Жоспар Кіріспе
1 -Тарау. Синьхай революциясы және оның Қытай тарихындағы орны
Учан көтерілісінің басталуы 9-23
Маньчжур монархиясы билігінің жойылуы 23-31
2-Тарау. Сунь Ятсеннің Үш Ұлттық Принциптік бағдарламасының
тарихи маңызы 32-46
З-Тарау. Қытай Республикасының жариялануы.
Нанкин (Астана) үкіметінің құрылуы және оның президенті
СуньЯтсен 47-75
Уақытша Конституция 75-91
Қорытынды 92-96
Пайдаланылған эдебиеттер тізімі 97-98
Кіріспе
Әлемдік тарихта Қытай көрнекті орын алады. Өзінің белсенді шығармашылық
Өткен кездегі соғыстар халық пен халықты іштей қырқыстырып, ел
"Синьхай" ескі Қытай жыл санағы бойынша 1911жылдың
Одан көп ұзамай Кеңес Одағы ыдырап, Қазақстан Республикасы өз
Қытай Халық Республикасы- Азия құрлығындағы ең ірі мемлекет, сондай
Қытай халқы жоғарғы рухты үлгі мен және кеңес елінің
Қытай халқының ұлы жеңісі-оның бүкіл тарихи дамуындағы заңды нәтижесі.
XX ғасырдың алғашқы он жылдығы Қытай өмірінде маңызды оқиғаларға
Қытайдың саяси өміріне 1905жылғы орыс революциясының әсері көп болды,
В.И.Лениннің сипаттағанындай "Азияның ояну кезеңі" деген кезең басталды. Азияның
Қытайдағы ұлттық сана - сезімнің, патриотизмнің өсуі елдегі революциялық
1644жылдан бастап Қытайдағы билік маньчжур аристократиясының қолына көшті. Маньчжур
Қытайға капиталистік державалардың енуі елде 1840 жылы бірінші және
Елдегі ұлттық өнеркәсіптің дамуына феодалдық езгі мен шетел капиталистердің
Қытай буржуазиясы кампрадорлық және ұлттық деп екіге бөлінді. Кампрадорлар
Ұлттық буржуазия- көпестер, помешиктер чиновниктерді және шаруалар ауқатты бөлігінен
Қытай халқының көпшілігін құраған шаруалар қатал эксплуататцияға ұшырады. Қытай
Ұлттық капитализм дамуына кедергі болған маньчжур-Қытай феодалдық реакциясы мен
Революция алдында бірнеше мақсаттар тұрды: империялизмнің Қытайдағы үстемдігін жою,
XIX ғасыр аяғында-ақ елде революциялық лагерь қалыптаса бастады. Оған
Осы уақытта саяси күрес аренесына Сунь Ятсен келді. Қытай
Сунь Ятсен басқарған Синьхай революциясы Қытай халқының демократиялық тарихы
империялизм және Қытай ұлты арасындағы қарама қайшылық
маньчжурлар және ханьдықтар арасындағы қарама қайшылық
революцияның сипаты жайлы
революциядағы буржуазияның рөлі
саяси ұйымдар
революциядағы буржуазия және аруалар
Нанкин уақытша үкіметінің сипаты жайлы
Революция тарихының зерттелуі
Революция барысында Қытай революционерлерінің ерен ерлігінің арқасында, көп ғасырлық
Синьхай революциясының әр түрлі аспектілерін зерттеген кеңестік Қытайтанушы тарихшылардың
Сондай-ақ "Қытайдағы Синьхай революциясы", "Сунь Ятсеннің таңдамалы шығармалары "
Қытай тарихшылары да Синьхай революциясының тарихын зерттеп, оның прогрессивті
Сонымен қатар, Синьхай революциясының зерттелуінде В.И. Ленин естеліктері мен
Менің осы тақырыпты таңдауыма себеп болған 267 жыл бойы
Жұмысты жазу барысында негізгі қолданылған дерек көздерінің ең негізгісі
Осындай әдебиеттерді пайдалана отырып адамзат мәдениетіне үлкен үлес қосқан,
Жұмыс Кіріспеден, негігі үш тараудан және қорытынды мен пайданылған
I тарау. Синьхай революциясы және оның Қытай тарихында орны.
1.1. Учан көтерілісінің басталуы.
XX ғасыр басына таман ихэтуан көтерілісен соң Қытайдың империалистік
"1912 жылы капиталистік державалар шетел саудасы үшін" зорлықпен "
Цин үкіметінің империялистік державаларға қарызы 1911 жылдың желтоқсанында 139
"Кеден санағы бойынша 1910 жылы Қытайда 141 868 шетелдік
ХХғасыр басында шетел миссионерлерінің қызметі жақсы жүрді."/2/ 1910 жылы
Империялистік державалар Қытайда әрдайым өздерінің әскери күштерін ұстады.
Ұлттық капитализмнің дамуына кедергі болған маньчжур-қытай феодалдарының реакциясы Қытай
феодализді ликвидациялау, Қытайдағы үстем етуші державалардың билік етуін жою,
Жоспарда бірінші қытай халқының барлық қатерінің себепкері болған Цин
1911 жылы революция қарсаңында Қытайдағы жағдай В.И. Ленин сөздеріне
Синьхай революциясы қарсаңында Сычуан және Учан көтерілісіне дейін Қытайдағы
Қытай шаруаларының маньчжур монархиясына, феодалдық үстемдік пен империялық агрессияға
Біріккен одақ басқарған Қытай ұлттық буржуазиясының революция-демократиялық қозғалысы.
Буржуазия- помещиктік либералды- конституциялық қозғалыс
Цин империясы өздеріне зорлықпен қосып алған хандық емес халықтардың,
Контрреволюция лагеріне кірген маньчжур қатарында-үстем тап өкілдері, әскер басылары,
Контрреволюциялық лагерь империялистік державалардан саяси, әскери, қаржылай көмек алып
Маньчжур режимінің күйреуі, Қытайдағы 1911жылғы жаз-күз айларында революциялық көтерілістердің
Ханькоудағы орыс концессиясы полицияның (тексерісінде) революциянерлердің штаб-квартирасын 1911жылы 9
Учан көтерілісі басталысымен маньчжур наместнигі Жуй Чэн Ханькоудағы ағылшын
Сондықтан бұл сұрақ консулдар корпусында талқыға салынды. Ресей мен
Қытайда ұлттық патриотизм дамыды, шетел тауарларына байкот жарияланды, әсіресе
1905 жылы Сунь Ятсен Қытайдың жаңару қоғамын құрады. Бұл
1 .Өкіметті құлату., 2.Басқарудың республикалық түрін енгізу., З.Әлемде бейбітшілік
Тунмынхойға кірген әрбір адам ант қабылдайтын болған. 1907 жылы
национализм;
халықтың әл - ауқаты;
халық билігі;
Бағдарламада өкімет басын билеп тұрған династияны құлату, феодализмге қарсы
Сунь Ятсеннің бұл бағдарламасын В.И.Ленин өте құрметтеп қодап бағалады.
Цин династиясы мен монархиялық құрылысқа қарсы шешуші күрес 1911
Тунмынхой басшылығы қарулы күресті 1911 жылдың аяғына таман бастауды
Кейінгі жылдары Қытай буржуазиясы темір жолдарды өз күшімен салуды
Шетелден қарыз алу туралы үкімет шешіміне барлық қалаларда наразылық
Бұл күндері Пекинде байлар банктерге салған салымдарын алып елден
20 қазанда Хуан Син басқарған уақытша революциялық үкімет құрылады.
22 қазандағы Пекин үкіметі Янцзы өзені бассейніндегі барлық қарулы
Солтүстіктің барлық помещиктік буржуазия өкілдері Юан Шикайға үлкен үміт
Революцияның бірінші күндерінде ақ державалар өз әскерлерін революцияның орталықтарына
3 желтоқсанда оңтүстік- солтүстік арасында достық келісімге келді. Юан
18 желтоқсанда оңтүстік- солтүстік арасындағы бейбітшілік туралы конференция болады.
24 желтоқсанда көп жылдық қуғындаулардан кейін Сунь Ятсен Шанхайға
1911жылдың аяғында Қытайдағы саяси жағдай әртүрлі қоғам өкілдері саяси
Осы уақытта оңтүстіктер конференция шақыртып, 29 желтоқсанда Сунь Ятсенді
Юан Шикай биліктің қолдан тайып бара жатқанын сезіп 1912
Сунь Ятсен өзінің президенттік қызметін абайлап ептеп жүргізді. Ол
Сунь Ятсен тәуелсіз, күшті мемлекет құрғысы келді, сол мақсатта
Сунь Ятсен жаңа заң шығарды. Бірақ ол елдің әлеуметтік-экономикалық
1912 жылы 28 қаңтарда Юан Шикайдың саясаты бойынша 47
Ағылшындар Юан Шикайдың президент болғанын қалады және қолдау көрсетті.
Сунь Ятсен: "Егер мен президент болып тұрсам державалар интервенциясы
1912 жылы 10 наурызда Ұлттық жиын Нанкинде республиканың уақытша
Жер-жерлерде көтерілістер, қарсылықтар басталды, солтүстіктіктердің басшылары (Юань Шикай мен
1913 жылы "Ақ қасқыр" деген отрядқа біріккен адамдар Юянь
Сунь Ятсен бұл кезде өз партиясының барлық күшін елдің
Тамыздың 25-ші жұлдызында жаңа партия - Гоминданның бірінші жиыны
Гоминдань құрамына Тунмынхой өкілдері мен либералдық-буржуазиялық ұйымдар кірді.
1912жылғы Гоминдань программасы:
1.Күшті және біріккен үкіметті қорғап, қолдау, орталықтандыру жүйесін ұйымдастыру.
2.Жергілікті басқару органдарын қолдау, халық ішінде жекеше өзін- өзі
3.Теңдік, өркениет, елдің біріккен мықты елге айналуы.
4.Халықтың әл-ауқатын көтеру.
5.Басқа ұлт өкілдеріне достық қарым-қатынас орнату.
Жаңа партия өз бағдарламасында революция аяқталды, ұлт-азаттық күрес бітті
Юань Шикай үкіметі империалисттерге бағынып отырды, айтқандарын жасап, террор
Осы кезде банкттер консорциумы құрамы өзгерді. АҚШ президенті Тафта
АҚШ Қытайды республика деп таныды. Бұл Юань Шикайға пайдалы
Сунь Ятсен өз еркімен бас директорлықтан (теміржол) кетеді.
Сунь Ятсен халықты "Екінші революция" ашуға шақырады. 1913жылдың 11
1914 жыл Сунь Ятсен жаңадан "Қытай революциялық партиясын" құрады.
1911-13 жылдардағы революция Қытай алдындағы негізгі міндетті шешпеді. Ол
Учан көтерілісі басталысы мен Пекиндегі шетел державаларының өкілдері почта
Бұл текстің бірінші бөлімінде революциялық армияның бас қолбасшысы шетел
Екінші принціпінде Қытайды құлдырауға әкелген маньчжур демократиясын құлатып, елде
Революцияның үкімет келісімде қарыз көлемі, ол үшін төленетін проценті,
Мемлекеттік қажеттіліктер үшін алынбаған Цин үкіметінің қарызын революциялық үкімет
Революциялық үкімет шетел державаларына Цин үкіметіне қарыз берген өз
Революциялық үкімет барлық шетел державларынан елшілерді, миссионерлерді және тағы
Революциялық үкімет осы мәселелерді шешуге көмектескен шетел державасының өкілдеріне
6. Қытайды феодалдық-республикалық формадағы үкімет құрылған соң орталық үкімет
Үшінші принцип жергілікті билік өкілдеріне арналды және олардан революционерлерге
Европа, Америка, Жапон газет-журналдары Сунь Ятсеннің Қытай революционері ретіндегі
Учан көтерілісінен соң Пекиндегі дипломатиялық корпус нұсқауымен маньчжур князь-регенті
Чаныпадағы ағылшан елшілігі Пекиндегі ағылшын елшісінің бұйрығы бойынша Кеденнен
Дипломатиялық корпус шешімінен үш банк " Гонког-Шанхай, Неміс Азиат,"
Осы мақала 1911 жылы 2-ші қаңтарда Пекинде ағышын тілінде
Революция барысы туралы ақпарат Қытайдағы империалисттік пресса органдарында қарсылық
Сунь Ятсен Америка Құрама Штатының мемлекеттік секретары Нокспен революциянерлерінің
1986 жылы Қытай Халық Республикасында Синьхай революциясының зерттелуінің жағдайы
Шолу авторлары Синьхай революциясын зерттеуде екі кезеңді бөлім көрсетті.
Екінші кезеңнін басталуы Гуаньжаудағы "Сунь Ятсен және Синьхай революциясы
1979 жылы Синьхай революциясын зертеуде жеткен жетістік, шығарылған жұмыстың
Жоғарыда айтылған мақалада әлі күнге дейін Қытай Халық Республикасының
1. Империализм мен Қытай ұлты арасындағы қайшылық.
1960 жылдардағы Қытай тарихшылары арсындағы пікірталас барысында Синьхай революциясы
Бірақ, ихтуан (1900-1901) көтерілісінен кейін империалық державалар Цинь династиасын
Сол кезде Қытай халқы мен Цинь үкіметі арасында қарсылық
Тарихшының үшінші бөлігі, революцияға дейінгі кезеңдегі негізгі қоғамдық қайшылық
Синьхай революциясын зырттеуінің 60- жылдағы нәтижесі 80-жылдағы материялда қолдандылды,
2. Манчьжур монархиясының жойылуы. Революцияның сипаты.
Революцияның сипаты туралы 1950-ші жылдың өзінде Қытай Халық Республикасында
1979-80 жылары Лю Данянь Жапон ғалымымен болған пікірталаста Синьхай
1. Қытайдағы капитализмнің дамуымен, онда ненің күші буржуазиялық және
2.Революция-көсемі ретіндегі буржуазия, ұсақ буржуазия, және буржуазиялық интелегенция өз
Буржуазиялық революциянерлер анық революциялық бағдарлама жасай алады.
Буржуазия басшылығындағы шаруалар революцияның негізгі күш рөлін атқарды.
3. Маньчжурлар мен ханьдықтар арасындағы қайшылық.
Маньчжур мен хандықтар арасындағы қайшылықты қарастыруда Қытай революционерлерінің "Маньчжур
"Маньчжурларды қуғындау " ұранының мазмұны, маньчжур мен хань ұлты
Бұл ұран мазмұны, Қытайдаы ұлттық капитализмі дамуы жолындағы ең
Қытай Халық Республикасының тарихшылары арасындағы осы ұранды революция дайындайды
Басқа бір тарихшылар пікіріне сүйенсек "маньчжурды-қуғындау" ұраны тек феодалдық
4.Революциядағы буржуазия рөлі.
Синьхай кезеңіне дейінгі ұлттық буржуазия дамуының деңгейі туып мәселе
Ұлттық буржуазиялық бөлікке бөлінуі туралы мәселе қозғалды. Ертеде Қытай
Таль Чуансян мен Сюй Динсин мысалы ретінде мынадай фактілерді
5.Саяси ұйымдар.
Біріккен одақтың сипаты жайлы мәселе ғалымдар арасындағы бір ауызды
Тағы бір пікір бойынша Одақ тек бір топтың буржуазиясының
6. Революциядағы буржуазия және шаруалар.
Синьхай революциясы кезінде бұл екеуінің арасындағы байланыс туралы мәселе
Тарихшылардың бір бөлігінің ойынша революция кезеңінде буржуазия мен шаруа
Басқа көзқарас жақтастарының ойынша, Синьхай революциясы жылдарында буржуазия мен
Басқалардың пікірінше революция барысында буржуазия мен шаруа арасында одақ
Синьхай революция кезіндегі буржуазия мен шаруа арасында одақтың бар
Қытай тарихшылары жаңа армия мен құпия одақтар Қытай революционерлері
7.Уақытша Нанкин үкіметінің сипаты.
Бастапқы кезеңде Синьхай революциясын зегттеу кезінде Қытай Халық Республикасында
Соңында авторлар, Қытайдағы XX- ғасырдың басындағы ерекше, жартылай феодал,
П-тарау. Сунь Ятсеннің "Үш Ұлттық принципі"
Сунь Ятсен 1905 жылы елдің басқа да ірі ұйымдарын
Национализм принципі.
Халық билігі принципі.
Халықтың әл-ауқаты принципі.
"Үш ұлттық принцип дегеніміз не? " Үш ұлттық принцип
1906 жылы 21-ші желтоқсандағы Сунь Ятсеннің Үш ұлттық принцип
Национализм терминінің мағынасы түсінікті, мысалы, бала өз ата-анасын жақсы
„Біз хандықтар өз мемлекетіміз бар тек қана билікті өз
Біз Отаны жоқ халық болып қалдық. Жер жүзінде қазір
Халық билігі принціпіне келетін болсақ, ол саяси революция негізін
,,Мин императоры Тайцзу монғолдарды қуып, Қытай мемлекетін жариялағанын еске
Саяси революция проблемасын зерттеу ұзақ уақыт пен енбекті қажет
Енді халықтың әл - ауқаты принціпіне келейік. Бұл өте
Ұлттық және саяси революция жасай отырып біз өзіміздің әлеуметтік-экономикалық
Осы халықтың әл- ауқаты принціпін дүниеге келтірген себептерге келейік.
Бұл кезде маньчжур үкіметі өз елшілерін билік мәселесі жөніндегі
Сунь Ятсен болашақ Қытай республикасының конституциясын жаңа принцип бойынша
1 .Атқарушы билік 2. Заң шығару билік
З.Сот билігі 4. экзаменационды
5 .Бақылаушы билік(контрольдық) Сондай-ақ, Сунь Ятсен мемлекттік басқарудың кестесін
Токиода шығарылған "Минь Бао" газетіндегі "нацонализм" принципін насихаттауға қарсы
Шетелдегі Қытай эмигранттары ішінде көптеген құпия ұйымдар мен партиялар
Үш ұлттың принципке негізделіп жасалған саяси бағдарламасы Қытайды құтқарудың
Бүкіл Қытайдың ұлттық азат етілуі, Қытай территориясындағы барлық ұлттың
Бірінші жағы бойынша ұлттандыру принциптің мақсаты - қытай ұлтын
Қытай ұлтының азаттығы үшін Гоминдан мүшелері олар арқа сүйейтін
Национализм принциптің антиимпериалық бағытын дәлелдей отырып, біз ұлттық күшінің
Екінші жағы. Жоғарыда айтылғандай Синьхай революциясына дейін елде Маньчжур
Халықтың билігі принципі.
Халықтың билігі жайлы айтпас бұрын біз, халық дегеніміз не
Цинь династиясы мен халық арасындағы қарама қайшылық өте күрделі
Қытай халқы еркіндік үшін күресті. Халық арасында еркіндік идеясын
42
С заходом солнца я отдыхаю.
Я капаю колодец, чтобы напиться,
Я пашу землю,чтобы кормиться.
Какое мне дело до власти императора?
Халықтың билігі еркіндіктен туған. Шетелдерде болған еркіндік үшін күрестің
"Халық билігі"- бұл революциялық партия үраны. Сунь Ятсенннің айтуы
Сунь Ятсен өз сөзінде теңдік еш жерде жоқ, тіпті,
"Мырзалар, мына графикке қарасаңыздар, сіздер теңсіздік нәтижесінде жоғарғы билеуші
Теңсіздіктің бірінші графигі
Император(ди)
Князь(ван)
Герцог(гун)
Маркиз(хоу)
Граф(бо)
Виконт(цзы)
Барон(нань)
Народ(минь)
Бұл кестеде жоғарғыда түрғандардан бастап төменге қарй көрсетілген.
Осындай теңсіздік жайлы АҚШ,Англия,Франция елдерінің теңдік үшін жүргізген күрестері,
"Ал Қытайдың жағдайы қандай? Қытай формальді түрде он сегіз
Халық билігінің идеясы Европа мен АҚШ-тан алынған. Сондықтан революция
1900жылғы Европа-Америка басқыншылығын қарсы көтеріп ихэуандықтар үлкен қылышпен сегіз
Халықтың билігі принципі . Бұл принцип гоминдан пікірінше халыққа
5 бөлігі туралы оқытуы енеді: заңдық, соттық, орындайшылық, экзаменациондық
Халықтың әл-ауқаты принципі.
"Халықтың әл-ауқаты приципі"- ұлы бірігу принципі (Датун). Халықтың әл-ауқаты
Сунь Ятсен халықөтың әл-ауқаты принципін жүзеге асыру әдістерін гоминдань
Басқа мемлекеттерде талаппен капитал дамуының дәрежесінің әр түрлігіне байланысты
"Халықтың әл-ауқаты мэселесін шешпей өркениет дамуы тежеледі",-дей келе Сунь
"Мемлекет негізі - халық, ал халыққа тамақтану аудай қажет"
"Европалық соғыс басталғанына дейін барлық елдердің саясаткерлері бұл мәселеге
Германияның барлық порттарын одақ эскерлері жауып тастады, Германияның ішіндегі
Халықтың әл-ауқаты принціпінің мэселелерін шешудің тағы бір жағы киім
III тарау Қытай Республиксының жариялануы
жылы 25 желтоқсанда Сунь Ятсен Шанхайға келді. Оны халық
салтанатпен қарсы алды. 1911 жылы 29 желтоқсанда
провинция өкілдері Нанкинде жиналып Қытай республикасын жариялап,
оның уақытша президенті етіп Сунь Ятсенді сайлады.
жылдың бірінші қаңтарында Нанкинде Сунь Ятсен президент тағына
отыруы салтты түрде өтті.
Ант қабылдау мен бір уақытта Республика президенті тағына отырудың
Сунь Ятсеннің революциялық үкіметінің алдында түрған ,.маңызды міндеттердің бірі-
Республикалық Уақытша Нанкин үкіметінін министрлерінің көпшілігі либерал- конституционалистер (министр
Сунь Ятсеннің жағдайы өте күрделі болды. 1914 жылы Нанкин
1912 жылы 5 қаңтарда " Қытай Республикасының презилентінің халыққа
Республиксын мойындауы ұсынды.Жолдаудың кіріспесінде Қытайдағы
жаңадан құрылған республиксық құрылыс Қытай халқының еркіндігін
білдіретіндігі және Қытайда екі жүз алпыс жеті жыл бойы
абсалютизмі мэңгіге жойылғандығы айтылған.Сонымен
қатар,шетелдіктермен қарым- қатынас жүргізу үшін төмендегідей талап көрсетілді:
Республика маньчжур үкіметі
революцияға дейінгісін ғана
жасалған келісөздер мойындалмайды.
Сонымен қатар, Республика
қарыздардың революцияға дейінгісін
көтерілгеннен соң алынған қарыздар мойындалмайды.
3. Революцияға деиінгі шетел мемлекеттері мен немесе жеке шетелдік
азаматтардан алған барлық
сайлайды.
4. Республика аумағындағы барлық шктел азаматтардың өмірі мен
мүлкін қорғауға Республика міндеттеледі.
5. Президент ұлттық мемлекет құруға барлық күш жігерін салады.
Қорытындылай келе жолдауда Қытай Республикасының президенті, Қытай
әлем халықтарының тең мүшесі қатарында болатынына сенім білдірген. Текст
Жолдау текстінде Сунь Ятсен мен Қытай революционерлері шетел державаларының
Сунь Ятсеннің 1912 жылғы он тоғызыншы қаңтардағы Нанкин үкіметінің
Шетел державалары Юань Шикайды қаржы жағынан қамтамасыз етіп отырды.
Ағылшындарға бағынатын Қытайдағы пресса Сунь Ятсен жолдауын суық қрсы
Лондондық " Таймс " 1912 жылғы 21 қаңтардағы басылымында
Бұл уақытта Қытайдағы шетел державалары билікте маньчжурлық режимді сақтау
Империалистік державалар өздерінің Қытайдағы экономикалық және саяси мэселелеріне ,екі
1912 жылдың көктемінде шетел державалары арасында Сунь Ятсен мен
Революциялық Нанкин үкіметінің басшысы ретінде Сунь Ятсен шетелдер державаларының
бұл өтініш жауапсыз қалып отырды. Нанкин үкіиетінің қазынасында ешбір
1912 жылы Сунь Ятсен мен Нанкинде кездескен журналист Мак-Комик
Ал, Нанкин үкіметінің қаржылық жағдайы туралы Мак-Комик былай деп
Сунь Ятсеннің республикалық Нанкин үкіметін сақтап қалуға тырысуы туралы,
51
банктерінің концерциумы басынан-ақ, Юань Шикайды қолдағандықтан, Сунь Ятсен 1912
Сунь Ятсеннің Нанкин үкіметі Жапондық іскерлердің үсынған ұсақ бірнеше
Осы қарыздарды беру арқылы Жапон капиталисттері Англия иелігіндегі Янцзы
Империалистік державалар Сунь Ятсен қысымын көрсетті, себебі барлық билікті
Қытайдағы баспасөз ұйымдарын да Юань Шикай пайдасы үшін Сунь
Сунь Ятсен барлық жақтан қысым көре бастады. Тіпті оның
52
Империялық державалар Қытайдағы революциялық үкімет сүрауларына қарамағанда Ресейдің большевистік
Большивистік басылымында Синьхай революциясы қарсаңында
Қытайдағы революцияның қозғалыс туралы жүйесі мақалалар шығарылып
отырылды. 1911 жылы "Звезда" газеті қос одақ туралы, ондағы
Ятсеннің манчжур режиміне қарсы сөздерін қолдаумен жазды. Сонымен
қатар бұл басылымда мынадай журналистер мақалаларды шығарған:
В.Д.Бонч-Бруевич "проснувший дракон", С.М. Нахимсон "Новый успех
социализма," М.М. Михайлов "В
революциялық мэселелерін көрнекті болыневик публицистер де қарастырды Н.Н Батурин,
Осы "Звезда" газетіндегі 1912
1912 жылы қаңтардың 6-сы бүкіл Ресейлік (Пражская) конференция РСДРП
53
пролетариат России следит за успехами революционного народа в Китае,
Синхай революциясы Қытай халқының демократиялық тарихы мен ұлт-азаттық күресі
Синьхай революциясының әртүрлі аспектілерін зерттеген советтік Қытай
тарихшылары: Е.А.Белов, Л.А.Березный,
Л.Н.Борох,А.А.Волохова,Ю.М.Горущянц,А.М.Григорьев, В.И.Данилов,Л.П.Делюсин,Г-В.Ефимов,Д.Н.Зильберг,Н.Б.Зубков,Н.М.Калю жная,Е.Ф.Ковалев,А.С.Кастяева,А.Г.Крымов,В-Н.Кучунов,Л.С.Кнезаджян,А. В.Меликсетов,О.Е.Епошнин,С.Н.Микиторов,Л.Н.Новиков,Е.Ю.Стабурова,Г. Д.Сухарчук,С.Л.Тихвински,Ю.В.Чудодеев және тағы басқалары.
Сондай-ақ, революцияның мынандай қүжаттары орыс тіліне аударылып
шығарылды:"Қытайдағы Синьхай революциясы", "Сунь Ятсеннің таңдамалы
шығармалары ".Совет кезкңінің тарихшылары өздерінің мақалаларында,
кітаптарында және коллективті
буржуазиялық ұлтшылдығын өрістеткен,Синьхай революциясы кезіндегі антиманьчжурлық күрес, буржуазиялық-революоциянерлік күрестің
Қытай Халық Республика Тарихшылары да 60-шы жылдарының басында Қытайдағы
54
күресі негізінде көрініс тауыпдытайлықтардың маньчжурлықтарға қарсы күресі ретінде болып
Көрнекті Қытайдық Марксист —тарихшысы Уюичжан,(кезінде Синьхай революциясына қатысушыларының бірі
Уюичжан,Синьхай революциясының үлы жетістіктерінің бірі монархиялық құрылысты құлату деп
60-шы жылдарының басында кейбір Қытай тарихшылары Цин династиясының прогрессивтік
"Синхай революциясы империялизмге қарсы бағытталған" деген Цин монархиясынның еліндегі
Жалпы Қытай тарихшыларының басым көпшілігі Фудань Университеті мен Шанхай
55
қатарында бағалайды. Бүнда авторлар империалистік агрессорлармен Қытай ұлты арасындағы
Бұл жерде біз Қытай тарихшылары арасында көзқарастың бірлігі жоқтығын,
1975 жылы Американ Қытайтанушысы Уинстон сенің 1911 жылғы революция
Синьхай революциясының тарихына қатысты американ-қытайтанушы тарихшылардың да еңбектері аз
Француз тарихшысы М.К. Бержердің Райт көзқарасынан айырмашылығы, ол революция
56
комитетінің мүшелерінде болды.Бержер пікірінше Юань Шикай билікке тек демократия,
Синьхай революциясының тарихы туралы ағылшын тіліндегі
американдық-қытайтанушы Э.Родс(Гуандун провинциясындағы
революциялық қозғалыстың дамуы туралы зерттеу);Д.Ж.Эмерика (1911 жылдың қарсаңындағы Хунань
Осылайша біз тарихшыларымыздың Қытайдың жаңа тарихындағы Син революциясының тарихы
1911 жылы 10 қазанда кешке Қытай " жаңа армиясының"
57
империялистік державаға Цин үкіметін қолдамауды өтіну туралы жазылған.
Революцияның бүкіл ел көлемінде жетістіктері Учандағы солдаттар көтерілісіне байланысты
Олар революционерлердің үгіттеуімен Цин монархиясын құлату керектігіне оның көзі
Маньчжурлардың қатарындағы жауынгерлердің көбі өздеріне қарсы " жаңа армия"
Бұл туралы олар Пекиндегі американ және ағылшын атташелардан біліп
Учандағы әскери үкімет қытай солдаттары мен жергілікті халық арасындағы
Учан көтерілісі туралы хабар Цин үкіметінің басқа провинциясына да
Халықтың басым көпшілігі бүрынғыдай өмір сүргісі келмеді. Қытайдың революциясының
1911 жылғы жаздағы Пекинің шетелдік банктер консорциумына тамір жол
58
Бүкілхалықтық қарсылыққа кез болған маньчжур үкіметі елді билей алмады.
1911жылы 18 қазанда Учан көтерілісін басқа провинцияның қолдауы туралы
1911 жылы қазан - желтоқсан айларындағы тәуелсіздіктің жарияланғаны Қытайдың
1911 жылы 29 желтоқсанда Нанкинде жиналған революциялық провинцияның өкілдері
Ятсенді Қытай Респупликасының уақытша президенті етіп жариялады және уақытша
Бұл үкімет буржуазиялық-демократиялық конституция
қабылдайды.Халықтың демократиялық бостандығы мен құқығы жарияланды, эйелдерге сайлау қүқы
Маньчжурлар еліндегі барлық азаматтық және әскери билікті маньчжурлар мен
Қытай буржуазиясы мен помещиктерінің революцияда тез кетуінен және республикалық
59
азаматтық соғыстан қорыққан Сунь Ятсен, маньчжур династиясын биліктен құлату
Қытай буржуазиялық өкілдерінің Нанкин үкіметі қабылдаған конституция негізінде парламенттік
Елде Юань Шикай құрған солтүстік милитаристер (Бэйянский)топтардың феодалдық- помещиктік
60
күйреу кезеңі басталды. Оны шешудің революциялық жолы тек, ¥лы
Синьхай революциясының билікке Қытай буржуазиясын әкеле алмауын, 1895 жылдан
Монархиялық құрылыс пен конфуциялдық идеология қотықтаған көп ғасырлық Қытайлық
Біршама әлсіреген Батыстың өнеркэсібі дамыған капиталистік елдерімен осындай қақтығыс
61
антиқытайлық күрестер), манчжур — қытай феодалының үстем тап өкілдері
XIX ғасыр 60-90 жылдары "өзін өзі дамыту", саясатына көшті,
елдерінен артиллерия,тез ататын автомат, тағы басқа
теңіз кемелеріжәне сол сияқты әскери техниканың үлгілерін алу, сонымен
қатар қазіргі заманғы машина өндірісі мен байланыс құралдарын, армия
флот мүқтаждықтарын қанағаттандыратын басқа да құрал-жабдық түрлерін
Батыс елдерінен алу. "Өзін-өзі дамыту саясаты" түрғысында қабылданып
жатқан заңдар феодалдық
керісінше жаңа үкіметке қарсы шаруалар көтерілісі болмау үшін олардың
мүддесін қорғайтын заңдар шығарды. Қытайға Батыс техникасымен қатар,
XX ғасырдың аяғында батыстың буржуазиялық идеялары да ене бастады.
В.И.Ленин былай деді "Қытайлықтар өздерінің азаттық идеяларын Европа
және Америка елдерінен алды" деген1?
"Өзін-өзі дамыту саясаты" жөніндегі мемлекеттік өндірістер қатарында Қытайдың аймақтық
62
Қытайдағы антиимпериалистік, антиүкіметтік ихэтуань көтерерілін басуға бағытталған сегіз (8)
Қытай буржуазиясының тап ретінде қалыптасуы XIX ғасыр 70-90 жылдарына
Оған кезінде елден эмиграцияға кеткен және Англия, Франция; Голландия,
Өнеркәсіп орындарының кәсіпкер басшыларында шаруа - арендаторлары немесе лавка,
63
дэстүрлері өздеріне тым күшті әсер етіп жатқанын сезінді және
Антимиссионерлік күресті христиан уағыздарында арнайы феодалдық идеология-конфуциялдықтың қаупін көрген
Бү_л буржуазия өкілдерінен 1895-1898 жылдары реформа үшін болған қозғалыс
"Өзін-өзі жетілдіру саясатының " бірде бірсалдарының бірі Қытай буржуазиялық
XX ғасырдың алғашқы он жылдығы өнеркәсіптің дамуымен көрінді. Әсіресе
64
Қытайдың әлемдік нарыққа бүкіл ел көлемінде ескі феодалдық тәртіпті
Е.А.Белов бұл туралы "...Синьхайская революция, устранив цинскую монархию, оказавшуюся
Синьхай революциясының сәтсіздіктеріне байланысты өзінің сыншыл бағасын 1912 жылы
"Революцияның басталуымен қатар, -дейді Хуан Син-республикалықтар қатарына және үкіметтің
65
мемлекеттік ұйымдарын ғана емес, жаңа режимнің енгізілілуі, жаңа идеяның
Жаңа қоғамдық күштердің —буржуазия мен пролетарияттық жеткілікті
жэрежеде жетіле қоймуы, феодалдар тобының күштілігі мен феодалдық
конфуциялық идеялық түрақтылығы, "
насихатталған, революциялық-едеологиялық дайындығына, және қытайлықтардың қоғамдық топқа жататынына байланыссыз
Синхай революциясындағы
1905 жылы тамыздағы Сунь Ятсен құрған Біріккен одақтастығының деклорациясында
Ұлттандыру мэселесі- маньчжурлерден қүтылу, Қытайдың жаңа өркендеуі-декларацияда орталық орынды
Кейіннен Қытайдағы қарбалас жағдайды пайдаланып, ел ішіне кіріп, Қытай
66
ретінде өмір
Басқа революциялық ұйым - " прогресстің біріккен одағы" -
Декларацияда цинь үкіметінің Қытайдың ұлттық қасиетін таптады деп жаазылды:
Олар біздің жерлерімізді бүгін бір шетелдіктерге берсе, ертең басқасына
1911 жылы 12 қазанда цинь үкіметіне қарсы учан гарнизонының
67
Қытайды жаулап алған кезіндегі қатыгездіктер туралы естеріне салды; Қытай
" Біздің эрқайсымыздың өміріміз бен мүлкімізге эр күні қауіп
Журнал "Миньбао"- біріккен одақ органы- Қытай халқының 260 жылдық
Национализм идеясының маңызын түсінуде кейбіреулер басқаша түсінеді. " Революцияның
Сун Ятсеннің жақтастары Чжан Тайань национализм идеясын түсінуде бірінші
68
"Маньчжурлармен күрестегі эділеттілік" мақаласында да ол" қорлағаны үшін жануарлар
Чжан Тайян дамытқан ұлт және ұлттандыру теориясы шовинистік түрде
Қытай революционерлерінің ұлттық көзқарастары Қытайдың феодалдық қоғамының , патриоттық,
Цин империясының құлағанынан кейін Сунь Ятсен жиналған жиын алдында
Республика жарияланғаннан кейін буржуазияның ұлттандыру принципі
ханьдық емес халықтарды
маньчжурлардың өз империясының құрамына зорлықпен эр кезеңде кіргізген монғол,
1912 жылы пайда болған Қытайдағы буржуазиялық саяси партиялар өздерінің
69
Конституциялық монархия қозғалыстар
партиясының бағдарламасындағы 11 пунктінің 3-ші пунктінде "ұлттарды ассимилизациялау және
В.И.Лениннің 1912 жылғы маусымдағы "Демократия и народничество в Китае
"Объективное условия Китая,отсталой,земледельческой, полуфеодальной страны, ставят на очередь дня
Бірақ, Синьхай революциясы барысында жоғарыда көрсетілген себепкер күшіне Қытай
70
бірақ, оның "жерге деген қүқығын теңестірілуі" талабы халыққа түсініксіз
"Нацонализм" үраны антифеодалдық күрес түрінде де көрініс тапқанын жасыруға
Буржуазия Синьхай революциясының барысы мен дайындығы кезінде антиимпериялистік талаптарды
Сунь Ятсен қандай жолмен болса да державалардың бірігіп Цин
Әртүрлі бағыттағы жекелеген публистистік революциялық демократиялық болсын конституциялық монархиялық
71
Қытайдағы үрлық саясаты, олардың елдегі табиғи байлықтары үшін халықтың
Сол уақытта маньчжурлар монархиясын құлату Синьхай революциясы барысында объетивті
Қытай буржуазиялық революционерлік бағдарламасында антифеодалдық және антиимпериалистік талаптардың жоқтығы
"Қазіргі революция,-деп көрсетілді Декларацияда, - өткен кезеңдердегі төнкерістерден айырмашылығы,
Бұл өзгерістердің бағдарламасы көп түрлі, бірақ, оның мәнін мына
Сунь Ятсен маңындағы Қытай революционерлерінің демократиялық прогрессивті бөліктері және
Қытайдың жаңару одағының жарлығында көрсетілген революцияның төрт мақсатының, яғни:
В.И.Ленин Сунь Ятсеннің революциялық қарсаңында алға қойған "үш ұлттық
72
Осы конституцияны қайта өңдеу үшін, Юань Шикай және кейін
Синьхай революциясы 1908 жылы В.И.Лениннің "Цинь империясына демократиялық қозғалыстан
В.И.Ленин 1911 жылғы революция жеңісін өте жоғары бағалап оған
73
1912 жылғы қаңтардағы Сунь Ятсеннің уақытша
1912 жыл қаңтар Қытай Республикасының құрылуының басынан ақ мен
Мемлекеттің түп тамыры-халықта. Бір мемлекет территориясына ханьдықтар, маньчжурлар және
Ухань бірінші болып эділеттілік үшін көтеріліс бастасымен ақ, ондаған
74
көлемінде біздің территориялық бірлік деп атайтын орталық орган құрудағы
Көтеріліске шығу туралы жер жерлерде хабар тарағанда біздің қажырлы,
Біздің территория өте үлкен және әрбір провинцияларға өзіне тэн
Осы байланыстардың негізгі принциптері туралы келісім жасалғанда,оны жүзеге асыру
Елді маньчжуриялық Цин династиясы билеп тұрғанда , конституцияны дайындау
Біздің саяси және экімшілік қызметтеріміздің бағыттары міне, осындай. Осы
Біз жариялаған революциялық принциптер барлық елге түсінікті. Біздің күресіміздің
75
еді. Сегізінші айдың басталуымен (Қытайдың ай каленьдарында сегізінші ай
Республика жариялағанына көп болмағандықтан, оның алдында ішкі және сыртқы
2. Уақытша Конституция
Сунь Ятсен болашақ
принцип бойынша жасамақ болды.
көрсетті:
1 .Атқарушы билік 2. Заң шығару билік
З.Сот билігі 4. экзаменационды
5 .Бақылаушы билік(контрольдық)
76
Сондай-ақ, Сунь Ятсен мемлекттік басқарудың кестесін салып көрсетті:
¥лттық жиын
Үкімет
Экзаменаци-ы Заң шығ.
палата палата палата
Басқа Ағарту Сыртқы
минис-р мин-гі
мин-гі мин-гі
Провинциялық
билік
Уездік өзін-өзі басқару шартындағы тікелей халық билігі төмендегідей іске
Сайлау Референдум
құқы қүқы орган-на отыру
құқы Ұлттық жиынға әр уезден бір
Заң швғару иници-сы құқы
77
адам саиланады
Атқару билігін президент, заң билігін-парламент, сот билігін судья жүзеге
Экзамендік жүйе басқа елдерден бүрын Англияда пайда болды. Ал,
негізінде бұл жүйені Қытайдан алған. Сондықтан,
экзамендік жүйесі ең көне және ең жақсы жүйе болып
Бү_л екі билікті-контрльды және экзаменационды палатаның атқарушы өкілдері жүзеге
Бұл схемада көрсетілгендей бес билік тармағынан бөлек халықтың тікелей
Сунь Ятсен чиновниктерді тағайындау жүйесінде де Англия мен Америка
Енді Сунь Ятсеннің "үш ұлттық принцип" туралы сөйлеген сөздерінен
Революцияның Қытайдың орталық және Оңтүстік аудандарына жайылуынан соң революционерлердің
78
әлеуметтік революция жасау керек. Бұл революция Қытай ауылдарындағы түрақтанған
Сунь Ятсеннің одақтағы жақтастары азйды. Олар империалистік державалар мен
1912 жылы 12-ші ақпанда маньчжур императоры Пу И тақтан
Солтүстік Қытайдағы ірі жер иеленуші Юань Шикай, атақты феодал
банктерімен қару-жарақ фирмаларымен байланыста болды. 1909 жылы Юань Шикай
Оны жас император Пу И экесі, бүрынғы император Цзай
Бірақ 1911 жылы қазанында революцияның белес алып түрған кезінде
Президенттікті Юань Шикайға бере отырып Сунь Ятсеннің ойлаған ойы,
1921 жылы 28-ші тамызда РСФСР сыртқы істер халық комиссары
80
Ресейде Лениннің орнына Москваға Колчак немесе Юденич, немесе Врангель
Юань Шикай республика президенттігі қызметіне өте жоғары
байыптылықпен кірісті және Оңтүстіктердің саяси топтарымен арадағы
байланысты шиеленістіріп алмауға тырысты. Ол республикандықтардың
кейбір басшыларын өз үкіметінің құрамына кіргізді. Біріккен Одаққа
топтасқан Сунь Ятсеннің бүрынғы жақтастары маньчжур ьилігін
құлатқаннан кейін, күрестің парламенттік жолы мен, халықтың қатысуынсыз
Юань
алшақтатуды жоспарлады. Феодалдық тэртіппен шетел империализміне қарсы жү_мысшылар мен
Юань Шикайдың ойларына қате баға беру Сунь Ятсеннің өз
Сунь Ятсен Біріккен Одақты қайта ұйымдастыру мэселесімен, 1912 жылы
81
көздеген буржуазиялық республикандықтар жаңа партияны ұйымдастыруды негігі мақсат көрді.
1912 жылы 25 тамызда жаңа партияның алғашқы съці пекиде
Синьхай революциясының ардагарі және Қытай халықының келесі кезеңдеріндегі революциялық
Қытай әлсіз, сондықтан, ол шетел державаларымен өз капиталистеріне қарсы
Сунь Ятсен президенттіктен кеткенімен шетелдік державаларының қоғамдық пікірлері мен
82
Штаттарына Қытай Республикасы мойындауды сүрауды жалғастыра берді. 1912 жылы
1913 жылы ақпан-наурызда сол кезде темір жол құрылысы бюросының
Қытай революциясының барысын бақылап отырған В.И.Ленин, 1912 жылы 8
Өркениетті Европаның Бүнымен жұмысы жоқ. Әлі күнге дейін, тірті
1912 жылы сәуірде сөйлеген сөзінде Сунь Ятсен : "Қытайда
83
"Қытайда барлық жерде өнеркәсіп дамыған жоқ, бэрі жұмыспен қамтылған
1912 жылы 12 қыркүйекте Пекиндегі Қытайдық ақпараттық құралдарының жиналған
Сонымен бірге, Сунь Ятсен өз елінің шынайы патриот ретінде
1912 жылы 31 тамызда Пекиндегі сөйлеген сөзінде Сунь Ятсен
Сунь Ятсен Қытай Республикасының президенттігіне кеткеннен соң өзінің Қытайдың
Сунь Ятсен мынадай мэселелер бойынша сөз қозғады:
І.өнеркәсіп пен табиғи байлықтарды өңдеуді мемлекеттік бақылау.
2.Теміржолдар мен ірі кәсіпорындарды национализациялау,елуге келген азаматтардың
84
пасобия жүйесін құру және елде социалистік революция жасау керек
1912 жылдың көктемінен бастап Юань Шикай шетелдік банктер консорциумымен
Бұл қарызды беру үшін консорциум қатал талап орнатты. Ол
Юань Шикайдың банктер консорциумымен келіссөздер жүргізіп жүргенін білген Сунь
1912 жылдың аяғында консорциумның өз ішінде империалистер арасындағы ішкі
Қытай халқы мен Сунь Ятсенді ұнататын В.И.Ленин осы мэселе
85
Қытайдағы революция Европалық буржуазия арасында Қытайды тонаушылыққа әкелген ойға
Жас республиканың ірі жеңісі, ол осы консорциумның құлдырауы еді
Республикандықтардың қарсыласуына қарамастан Юань Шикай ,бес державаның ьанктер консорциумынан
Консорциумнан американдық банктердің шығуы Юань Шикайдың контрреволюциялық қызметін американдық
Юань Шикайды шетел банктерінің консорциумы қолдауына қарсы, Сунь
Ятсен, өзінің сыртқы саяси қызметінде 1913 жылы Жапонияның іскерлері
арасынан қолдау іздеді. 1913 жылғы ақпан- наурыздағы Жапонияға
сапарында Сунь
келді.("Мицубиси","Мицуи","Ясуда" компанияларымен ), нәтижесінде Токиода "Қытай өндірістік қоғамы" құрылып,
1913 жылы 20 наурызда Юань Шикайдың құпия бұйрығымен Сунь
86
республикандықтар оны жақтамады. Юянь Шикай шетел державасының қаржылай көмегіне
1913 жылы маусымда Сюнь Ятсен мен бір Ли Лецзюнь
1913 жылы шілде-қыркүйек айлары арасында өз қолында ірі қарулы
Шетел державасының қолдауына сүйенген Юань Шикай парламенті өзін он
1913 жылы қарашада ұлттық партия мүшелерінің 438-н депутаттық мандатынан
87
қуғындаулардан тығылуға мәжбүр болды. Сунь Ятсен Жапонияға Тайвань арқылы
Қытайдағы революциялық қозғалыс Юань Шикай жағына топтасқан империализм, феодализмді
1914 жылы 28 желтоқсанда Юань Шикай он жыл мерзімге
Оның жоспарын Англия мен АҚШ қолдады. Юань Шикайдың жақын
Юань Шикай республикандықтарға қарсы Ұлттық партияға қарсы
репрессияны, билеудің монархиялық жүйесін қайта қалпына келтіруге
бағытталған
помещиктері және Қытай интелегенсиясы тарапынан қарсылық тудырды. Оңтүстік және
Жапонияда эмиграцияда болған Сунь Ятсен Юань Шикай реакциясына қарсы
Қытайдың саяси эмигранттарынан жиналған оңтүстік және орталық Қытайдың сегіз
88
құрылды. Оның басшысы етіп Сунь Ятсенді сайлады (цзунпи). Партияға
Қытайдың революциялық партиясының деклорациясында Сунь Ятсен Қытайда Юань Шикай
Токиода Қытай революциялық партиясы өзінің Юань Шикайдың саясатына қарсы
1914 жылы 15 тамызда Жапония Германияға ульматум қойды, онда
Юань Шикай басында Англия мен Америка Құрама Штаттарына сүйеніп
89
1915жылдың 9мамыры Қытай тарихына "ұлттық ары тапталған күн"деген атаумен
Англия Жапониямен одақтық қатынасты бүзудан сақтанды. Ағылшын үкіметінің жазған
Америка Құрама Штаттары да аздаған қарсылықтар мен шектелді.1915жылы 15наурызда
Жапон үкіметінің Юань Шикай мен келісіп, ұлтты 21 талапты
1920 жылдың тамызында, Сунь Ятсен Америка Құрама Штаттарының конгресі
биліктерін Маньчжурия және тағы басқа Қытай аудандарында қолдана бастады.
Жапон милитариміне қарсы түрған ,Сунь Ятсен Жапон Халқы мен
Бұл уақытта Қытайдың ішінде Юань Шикайдың Жапон милитаристерінің үятты
Осы кезеңде Щаньдунь провинциясында да үкіметке қарсы толқулар болды.
"21 талапты " қабылдап, Қытайда монархия құруды әзірлеген Юань
91
көтеріліс Республиканы қорғау соғысы деп аталды. Юнянь провинциясы Пекин
Кең етек алған антимонархиялық толқулар 1916 жылы 22 наурызда
Қорытынды
Синьхай революциясы Қытайдың жаңа тарихындағы халықаралық маңызы бар ірі
Қытай халқы Азия халықтарының ішінде алғашқы болып екі мың
Бұл үлы мақсатқа жетудің, яғни, мықты, тәуелсіз Қытайды құрудың
Синьхай революциясы өзінің сипаты жағынан буржуазия-демократиялық болды, ал халықтың
1911 жылғы революция жетістігі революциялық халықтың жетістігі. Тунмунхой (
Қытай революциясы "Одақтық лига" уэде еткен жерді шаруаларға жер
1911 жылғы революция елдегі аграрлық мэселені түп тамырымен шешпеді.
91
Революцияның сабақ болатын мэселесі, ол Қытайдың ұлттық буржуазиясымен ұсақ
Бүрынғы Қытай коммунистерінің бірі У Юйчжан сол жылдарды еске
Мао Цзе-дун революция нәтижесін сипаттай отырып былай деген: "Қарңыздар,
Синьхай революциясы үлы Қытай халқының революциялық күреске оянуында негігі
Бү_л революция басқа да Шығыстың елдеріне үлкен әсерін тигізді.
Қытай революциясының басты жаулары болды Жапония, Батыстың империялистік державалары.
92
1917 жылы Ресейде Қазан социалистік революциясы болды. Қазан революциясының
1924 жылы Сунь Ятсен өзінің ұлттық прициптеріне жаңа түсінік
Ресейдің болыпевисттік "Звезда" газеті 1911-13 жылдардағы революция барпысын үзбей
"... Ты встал, борясь за труд,
И поднял ты главу, огромный самобытный,
И вот сыны твои милионами идут,
Чтобы стряхнуть тот гнет постыдный.
И вот идет огромная волна Течет стремительно пылающая лава,-За
93
В.И.Ленин өз сөзінде Қытай халқының революциялық күресінің әлемдік маңызы
Сунь Ятсен өзі бастаған жұмыстың ары қарай дамуының кірпішін
Қытайдың үзақ жылдар бойғы күресінің нәтижесінде ол еркіндік пен
С.Л. Тихвинский. Завещание Китайского революционера М.; 1986,68-6.
Бұл да сонда. 70-6.
З.В.И. Ленин. Полн. собр. соч. Т.23. 146-6.
Синьхайская революция в Китае. Сборник ст. М,; 1962, 61-6.
Бұл да сонда. 63-6.
Г. Ефимов. Очерки по новой и новейшей истории Китая
Бұл дасонда. 21-6.
Е.А. Белов. Революция 1911-1913 г.г в Китае М,;1958 19-6.
9.Бұл дасонда. 10-6.
Сунь Ятсен. Избранные произведение М,;1985 25-6.
11.Г.В. Ефимов. Буржуазная революция в Китае и Сунь Ятсен
1913 г.гМ,; 1974 71-6.
Бұлда сонда 102-6.
ІЗ.С.Л. Тихвинский Китай и всемирная история. М,;1988 112-6.
Бұл да сонда. 105-6.
Бұл да сонда 131-6.
15.Г.В.Ефимов. Революция 1911-1913 г.гВ Китае М,;1959 98-6.
17.Синьхайскаяреволюция 1911-1913 г.г Сб. ст. М,;1962 61-6.
Общественно- политическая мысль В Китае М,; 1988,125-6.
Синьхайская революция 1911- 1913г.г в современной историографии
КНРМ,; 1988,21-6.
Бұлда сонда 56-6.
Чудодеев Ю.В. Накануне революции 1911г. В Китае. Конституционное
движение либеральной буржуазно- помещичьей оппозицией М,; 1966,
185-6.
21.Е.Л.БеловРеволюция 1911-1913 г.г в Китае. М,; 1958,56-6. 22. 23.Непомнин
Бұл да сонда. 88-6.
Г.С. Матвеева. Отец Республики. Повесть о Сунь Ятсене. М,;
Бұл да сонда.62-б.
Нүсіпхан Айтан. Қытайдың қилы саясаты // Егемен Қазақстан. 1993
13 қазан.
29.Л. П. Делюсин. Спор о социолизме. Из истории общественно-политической
Л.Н. Борох. Общественая мысль Китая исоциолизма М,; 1984.