МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Қазақстан территориясын зерттеуші ғалымдар 5
1.1 Ежелгі заман географиясындағы қазақ жері
1.2 Қазақстан аумағын физикалық – географиялық тұрғыдан
2 Қостанай облысын зертеуші ғалымдар және олардың зерттеулерінің
2.1 Қостанай аймағын географиялық тұрғыдан зерттеушілер және олардың
2.2 Қостанай облысының кен орындарының зерттелуіне үлес қосқан
2.3 Қазақтың тұңғыш геологы Қ.И. Сәтбаевтың
ҚОРЫТЫНДЫ 51
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 53
КІРІСПЕ
Ғылыми жұмыстың өзектілігі: Қазақстан жері қаншалық ұлан-байтақ
Орыс география қоғамы Қазақстанның жекелеген аудандарында
Бұл зерттеу жұмысында Қазақстан табиғатының зерттелу тарихын саралай
Зерттеудің өзектілігі де сол Қостанай аймағын зерттеудің
Ғылыми жұмыстың мақсаты: Қостанай облысының табиғатының зерттелу
Ежелгі заман географиясындағы қазақ жері туралы алғашқы мағлұматтарды
Қазақстан территориясының зерттелу тарихына географиялық тұрғыдан сипаттама беру;
Қостанай аймағын географиялық тұрғыдан зерттеушілер және олардың еңбектерінің
Қазақтың тұңғыш геологы Қ.И. Сәтбаевтың Қостанай
Ғылыми жұмыстың объектісі: Қостанай облысын зерттеуші ғалымдар.
Ғылыми жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, үш тараудан, 5 бөлімнен,
Ғылыми жұмыстың теориялық негізі: Негізгі зерттеу
Ғылыми жұмыстың әдісі: Салыстырмалы – аналитикалық, жүйелі талдау,
1 Қазақстан территориясын зерттеуші ғалымдар
1.1 Ежелгі заман географиясындағы қазақ жері
Қазақстанның аумағы мен табиғаты жайындағы географиялық деректердің тамыры
Еуропа мен Азия елдерi арасындағы қарым-қатынастың көпшiлiгi (керуен
Біздің заманымызға дейінгі V ғасырдың
Геродот заңғар таулардың бөктерінде (сірә, Орал тауының оңтүстік
Сөйтіп, ежелгі көшпенділер дәуірінде Қазақстан жерін мекендеген
Геродот Акес өзені басын алатын төңіректі де
Геродот Акес өзенінде жергілікті халықтары өсірген
Осы деректердің бәрі «Геродот салған жер пішіні»
Географиялық зерттеулер жүргізгенде Страбон
Страбонның Геродоттан ерекшелігі сол, ол Каспий
Ол кезде теңіздің бәрі
«Ежелгі замандағы авторлардың болжамы бойынша, Каспий
Сырдария мен Әмудария жөнінде Страбон ұғымы
Птоломейдің «География бойынша нұсқауында» жер туралы
Птоломей картасында бойлық бойынша Скифия шығыс
Птоломей «Скифия» шекарасын батыста Азия Сарматиясымен,
Птоломейдің картасы бойынша Гиркан (Каспий) теңізі шығыстан
Птоломей екінші жағынан Каспий
Птоломей Оксиан (Арал) теңізін картаға
Птоломей картасында Ра, Дайкс, Риммис өзендері
Птоломей шығармаларында жаңсақ пайымдаулар орын алғанымен,
Сөйтіп Орта Азия туралы қалам тербеген
Дегенмен, ертедегі грек және рим ғалымдарының
Әл – Бируни (ХІ ғасыр) – шығыстың аса
Аталмыш еңбектерінде Қазақстан жеріндегі кейбір
Егер теңіздер мен көлдердің ежелгі заманда
Әл – Бируни тайпалардың оғыз одағы туралы
Әл – Бирунидің картографиялық мұраларының зор маңызы
Махмұд Қашғаридың (ХІ ғасыр) «Девану лугат ат -
Махмұд Қашғаридың кітабында толып жатқан
Географиялық тұрғыдан алып қарағанда Махмұд
Бұл картаның мынадай өзіне тән
Қазақстан географиясын қатысты орта ғасырдағы жазба деректер
Қазақстан территориясын зерттеген сан алуан саяхатшыларда республиканың жер
Ықылым заманнан бастап XVI ғасырға дейінгі қазақ жері
1.2 Қазақстан аумағын физикалық – географиялық тұрғыдан
XVI ғасырдан бастап Қазақстан туралы географиялық мәліметтер
XVIII ғасырда орыс патшасы I Петр Қазақстанмен қарым-қатынасты
Қазақ жерін жалпы географиялық тұрғыда зерттеген бұл ғалымдардың
Қазақстанның бүкіл территориясы Ресейге ұсынылған тұста маршруттық шолып-бақылау
Қазақстан табиғатын шын мағынасында ғылыми-географиялық тұрғыда зерттеу
П.П.Семенов-Тянь-Шанский (1827-1914) - еуропалық ғалымдардың ішінде Тянь-Шань тауын
1857 жылы П.П. Семенов Теріскей Алатау
Ол зерттеулерінің қорытындылары бойынша П.П.Семенов
Саяхатшы – ғалым Сарыжаз, Текес, Ақсу
П.П.Семенов Тянь – Шаньда вулкан жыныстарының
Семенов саяхатының ғылыми қорытындылары мұнымен
Николай Алексеевич Северцов (1827-1885) аса ірі жаратылстанушы
Н.А.Северцовтің (1827-1885) Қазақстанды зерттеу жұмыстары П.П.Семеновтың Тянь-Шаньды зерттеуімен
Н.А.Северцов экспедициясын (1857-1859) жасақтаған Ресей Ғылым
1860 жылы Северцов Оралдағы казак
Үш жыл бойы (1860-1862) экспедициялық жұмыс кезінде
1864 жылы Н.А.Северцов Тянь – Шань экспедициясына
И.В.Мушкетов (1850-1902) тамаша геолог болуымен қатар, физикалық география
1875-1876 жылдары И.В.Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстігі мен Жетісу (Жоңғар)
И.В.Мушкетов Орта Азияның физикалық географиясы мен геологиясына арналған
Мушкетовтың Түркістан монографиясының негізгі бөлігі Тянь-Шань тауларының жүйесін,
С.В.Мушкетовтың Орта Азия мен Қазақстандағы ғылыми жұмысы 1873
1875 жылы И.В.Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстік шеті мен Жоңғар
1876 жылдың басында И.В.Мушкетов өз бақылауларының нәтижесі жөнінде
1877 жылдың жазында ол Орта Азияға қайтадан сапарға
Ғалым Тұран мен Арал бассейнінің геологиялық тарихын өте
Тянь-Шаньның батыс етегін зерттеген кезде И.В.Мушкетов мұндағы тау
Қызылқұмдағы тұнба шөгінділерді сипаттай келіп И.В.Мушкетов ондағы петрографиялық,
И.В.Мушкетов Орта Азия тау жүйелерін мұқият зерттеу нәтижесінде
И.В.Мушкетовтың 1887 жылғы 28 мамырда Верный (қазіргі Алматы)
И.В.Мушкетовтың Орта Азия мен Қазақстанды геологиялық-географиялық тұрғыдан зерттеуге
А.Н.Краснов (1862-1914) негізінен Тянь-Шань тау жүйесі мен Балқаш
Л.С.Берг (1876-1950) еңбектері де табиғат құбылыстарын тұтас бірлікте
Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталғаннан кейін орыс Географиялық қоғамы,
Зерттеу әдістері террторияны маршруттық – ел тану мағынасында
П.П.Семенов-Тянь-Шанскийдің, Н.А.Северцовтің, Ш.Ш. Уәлихановтың, И.В. Мушкетовтың және басқа
XIX ғасырдың екінші жартысында басталған табиғатты физикалык-география тұрғысында
ХХ ғасырдың басында жұмыс істеген толып жатқан экспедициялар
XIX ғасырдың аяғында және ХХ ғасырдың басында Қазақстан
Өндірісті тиімді де дұрыс орналастырудың маңыздылығы экономиканы қайта
Климаттық және гидрологиялық жұмыстар метеорологиялық және гидрометеоролық станциялардың
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында (1941–45 ) жалпы
КСРО ҒА-ның Географиялық институтының көпшілік қызметкерлері Алматыға көшіріліп,
Соғыстан кейінгі жылдары (1945 жылдан бастап) Қазақстандағы географиялық
Қазақ КСР ҒА-ның Географиялық институты Қазақстан табиғатын зерттеуді
Суландыру, орман алқаптарын отырғызу, тың және тыңайған жерді
Гидрологиялық зерттеулердің ішінде республика көлдерінің
Бірнеше ірі гидрологиялық кешендік зерттеулер жүзеге асырылды және
Топырақ жамылғысын зерттеген әр саланың ғылыми және
Қазақстан территориясы әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың дәрежесі мен дамуына, қоғамның
2 Қостанай облысын зертеуші ғалымдар және олардың зерттеулерінің
2.1 Қостанай аймағын географиялық тұрғыдан зерттеушілер және олардың
Қостанай облысы Қазақстан Республикасының солтүстік және солтүстік-батыс бөлігінде
Қостанай өңірінің географиялық зерттелу тарихында 1768 – 1774
Әулиекөл ауданы жеріндегі географиялық нысандар атаулары 17 ғасырдан
1742 жылы К. Миллердің экспедициясы Құсмұрын көлінің, Обаған
1820–21 жылдары экспедициялық зерттеулер нәтижесінде “Естественная история Оренбургского
1825-1844 жылдары Орынборда шетелдік комиссияның орынбасары болып қызмет
1852 жылы Ш.Уалиханов Торғай даласы мен Құсмұрын дуанының
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазіргі Қостанай аумағын зерттеуші
ХІХ ғасырдың 60-жылдарында Ресейдің Қазақстанды отарлаудың тарихи үрдісі
ХІХ ғасырдың 90-жылдарында Сібір темір жолын салуға
Қостанай облысындағы Әйет өзенінің орта ағысы алқабындағы қоңыр
1898 жылғы И.Ф.Крюков пен П.П.Сушкин бастаған экспедиция жасаған
Топырақ пен тіршілік дүниесін толық зерттеулер ХХ ғасырда
1926-1941-жылдарда өсімдіктер мен жануарлар дүниесін зерттеу мақсатында республикалық
Қоныстандыру басқармасының Н.Г. Кассин , А.А. Козырев, П.В.
Н.Г. Кассиннің еңбегінде Ырғыз және Торғай уездерінің оңтүстік-шығыс
Э.И. Бокун мен С.П. Внуков Торғай – Орал
Экспедицияларды ұйымдастырған шақта нағыз практикалық мақсат – байырғы
1886-1887 жылдары ағылшын биологы В.Батесон суы тұзды көлдердің
П.П.Сушкин Шалқар көлінде болып, ол туралы физикалық-географиялық тұрғыдан
Геология, топырақтану, ботаника, т.б. экспедициялар өз жұмыстарына қосымша
ХІХ ғасырдың 70-жылдарынан Қостанай аумағында метеорологиялық бақылаулар
1898 – 1899 жылдары Л.С. Берг, П.Г.
ХХ ғасырдың басында қазіргі Қостанай жерінде топырақтану
1908 жылы И.М. Крашенинников Торғай уезінде болып, сол
Зерттеуші өсімдіктер мен жер жағдайларының және топырақ қабаттарының
1910 жылы Б.А.Скалов Торғай уезінің Наурызым болысына географиялық
1910 жылы Ф.И.Левченко Торғай және Ырғыз уездерінің кейбір
1913 жылы Қостанай далаларында топырақтанушы – ботаник М.Ф.
Торғай уезінің орнитофаунасын алғаш талдап зерттеушілер: Н.А. Зарудный,
Қостанай жерінің кеңестік дәуірде зерттелуі Қостанайдың
Дегенмен, облыс жерінің географиялық зерттелу барысы әр кезеңде
Минералдық шикізат тардың кеңінен іздестіріле барлануына байланысты Қостанай
В.Вихерскийдің геологиялық экспедициясы негізінен Торғай қыратының жазық
Қостанайды алғашқы гидрологиялық кешенді зерттеу жұмысы ретінде
Қоныстандыруға және жер қорын есепке алуға байланысты Торғай
Геоботаникалық зерттеулердің де өзіндік қолданбалық мақсаты белгіленді. Бұлардың
2.2 Қостанай облысының кен орындарының зерттелуіне үлес қосқан
Соғыстан кейінгі жылдары зерттеушілердің басым бөлігі табиғат ресурстарын
Геологиялық зерттеулердің басты мақсаты – еліміздің өнеркәсібіне аса
Геологиялық барлау кен орынды жан-жақты сипаттап беретін, өндірістік
Кен орынның геологиялық құрылысы;
ондағы пайдалы қазбаның мөлшері, сапасы және таралуы;
кенді өндіру яки игеру жолдары;
пайдалы қазбаны байытудың және металлургиялық бөлісім шараларының тиімді
Барлау жұмыстары үш сатыдан тұрады, олар:
Алдын-ала барлау. Бүкіл кен орынның немесе жеке-дара бөліктерінің
Тыңғылықты барлау. Кен орынды барлау жұмыстарының тек қана
Игерімдік барлау. Кен орынды игеруден сәл-пәл ертерек басталып,
1946 жылдың аяғында Қазақ геология басқармасы геологиялық барлау
Орал металлургтері геологтардың Әйет кен орнында жүргізіп жатқан
«Магнитогорскіге жақын жатқан аудандардағы кен орындары ішінде ең
Барлау жұмыстары Әйет ауданында жүргізілді. Ондағы рудасы бар
Г.И. Носов жаңадан ашылған кен ауданының сенімділігі және
Бұдан әрі автор геологиялық жағынан перспективалы тағы да
Сөйтіп, Әйет өзінің оолит рудасымен бірге Магнитогорск металлургия
Г.И.Носов Әйет геологиялық барлау партиясына барлығы бес ай
Геолог А.Н. Волков кен орнының өнеркәсіптік-маңызын көрсетіп берген
«Академик И.П.Бардиннің бастамасы бойынша Әйет бассейні ауданында кең
Келесі, 1947 жылы Әйет кен орны мәселелері бойынша
Металлургия жөнінен тәжірибесі аса мол И.П. Бардин Әйет
1949 жылдың ортасына қарай кен орны өнеркәсіптік игеруге
1946 жылы шыққан жинақта темір кенінің геологиялық қоры
Әйет бассейнін зерттеуге, сондай-ақ С.Д.Батищев-Тарасов сияқты геологиялық қызметтің
1948 жылы С.Д.Батищев-Тарасов «Шығыс Зауральенің кенділігі перспективалары»
Әйеттен соң С.Д.Батищев-Тарасов Лисаков, Сарыбай, Соколов, Қоржынкөл және
Орал политехника институтының геология бөлімшесінде кен білгіші мамандығын
Осы мәселені шешудегі өзінің жеке жауапкершілігін сезіне отырып,
Әрине, ол өткен ғасырдың аяғында Транссібір магистралі құрылысы
Әйет экспедициясында, артынан геологиялық партиялардың Қоржынкөл тобында, Зауралье
Әйет кен орнын барлауға және зерттеуге геологиялық
КСРО Ғылым академиясы мен ҚазКСР Ғылым академиясының біріккен
1949 жылы Әйет геологиялық барлау экспедициясының ұшқышы М.Г.Сургутанов
Бірнеше күннен кейін Сургутановпен бірге экспедиция бастығы М.Р.Өзбеков
Әйет кен орны бойынша сараптама комиссиясы қорытынды шығарғаннан
Үкімет жер қойнауын барлаушылардың еңбегін жоғары бағалады. Сарыбай
Бүгінда жалпы геологиялық зерттеулер негізінен екі бағытта жүріп
Атақты геолог, геология-минерология ғылымының докторы, профессор Амантай Рүстемұлы
Амантай Рүстемұлының барлық өндірістік және ғылыми жұмысы Қостанайлық
1965-1979 жылдары Амантай Ниязов Жітіқара геологиялық барлау экспедициясын,
Осы кезеңде КСРО-да мынадай обьектілер: силикатты кобальт-никельді кенінің
Амантай Рүстемұлы бір мезгілде өндірістік практикалық қызметімен қатар
Виктор Кузьмич Дейнек белгілі гидрогеолог, Қазақстан Республикасы минералдық
Низами Наджаф оглы Джафаров белгілі геолог, геология-минерология ғылымдарының
Өңірлік геология саласында облыстағы мезазой-кайназой шөгінді жыныстарына жататын
Облыстағы мезазой - кайназой шөгінділерінің тектоникалық құрылымдарының тірек
2.3 Қазақтың тұңғыш геологы Қ.И. Сәтбаевтың
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев (1899-1964) - аса көрнекті қазақ
Қ.И. Сәтбаевтың ғылыми-инженерлік көзқарасы дәл студенттік өмірінде қалыптаса
Геологиялық барлау мамандығы бойынша Томск технологиялық институтының тау-кен
Қарағандыда металлургиялық зауыт салуда, Қостанай, Алтай темір және
Геолог тек қана кен орнын ашушы емес, ол
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев – қазақ халқының аса ардақты
Әлемдік даңқы бар, адамның ерекше қасиеттеріне, тамаша ұйымдастыру
Қаныш Имантайұлы тек ғалым болып қойған жоқ, ол
Тұңғыш қазақ геолог – ғалымы, Қазақ Ғылым академиясын
1942 жылы ол Жездідегі марганец кенінің қазба орнын
Осы себептерге байланысты Қазақстан геологтары алдында тағы бір
Қаныш Имантайұлы осы облыста өте үлкен Лисаков және
Осы кендер негізінде қуаты фосфорлы шойын өндірісін ұйымдастыру
Ол Қостанай кендері базасында салынған Қазақстан металлургия зауыттарын
Академик Қ.И.Сәтбаев еліміздің ғылыми мекемелерінен жан-жақты зерттеулер жүргізуді
Ол жоғары механикалық, термикалық және басқа да қасиеттері
Қазақстанда қара металлургияны дамыту песрпективасына байланысты Қ.И.Сәтбаев республика
жаңа зауыттарды сумен қамтамасыз ету және кейіннен ағынды
Құсмұрын көмірінің коксталу мүмкіндігін және Қазақстанның коксталуға жатпайтын
кокс газынан аммиак, аммиак тыңайтқыштарын және басқа да
металлургия өндірісі қалдықтарынан марганец регенерациялау және зауыттардың оларға
шикізат базасын кеңейту және тиісті рудаларды қайта бөлудің
жоғары техникалық сапасы бар консерверторлы болат алу.
Қ.И.Сәтбаев ерекше табиғат жағдайларына байланысты сумен қамтамасыз ету
Қаныш Имантайұлын 60-шы жылдардың өзінде-ақ руданы кешенді өңдеудің
Қ.И.Сәтбаевтың зерттеушілік таланты мен ұйымдастырушылық дарыны, ресейлік білім
Қ.И.Сәтбаев ғылымды ұйымдастырушы ретінде бүтіндей ғылыми ұжымдарды Қазақстанды
Өзінің мамандығын жоғары ғылым деңгейіне жеткізе білген тұңғыш
Қазақстан Ғылым академиясын құрушы ол көптеген әртүрлі саладағы
Соколов, Сарыбай, Қашар кен орындары академиктер
Академик Сәтбаев Қазақстан халық шаруашылығын дамытудың перспективалық жоспарын
Энциклопедиялық білімі бар Қ.И.Сәтбаев толып жатқан академиялық институттардың,
Қ.И.Сәтбаевтың басшылығымен Ғылым академиясы тез қарқынмен ғылыми потенциал
Қырқыншы жылдардың басына қарай Қ.И.Сәтбаев бірнеше дүркін еңбекшілер
Ғылыми зерттеулерді майдан қажетіне бағындыра отырып, Сәтбаев соғыстан
Қ.И.Сәтбаев ғылымды өндіргіш күштерді бүгінде және алдағы
Қазақтың тұңғыш геолог-ғалымның ғылыми концепциялары мен тәжірибесін басшылыққа
Қостанайдан шалғайдағы, бұрынғы Торғай облысының орталығы, жас қала
1945 жылы геолог А.Н.Волков Әйет маңында боксит рудаларын
Қ.И.Сәтбаев оның алғысөзіне былай деп жазады: «ірі өнеркәсіптік
Қаныш Имантайұлы бұл сирек кездесетін кен орнын алғашқы
«Әйеттің темір рудасы, - деп жазады Қ.И.Сәтбаев, -
Қ.И.Сәтбаев геологиялық қызмет түсірген қызметтік материалдарды талдай отырып,
Кен орнын одан әрі зерттеулер көрсеткендей, ғалымның болжамы
Қостанай облысында алғашқы стационарлық геологиялық барлау партиясын 1946
Төрт айдан кейін сол газетте «Әйет темір кен
Шаруашылық басшысының мұндай хабардарлығы мақтауға тұрарлық Мемлекеттік деңгейде
Қ.И.Сәтбаев географиялық жағынан тиімді орналасқан қорлардың ауқымы жөнінен
Қаныш Имантайұлы өз мақаласының мақсаты «еліміздің үкімет, жоспарлаушы
Г.И.Носов сияқты, Қ.И.Сәтбаев та Әйет кен орнын зерттеу
Қ.И.Сәтбаев жаңа кен орнын кешенді зерттеу жөніндегі жемісті
Бірегей кен орнын барлау және зерттеу жөніндегі міндеттерді
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан табиғатын зерттеуші аса көрнекті ғалымдардың еңбектерінде табиғат
Мол жинақталған ойлы пікірге сай материалды зерттеу, оны
Қазақстанның зерттелу тарихын сипаттай келе,
облыстың табиғат ресурстарының байлығын танып білудің
бұрынғы зерттеулердің физикалық – географиялық ұғымға қосқан
облыс территориясына байланысты туған ғылыми
табиғат құбылыстарының себептерімен немесе адамның
оларға сүйене отырып физикалық – географиялық
Бүгінде жастарға патриоттық тәрбие беру,
Аталған мәселелерді ескере отырып аймақтың табиғатын зерттеушілер мен
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Бейсенова Ә.С. Қазақстан табиғатының зерттелуі, Алматы: 2011
Бейсенова А.С. Комплексные физико-географические исследования территории Казахстана//география, вып.
Бейсенова Ә.А. Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық
Казахско-русские отношения в 16-19 веках.: (1771-1867): Сб. документов.
Бейсенова А.С. П.П. Семенов-Тянь-Шанский – исследователь Казахстана. //
Бейсенова А.С. Исследования Н.А.Северцов о природе Казахстана.
Бейсенова А.С. Академик Л.С. Берг - исследователь природы
Қазақстан: "Ұлттық энциклопедия "Алматы 2003
Геологические исследования и разведочные работы по линии Сибирской
Тихонович Н.Н. Общий обзор геологического строения и водоносности
Кассин Н.Г Гидрогеологическое исследования, произведенные в центральной части
Кассин Н.Г Гидрогеологическое исследования в юго-восточной части Иргизского
Матвеев П.В., Нифантов А.П. Гидрогеологическое исследования, произведенные в
Дубянский В.А. Краткий отчет поездки в Тургайскую и
Зунтуриди И.Г. Гидрогеологическое исследование района нижнего течения рек
Скалов Б.А. Описание средней части Тургайско-Уральского района.-Мат. По
Скалов Б.А. Почвы 1-й Наурзумской волости Тургайского уезда
Вихерский В. Гидрогеологическое исследование северной части Иргизского уезда
Описание геоботанических условий северных и северо западных волостей
Костанай. вчера, сегодня, завтра.Алматы. 1979.
Кузембай улы А., Абиль Е. Казахская Сибирь: (Из
Черныш П.М. Очерки истории Костанайской области.
Шолпанбаева С. Қаныш публицист //Педагогикалық кеңес 2008 №1
Қазақтың Қаныш - аға жер иесі Алматы: Баспагер
Бердіғожина Ұлылар тарихи ой-сана туралы //Қазақстан мектебі
География және табиғат. Ғылыми – педагогикалық журнал. 2006ж,
3