұйымдастыру бағыныстылығы мен меншік нысанына қарамастан
- Құқықтық актілермен белгіленген талаптар мен ережелердің сақталуына мемлекет
- Заңды түрде міндетті болатын актілер талаптарының орындалуын қамтамасыз
1. Атқарушы билік органдарының мемлекеттік-биліктік өкілеттіктері тек мемлекеттік-басқарушылық қызмет
2. Атқарушы билік органдары өзінің қызметін заңға тәуелді негізде
3. Республиканың дар, сондай-ақ аймақтың да деңгейлерін – де
4. Азаматтық құқық қабылеттілік атқарушы билік органдарының құқықтық мәртебесінің
5. Атқарушы билік органдары адамдардың белгілі бір ұжымы әкімшілік-басқарушылық
6. Атқарушы билік органдарының ұйымдастыру құрылымы, яғни бағынышты құрылымдық
7. Атқарушы биліктің әрбір органының мемлекеттік-басқарушылық қызметінің белгілі бір
Сонымен, атқарушы билік органы деп мемлекеттік-биліктік механизімінің (мемлекет аппаратының)
Қағидалар – бұл атқарушы билік органдарын ұйымдастыру мен қызметінің
1. Заңдылық мемлекеттік - басқарушылық қызметтің заңға тәуелсіздігінен, сондай-ақ
2. Мемлекеттік - басқарушылық қызмет объектілерінің ерекшеліктерін ескеру қағидасы.
Осыған сәйкес басқарушылық ықпал етудің әр түрлі әдістерін таңдау,
3. Атқарушы билік органдарын ұйымдастыру мен қызметінде алқалық пен
Сонымен бірге, дара басшылық атқарушы-өкім ету сипаты бар қызмет
- Жоғарыдағы қағидалар келесі - тұтастай атқарушы билік органдарының
- Атқарушы билік органдары жұмысының жариялылық принципі өзінің жұмысының
Атқарушы билік органдары өз қызметінің мазмұны және нақтылы бағыты
1. Қызметінің аумақтық көлемі бойынша атқарушы билік органдарының екі
Республикалық атқарушы билік органдары жергілікті жерлерде өздерінің аумақтық органдарын
Мұның сыртында, кейбір республикалық атқарушы билік органдарының аумақ аралық
2. Ұйымдастыру-құқықтық нысандары бойынша , бұл ең алдымен олардың
Жергілікті жерлерде мұндай нысандарға әкімдер, әкімдіктер, комитеттер, басқармалар, департаменттер,
1. Атқарушы билік органдары құзыретінің сипатына байланысты мыналарға
- Жалпы құзіретті, яғни мемлекеттік-басқарушылық қызметтің барлық барлық немесе
- Салалық құзіретті, яғни өздеріне тапсырылған басқару салаларының
- Салааралық құзіретті, яғни барлық немесе бірнеше салалық
Бұлардың арасынан кейде салалық және салааралық құзіретті органдар белгілерін
1. Өз ведомствосына қарасты мәселелерді шешу тәртібі бойынша мыналар
- Алқалы органдар, оларда құзіретінің негізгі мәселелері осы орган
- Дара басшылық органдары, оларда негізгі мәселелерді шешу өкілеттіктері
Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің жоғары алқалы органы болып
Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік биліктің жеке тармағы болып табылады.және
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Үкімет мемлекеттің атқарушы билігінің жоғары
Үкімет атқарушы биліктің бірыңғай жүйесіне кіретін министрліктердің, мемлекеттік комитеттер
Үкімет атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясымен,
Үкімет қызметінің құқықтық негізі Конституция, заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Үкімет Конституцияда көзделген тәртіппен Президент құрады. Жоғарыда айтылғандай,
Республика Үкіметі Президенттің өкілеттік мерзімі шегінде жұмыс істейді және
Үкімет және оның кез келген мүшесі егер өзіне жүктелген
Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірген кезде Конституцияда көзделген жағдайларда, егер
Конституция Үкімет құрамында болуға қатысты шектеуді көздейді. Республика Үкіметі
- Өкілді органның депутаттары болуға;
- Оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерден басқа ақылы
- Кәсіпкерлікпен шұғылдануға;
- Коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына
Республика Президенті Үкіметі немесе Премьер-Министрді не Үкіметтің тиісті мүшелерін
Атқарушы билігінің жоғары органы ретінде Үкіметке Қазақстан Республикасы
Экономика саласында Үкімет мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі бағыттарын, оны
Әлеуметтік салада Үкімет мемлекеттік саясаттың, мемлекеттік бағдарламаның негізгі бағыттарын
Ғылым, техника, білім мен мәдениет саласында Үкімет ғылыми-техникалық даму
Әкімшілік-саяси басқару саласында Үкімет Консультативті –кеңесші органдарды құрып,
Заңдылық пен құқық тәртібін нығайту саласында Үкімет құқықтық реформаның
Сыртқы саясат саласында Үкімет келіссөз жүргізіп, үкіметаралық келісімдерге қол
Ендігі кезекте Үкіметтің қызметін ұйымдастыруына тоқталатын болсақ, Үкіметке Премьер-Министр
Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады және өзінің орынбасарлары мен Үкімет
Республика Президентіне Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы; Үкіметтің
Президентке Республиканың мемлекеттік бюджетімен қаржыландырылатын барлық органдардың қызметкерлерін қаржыландырып,
Президентке Үкімет қызметінің негізгі бағыттары мен оның барлық ең
Үкімет мүшелерінің, орталық және жергілікті атқарушы органдар басшыларының есебін
Премьер-Министр оған заң жүктеген және Үкімет қызметін ұйымдастыруға және
Президенттің «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Конституциялық заң күші бар
Үкімет құрамына кірмейтін тиісті министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, орталық атқарушы
Мемлекеттің басқарудың үйлестірілетін салаларының жай-күйіне жауап береді, оларға
Премьер-Министрдің және Үкіметтің қарауына Үкімет құрамына кірмейтін тиісті орталық
Премьер-Министрдің орынбасарлары Премьер-Минисмтрдің тапсырмасы бойынша басқа да қызметтер атқарады.
Министрлер, мемлекеттік комитеттердің төрағалары Үкімет мүшелері болып табылады.
Республиканың Премьер-Министрінің жанынан Үкіметтің тұрақты жұмыс істейтін органы ретінде
Үкімет отырысы айына кем дегенде бір рет өткізіледі. Отырысты
Үкімет пен Премьер-Министрдің қызметін ақпараттық – талдау, құқықтық, ұйымдық
Үкіметтің құзыретіндегі мәселелер бойынша ұсыныстар әзірлеу үшін Үкімет жанынан
Қазақстан Республикасының Үкіметі өз қызметінде біртұтастық принципін, мемлекеттік
Оған қоса, Қазақстан Республикасының атқарушы органдар жүйесін басқара отырып,
Үкіметтің Президентпен қатынасы. Үкіметті Президент құрайды, Үкіметтің құрылымын және
Үкіметтің Парламентпен қатынасы. Үкіметтің заң шығаруға бастамашылық құқығы бар.
Үкіметтің министрліктермен, мемлекеттік комитеттермен және өзге органдармен қатысы. Республика
Үкімет өз құрамына кірмейтін министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, орталық атқару
Үкімет құрамына кірмейтін министрліктерден, мемлекеттік комитеттерден, орталық атқару органдарынан
Үкімет жергілікті атқарушы органдармен: аудандық, қалалық және облыстық әкімшіліктермен
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Республиканың сыртқы саясаты жөнінде шаралар
Үкіметтің халықаралық шарттар жасасуы Президенттің «Қазақстан Республикасының халықаралық
Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының мемлекетаралық сипаттағы халықаралық
Республика Үкіметі өз қарауына жататын мәселелер бойынша келіссөз жүргізу
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарауына жатқызылған халықаралық шарттарға қатысты халықаралық
Кейбір халықаралық шарттарды Парламенттің ратификациялауына Үкіметтің өзі ұсынады. Айталық,
Қазақстан Республикасының ратификациялауға жатпайтын халықаралық шарттарды тиісті министрліктің, мемлекеттік
Қазақстан Республикасы Үкіметінің көрсетілгеннен басқа да өкілеттіктері бар.
Халықаралық шарттар жасаса отырып, Қазақстан Республикасы
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары бойынша оған басқа қатысушылар міндеттемесін
Үкіметке халықаралық шарттардың қолданылуын тоқтату туралы мәселе қою өкілеттігі
2.4 Қазақстан Республикасындағы Сот билігі
Сот билігін – сотқа іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және
Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек
Қазақстанның 1995 жылғы 30 тамыздағы жаңа Конституциясының 3 бабы
Сот билігі деп соттар жүзеге асыратын адамдардың мінез-құлқына және
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның
Соттар шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының республиканың бүкіл
Құқық қорғау қызметінің жүйесінде сот төрелігі орталық орын алады.
Сот төрелігі конституциялық принциптерде – сот қызметін ұйымдастырудың және
Оған құқық қорғау қызметінің барлық жалпы принциптері жатады.
Бұған қоса, оның тек қана өзіне тән сапалары бар,
1. Сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады.
Ол мынадан көрініс табады:
- Соттардың айрықша юрисдикциясына жатқызылған істері ешқандай басқа органдар
- Сот құзіретін, оның юрисдикциясының аясын, сот ісін жүргізуді
- Кандай да бір атаумен төтенше немесе арнаулы соттарды
- Адамды қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп табуға тек
- Қылмыстық жаза тағайындауға тек соттың ғана құқығы бар
- Сот қаулыларын тек жоғары тұрған сот қана белгіленген
2. Судья сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз және
3. Сот төрелігі тараптардың тартысы және тең құқықтылығы негізінде
4. Қылмыстық істер бойынша да, азаматтық істер бойынша да
5. Барлық мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар, лауазымды адамдар
6. Сот төрелігін жүзеге асыруда судья мынадай ережелерді басшылыққа
- бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық
- өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуге
- сотта әркім өз сөзін тындатуға құқылы;
- ешкім өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген
- қылмыстық заңды ұқсастығына қарап қолдануға жол берілмейді.
Сот төрелінің кінәсіздік презумпциясы принципін ерекше атап өту керек.
Өздерінің құзіретіне және алдарына қойылған міндеттері мен мақсаттарына сәйкес
Жергілікті соттарға жататындар:
1. Облыстық және соған теңестірілген соттар (Астана және республикалық
2. Аудандық (қалалық) соттар, біріккен күштердің (гарнизондардың, құрамалардың,
Ешқандай орган, лауазымды немесе өзге де адам сот міндетін
Сот жүйесін мынадай тұтастық сипаттайды:
сот төрелігінің конституциялық қағидалары;
заңдарда бекітілген сот ісін жүргізу нысандарында сот билігін жүзеге
соттардың бірыңғай заңдар қолдануы;
соттарды құрудың тәртіптері;
заңды күшіне енген сот шешімдерінің бүкіл Республика аумағында орындалу
барлық соттары республикалық бюджет есебінен қаржыландыру.
Сот жүйесін шартты түрде үш буынға бөлуге болады:
1. негізі (аудандық, қалалық соттар, гарнизондардың, құрамалардың, армиялардың
2. орта (облыстық соттар, астананың және республикалық маңызы басқалардың
3. жоғары (Қазақстан республикасының Жоғарғы соты).
Сот буыны ұғымынан айыра қарауды қажет ететін сот инстанциясы
Бірінші инстанция соты деп қарайтын және сол іс бойынша
Екінші инстанция деп, бірінші инстанция соты қабылдаған сот актілерінің
Аппеляциялық инстанция деп , бірінші инстанция сотының заңды күшіне
Бұлардан басқа қадағалау инстациясы бар – ол алдынғы сот
Сот жүйесінде сот төрелігін атқару негізгі салмақ негізгі буынға
Мәселен, олар заң бойынша жоғары тұрған соттардың қарауына жатқызылған
Негізгі буынның соттары істерді жеке өзі қарайды[18].
Ауданда, қалада (ауданның бағынысындағы қалаларды қоспағанда) қалалық ауданда аудандық
Аудандық (қалалық) сот төрағадан және тұрақты судьялардан тұрады.
Аудандық (қалалық) соттың төрағасы судьяның және сот буыны
Аудандық соттың төрағасы уақытша қызметте болмаған жағдайда, оның міндетін
Судьялардың қалыпты жұмысын қамтамасыз ету үшін аудандық сотта кеңсе
Облыстық соттар және оларға теңестірілген астананың және республикалық маңызы
Бірінші инстанция соты ретінде олар,мәселен, аса ауыр жағдайда кісі
Мұнымен қоса, орта буындағы соттар заңды тұлғалар арасындағы экономикалық
Орта буын соттары апелляциялық тәртіппен қылмыстық және азаматтық істер
Бұл соттар қадағалау инстанциясы ретінде заңды күшіне енген сот
Мұнымен қоса, орта буын соттары сот статистикасын жүргізеді және
Орта буын соттарын сот әкімшілігі жөніндегі комитеттің ҚР-сы Жоғарғы
Орта буын соттары төрағадан, сот алқасы төрағаларынан және судьялардан
Облыстық соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы мен қылмыстық істер
Қадағалау алқасы осы соттың жалпы отырысында жасырын дауыс беру
Қадағалау алқасы шағымдар мен наразылықтар, сондай-ақ жаңа ашылған мән-жайлар
Орта буынның сот төрағасы судья болып есептеледі және соттың
Орта буын соттарының аппараттары негізгі буын соттарының аппараттарына ұқсас.
Жоғарғы сот жүйесінің жоғарғы буыны болып табылады.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жалпы юрисдикция соттарының қарауына жатқызылған
Жоғарғы сот төрағадан, сот алқалары төрағаларынан және судьялардан тұрады.
Жоғарғы соттың органдары:
1. қадағалау алқасы;
2. азаматтық істер жөніндегі алқа;
3. қылмыстық істер жөніндегі алқа;
4. соттың жалпы отырысы.
5. алқа құрамының санын белгілейді және қадағалау алқасының құрамына
6. сот практикасын зерделейді және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша
7. сот практикасында заңдардың қолданылу мәселелері бойынша түсіндірмелер беретін
8. жоғарғы сот алқалары төрағаларының және уәкілетті орган басшысының
9. Қазақстан Республикасы Конституциясының 47-бабының 2 тармағында көзделген жағдайда
10. Облыстық сот төрағасы мен облыстық сот алқасының төрағасы
11. Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша жалпы отырыс хатшысын
12. Заңда көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Жалпы отырыс оған Жоғарғы Сот судьялары жалпы санының кем
Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы мен қылмыстық істер
Жоғарғы соттың жанынан ғылыми-консультативтік кеңес құрылады.Ол сот практикасының, Жоғарғы
Жоғарғы Соттың өз аппараты бар, ол консультанттарды, инспекторларды, сот
Судьялар Қазақстан республикасында сот билігін жүзеге асырушылар болып табылады.
Судьялардың қызметі билік өкілеттіктерін іске асырумен байланысты болғандықтан, ол
- Қазақстан Республикасының азаматтары;
- Атына кір келтірмеген, беделді азаматтар;
- 25 жасқа толғандар;
- Заңгерлік жоғары білімі барлар;
- Заңгерлік мамандығы бойынша кемінде 2 жылдық өтілі барлар;
- Біліктілік емтиханын ойдағыдай тапсырғандар және әділет біліктілік алқасының
Бұған қоса, мыналар жоғары тұрған соттың судьялары бола алады.
Мамандығы бойынша кемінде 5 жыл жұмыс өтілі бар, оның
Біліктілік емтиханын тапсырған және Жоғары Сот Кеңесінің ұсынымын алғандар.
Әскери соттың судьясы, сонымен қатар , әскери қызметкер болуға
Жас мөлшері Конституцияға сәйкес белгіленеді және 60 жастан
Жоғарғы соттың, сот алқаларының төрағаларын және Жоғарғы Сот судьяларын
Облыстық және оларға теңестірілген соттардың, сот алқаларының төрағаларын және
Заң судьялар үшін белгілі шектеулер белгілейді. Мәселен, мыналарға құқығы
- депутат болуға;
- ғылыми-оқутушылық немесе өзге де шығармашылық қызметтерді есептемегенде, басқа
- кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға;
- коммерциялық ұйымдардың басшы органының немесе бақылау кеңесінің құрамына
- партия, кәсіптік одақтар мүшесі болуға;
- кандай да бір саяси партияны қолдауға немесе оған
Судьяның өкілеттілігін тоқтата тұруды, оны қызметтен босатуды және тәртіптік
Мәселен, «Қазақстан республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы»
1. Қылмыс жасаған жерінде қолға түскен немесе ауыр қылмыс
2. Судья соттың шешімі бойынша медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларына
3. Судья сот шешімі бойынша үшті-күйлі жоғалды деп танылғанда;
4. Судья депутаттыққа кандидат болып тіркелгенде.
Судья қызметінен босатылады:
1. Өз қалауы бойынша;
2. Денсаулығына байланысты;
3. Осы судьяға айыптау үкімі заңды күшіне енгенде.
Судьялар өз қызметінде есеп бермейді және бақылауға алынбайды, алайда
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 12 қарашадағы Жарлығымен «Қазақстан
Жоғарғы Соттың тәртіптік алқасының құрамы Жоғарғы Сот судьялары қатарынан
Облыстық және соларға теңестірілген тәртіптік алқалар облыстық және соларға
Алқа мәжілістерінде материалдарды қарау міндетті түрде өзіне қатысты іс
Тәртіптік істі қарау басталғанға дейін қосымша тексеру жүргізу қажет
Судья мынадай жағдайдарда тәртіптік жауапкершілікке тартылуы мүмкін:
1. сот істерін қараған кезде заңдылықты өрескел бұзғаны үшін:
2. атына кір келтіретін теріс қылығы үшін:
3.істі қараудың заңда белгіленген процессуалдық мерзімін өрескел сақтамағаны үшін:
4. еңбек тәртібін бұзғаны үшін.
Мұнымен қоса, соттардың сот алқаларының төрағалары және учаскелердің аға
Судьяға қатысты тәртіптік іс «ҚР – ның сот жүйесі
Тәртіптік істі «ҚР-ның » сот жүйесі мен судьяларының мәтребесі
Судьяға қатысты тәртіптік іс , қызметтік тексеруге кеткен
Тәртіптік істі қоғауға құзырлы адам іске қатысы бар жағдайлар
Тәртіптік іс қорғау туралы жарғы Соттың Төрағасы мен облыстық
- Тәртіптік алқа тәртіптік іс бойынша мына шешімдердің бірін
- тәртіптік іс жүргізуді тоқтату туралы;
-тәртіптік іс жүргізу материалдарын, судьяның қызметінен қылмыстық іс байқалған
- қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешу үшін Бас
Өзіне қатысты іс қозғалған судья , сондай-ақ тәртіптік істі
Облыстық және соған теңестірілген тәртіптік алқаның шешіміне шағым беру
Тәртіптік жауапкершілікке тартылған судьяның немесе тәртіптік істі қозғап отырған
Республиканың жоғарғы Сот Кеңесі сот жүйесінің құрамына кірмейтін тәуелсіз,
Конституциялық Кеңестің Төрағасы; Бас Прокурор, Әділет министрі; Сенаттан екі
Жоғарғы Сот Кеңесі мыналарға өкілетті:
1. Жоғарғы соттың, облыстық және соған теңестірілген соттардың құрамына
2. Осы судьяларды қызметтен босату туралы ұсыным жасауға;
3. Әділет Біліктілік алқасының шешімдеріне жасалған шағымдарды қарауға;
4. Судьялардың тәуелсіздігін және қол соқпаушылығын қамтамасыз етуге
Әділет Біліктілік алқасы автономды, тәуелсіз мекеме бола тұра, сот
3 ҚР мемлекеттік органдар қызметінің конституциялық ұйымдастыру қағидалары
3.1 Мемлекет органдар қызметіндегі қағидалардың маңызы
Президент Қазақстан қоғамын үйлестіруші және нығайтушы фактор бола отырып,
Қазақстан Республикасы Конституциясы жариялаған мемлекет қызметінің принциптері: қоғамдық келісім
Мемлекет және оның органдары қызметінің негізіне алынбастан бұрын, ол
Құқықтық принциптер - тәртіптің нақты ережелерін бойына жинақтамаған, бірақ
Конституциялық принциптер – Конституцияда бекітілген және конституциялық құрылысты, оның
Конституциялық принциптер, түптеп келгенде, Конституция қабылданар кезеңде қалыптасқан экономикалық,
Қазақстан Республикасы Конституциясы нормаларын талдау көрсеткендей, конституциялық қағидаларды айтылу
Бұл қағидалардың нақ Қазақстан Республикасы Конституциясында көрінуінің себебі бар
Конституция Қазақстан Республикасының қызметіне негіз боларлық қағидаларды орнықтырады. Қағидаларды
3.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдарды ұйымдастыру мен қызметіндегі конституциялық
Қоғамдық келісім қағидасы бірінші орында тұрады. Мұндай қағиданы нығайтудың
Сондықтан қалыпты қоғамдық келісімнің маңызы айрықша. Оған қоғамның, оның
Мұндай қағидалар «Саяси партиялар туралы», «Қоғамдық бірлестіктер туралы»,
Қоғамдық келісімді қолдау – мемлекеттің, оның органдарының ғана емес,
Республика қызметіне негіз болатын маңызды қағидалардың бірі -
Саяси жанжалда әлеуметтік факторлар жетекші орын алады. Ол –
Адамдардың әртүрлі әлеуметтік топтарының саяси мұраттарындағы алшақтық – саяси
Саяси жанжалды тудыратын себептердің енді бірі – түпкі рухани
Қазақстан Республикасының қызметі экономикалық дамуға бағытталуы тиіс Экономиканың
Конституция қазақстандық партиотизм қағидасы негізгі принциптердің бірі ретінде
Қазақстандық патриотизм жалған патриотизмге, өз ұлтын бұрмалап көрсетушілікке,
Мемлекет өміріндегі мейлінше маңызды мәселелерді демократиялық жолмен шешу –
Парламенттің қызметі демократиялық әдістер негізінде жүзеге асырылады. Оның палаталарының
Билік бөлу қағиданың маңызды болу себебі, ол мемлекеттің
Билік бөлу қағидасы конституциялық құрылыс негіздерінің бірі ретінде Конституцияның
Қазақстан Республикасы Президентінің мәртебесі билік бөлу принцінен тыс қалған
Қазақстанның конституциялық құрылысының қаз тұруының қазіргі өзіндік ерекше жағдайында
Әрине, билік бөлу қағидасын барлық билік тармақтарының тәжірибесін
Конституция нормаларын талдау онда көрсетілген, бірақ қағида ретінде бейнеленбеген
Оған Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі қағидасы жатады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі қағидасы Ресей Федерациясы Конституциясындағы сияқты
Конституцияның үстемдігі, сондай-ақ оның басқа да қағидасымен, нормаларымен
Конституция негізінен құқық ұғымын білдіреді. Ол қандай заңдардың
Конституцияда тура айтылмағанмен, конституциялық заңдылық қағидасы оның алтын арқауы
Бұл арада тағы бір мәселе туындайды. Егер Парламент
Одан әрі, Конституциялық Кеңес Конституцияны қорғайды, бекітілгенше халықаралық келісім-шарттарды,
Айқындалғандар қатарына демократиялық центролизм қағидасы де жатады.
Әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни, басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, мемлекеттің,
ҚОРЫТЫНДЫ
Мемлекет пайда болғаннан кейін саяси билік жүргізу қажеттігі туындайды.
Мемлекеттің тетіктері дегеніміз – билік жүргізу мемлекеттің міндеттерін, функцияларын
Мемлекеттің құрамдас бөлігін мемлекеттік органдар құрайды. Мемлекеттік органдар дегеніміз
Мемлекеттік органдардың өзіне тән ерекшеліктері болады:
1. Мемлекет органдары өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
2. Мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс
3. Билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар.
4. Мемлекеттік органдар – мемлекеттің функцияларын, саясатын іске асыратын
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік жүргізу
6. Құрылған органдар заңдылық негізінде қызмет атқарады.
7. Мемлекеттік органдар материалдық база және қаржымен қамтамасыз етіледі.
Президенттің «Қазақстан 2030» Жолдауында мемлекеттік аппаратты жақсарту және оның
1. Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға, жұмылған ықшам
2. Стратегиялар негізіндегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша атқарылатын жұмыс.
3. Нақтылы жолға қойылған ведомствоаралық үйлестіру.
4. Министрлердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, олардың есептілігін және олардың
5. Министрлердің ішінде, орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жекеше секторға
6. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес.
7. Кадрларды жолдау, даярлау және жоғарлату жүйелерін
Мемлекеттік органдардың өзіне тән қағидалары бар. Қағидалар арқылы мемлекеттік
Мемлекеттік органдардың мынандай қағидалары бар:
1. Демократизм. Бұқара халықтың билік жүргізуге тартылуы және олардың
2. Ұлттардың тең құқылығы. Мемлекеттік органдарды қалыптастыруды және олардың
3. Адам және азамат құқықтарының тиімді қорғалуын мемлекеттік органдардың,
Тек қорлықты көрген олар бізге қандай достық көзқараспен қараулары
Кеңес мемлекеті органдарының озбырлық, зорлық-зомбылық, күш қолдану саясаты коммунистік
4. Мемлекеттік билікті бөлу. Мемлекеттік органдар билік жүргізуде бассыздық
5. Кәсіптілік. Мемлекеттік органдар қызметіне тек ғана арнайы дайындықтан
6. Мемлекет қызметкерлердің қабылданған шешімдерінің орындалуы немесе орындалмауы үшін
7. Заңдылық. Барлық мемлекет органдарының лауазымды адамдардың және азаматтардың
Әрбір мемлекет өзінің Конституциясына сәйкес мемлекеттік билікті ұйымдастыруды белгілейді
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мемлекетті ұйымдастыру тәсілдеріне, оның тұлғамен
Мемлекеттік органдардың мынадай төрт негізгі түрі ерекшеленеді: Қазақстан
Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекет басшысы, мемлекеттің ішкі және
Қазақстан Республикасының Парламенті – Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін
Қазақстан Республикасының Үкіметі - атқарушы биліктің маңызды тармағы
Сот билігін – сотқа іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және
Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек
Президент Қазақстан қоғамын үйлестіруші және нығайтушы фактор бола отырып,
Осы жоғарыда айтылған билік жүйесінің қызметін жүзеге асыру барысында
Қазақстан Республикасы Конституциясы жариялаған мемлекет қызметінің қағидалары: қоғамдық келісім
Мемлекет және оның органдары қызметінің негізіне алынбастан бұрын, ол
Конституциялық қағидалар, түптеп келгенде, Конституция қабылданар кезеңде қалыптасқан экономикалық,
Қазақстан Республикасы Конституциясы нормаларын талдау көрсеткендей, конституциялық қағидаларды айтылу
Бұл қағидалардың нақ Қазақстан Республикасы Конституциясында көрінуінің себебі бар
11