СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖҮРГІЗУ
Мазмұны
1. Социологиялық зерттеудің мақсаты мен мәні 3
2. Социологиялық зерттеу әдістері 10
3. Социологиялық сауалнама социологиялық 15
ақпарат алудың негізгі әдісі ретінде 15
Сұрақтарды жіктеу 17
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 26
1. Социологиялық зерттеудің мақсаты мен мәні
Қоғамдық өмірдегі нақты фактілерді жинау және талдау социологиялық
Социологиялық зерттеу - нақты теориялық және әлеуметтік проблемаларды
Социологиялық зерттеуде ғылыми қызметтің мынадай элементтері бар:
а) зерттеу объектісі - әлеуметтік шындық процестері мен
б) зерттеу субъектісі;
в) социологиялық зерттеу белгілі-бір мақсатқа жетуге және нақты
г) міндетті шешу құралдары - әдістер, ұйымдастыру іс-шаралары
Социологиялық зерттеу түрлері мыналарға байланысты:
І. Мақсаты және теориялық бағдары. Мұнда олар:
1) статистикалық; 2) тәжірибелік; 3) типологиялық; 4) тарихи
ІІ. Социологиялық зерттеудің екінші бір түрлері: материалды талдау
Барлағыш зерттеу – нақты-социологиялық зерттеудің ең бір қарапайым
Сипаттамалық зерттеу нақты-социологиялық зерттеудің күрделірек түрі; ол зерттелетін
Талдама зерттеу – социологиялық талдаудың ең күрделі түрі,
ІІІ. Үшінші түрі зерттеудің динамикасы мен статикасынан анықталады:
Нақты социологиялық зерттеу арнайы құжатқа – социологиялық зерттеу
Бағдарлама –кезең-кезеңмен бағдарламалаудан және ғылыми-тәжірибелік зерттеу қызметі рәсімдерінің
Бағдарлама мыналарды түсіну мен білуді көрсетеді:
1. Не істеу керек.
2. Ойлаған нәрселерді немен орындау керек.
3. Ойлағандарды қалай орындау керек.
Бағдарламаның функциялары:
1. Теориялық-әдістемелік функция, ол ғылыми проблеманы анықтауға және
2. Әдістемелік функция, ол деректерді жинау тәсілдерін белгілеуге
3. Ұйымдастыру, ол зертеушінің қызметін жұмыстың барлық кезеңінде
Оны жасауға кірісуден алдын мыналарды істеу қажет:
1. Зерттеуге жататын жағдайға диагностика жасау (мысалы, қазіргі
2. Проблематизация жүргізу – дәл осы сәттегі нақты
3. Кейіннен шешу қажет болатын негізгі мәселелерді белгілеу.
4. Егер тапсырыс беруші бар болса, алдын-ала зерттеудің
5. Есеп беру формасын анықтау.
6. Зерттеу тақырыбын тұжырымдау.
Зерттеу тақырыбы – проблемалардың ішіне кіру, зерттеу мақсаты
Әдеттегідей, жиналған ақпарат қандай да бір проблеманы шешуге
Проблеманы тұжырымдау кезінде мынадай жағдайлар туындайды: жалған проблема
Проблеманы қою процесінде мынадай екі негізгі рәсім бөліп
1. проблемалық ахуалды пайымдау;
2. проблеманы тұжырымдау (әзірлеу).
Проблемалық ахуал – бұл әлеуметтік шындықта өмір сүретін
Проблемалық ахуалды алдын-ала талдау:
а) сырттай бақылау;
б) проблемалық ахуал қатысушыларымен еркін интервью;
в) құжаттарды, оның ішінде ведомостволық құжаттарды, алдыңғы социологиялық
г) сарапшылармен (мысалы, Білім министрлігінің қызметкерлерімен) еркін интервью.
Тұжырымдалған проблема проблемалық ахуалды пайымдаудың нәтижесі болып табылады.
1) Проблема нақты сұрақтар немесе қойылым түрінде тұжырымдалады.
Қойылым: осының және осының шешу тәсілдерін табу. Факторлардың
Проблема қандай да бір әлеуметтік құбылыстан алынса, яғни
Зерттеу объектісі – танымдық қызмет бағытталған проблемалық ахуалдың
Социологиялық зерттеуді табысты жүргізу үшін зерттеу мәнін дұрыс
Зерттеу мәні ретінде зерттеуге тұратын объектінің жақтары, сондай-ақ
Проблеманы, социологиялық зерттеудің объектісі мен мәнін анықтаумен қатар
Анықталған зерттеу объектісі сандық жағынан үлкен және зерттеу
Басты және репрезентативті іріктеулер бөліп көрсетіледі.
Басты – осы зерттеуге “қажет”, қажетті адамдардың барша
Іріктеуді анықтау – социологиялық зерттеу кезіндегі бірден-бір күрделі
Іріктелген жиынтық – берілген ережеге әйкес қатаң іріктеліп
Іріктеме мақсатты болуы да мүмкін, мұнда зерттеуші адамдарды
Басты жиынтықтың сипаттамасынан анық ауытқулардан қашқан жөн. Мұндай
Социологиялық зерттеу жүргізуде ұғымдық аппараттарды, я,ни зерттеу тілін
Ғылыми талдау және теориялық бағалау нәтижелері, әдетте, жинақталады
2. Социологиялық зерттеу әдістері
Социологияның өз саласында әр түрлі тұрғыда пайдаланылатын сан
Эмпирикалық ақпаратты жинау мынадай әдістер арқылы жүргізіледі: құжаттарды
Осы әдістердің сипаттамасына қысқаша тоқтала кетейік.
Құжаттарды талдау. Құжат – мәтінде, таспада, дискетте және
3-кесте
Құжаттар түрлерінің жіктемесі:
НЕГІЗ ТҮРЛЕРІ МЫНАЛАРДАН ТҰРАДЫ
1. Тәсіл
Белгілеу мәтіндік иконграфиялық статистикалық фонетикалық өнер, баспа, фото
2. Мәртебесі (авторлық) ресми
бейресми қаулы, бұйрықтар, жоспарлар, хаттар, күнделіктер
3. Бірегейлену дәрежесі жеке
жеке емес өмірбаяндар, сауалнамалар, шағымдар және басқалары; есептер,
4. Функциональды ақпараттық
реттегіш статитикалық есептер, заттама, бұйрықтар, телефонограммалар
5. Мазмұны тарихи
құқықтық экономикалық және басқалары оқиғаны сипаттау, оқиғаны бағалау
6. Ақпаратқа жақындық дәрежесі бастапқы
қосалқы стенограммалар анықтамалар, жинақтаулар
Құжатта талдау кезінде ресми құжаттардың ресми емес құжаттарға
Құжаттарды талдау әдістері былайша бөлінеді: дәстүрлі (мұнда: жалпы
Дәстүрлі талдау ретінде “құжатта белгілі бір тұрғыда айтылған
Қалыпқа келтірілген әдіс – сапалы ақпаратты сандық көрсеткіштерге
Мәтін (құжат) мазмұнына контент-талдау немесе ғылыми талдау
Мәтін және оның мазмұны – контент-талдаудағы басты нәрселер.
Контент-талдау рәсімі талдау мәнін анықтаудан (социологиялық зерттеу мақсаттарына
Бақылау – оқиға куәгерінің оқиға өтіп жатқан кездегі
Социологиялық ақпаратты жинаудың ең бір ерекше және қиын
Социологияда табиғи эксперименттерді пайдалану адамдардан тұратын әлеуметтік зерттеу
Ойша социологиялық эксперименттер барынша кең таралған, мәні бойынша
Дәлелдеменің логикалық құрылымы бойынша гипотеза сызықтық және параллельді
Осылайша, социологиялық зерттеулердің нақты әдістерін пайдалану зерттеудің жағдайына,
3. Социологиялық сауалнама социологиялық ақпарат алудың негізгі әдісі
Сауалнама социологиялық деректерді сұрақ-жауап әдісімен жинауды білдіреді, мұнда
Сауалнамалар, егер олардың қоғамдық пікірді зерттеудің ғылыми әдісі
1660 жылы қос ағылшын Дис. Граунт пен У.
Қазіргі кезде бұл әдіс бастапқы ақпаратты жинаудың барынша
Сауалнама нұсқалары (байланысу формалары бойынша):
1. Жеке немесе жанама түрде (таратылатын, почталық, телефон,
2. Жеке немесе топтық.
3. Еркін немесе қалыпқа келтірілген, шоғырландырылған (бағытталған).
4. Ауызша немесе жазбаша.
5. Тұтас немесе іріктеме.
6. Тұрғылықты жері немесе жұмысы бойынша, уақытша мақсатты
4-кесте
Сұрақтарды жіктеу
Мазмұны бойынша Формасы бойынша Құрылымы бойынша Функциясы бойынша
оқиғалар туралы тікелей ашық негізгі
сарыны туралы жанама жабық байланыс
бағалау туралы
жартылай жабық бақылау
пікірлер туралы
сүзгіш
“қақпан”
Бақылағыш сұрақ қоюға да болады (тапсырма: негізгі сұрақтарға
Мынадай да түрі кездеседі: сұрақ-қақпан (тапсырма: респонденттер жауаптарының
Зерттеу бағдарламасында тұжырымдалған сұрақтар таратылуы бастапқы социологиялық ақпаратты,
Анкетаның композициясы
Анкета (enquete деген француз сөзінен шыққан – зерттеу)
Анкета үш бөлімнен тұрады: кіріспе бөлім, негізгі (мазмұнды
Кіріспе, әдетте, респондентке қысқаша хабарласудан тұрады: “Сіздің сауалнамаға
Кіріспе бөлімде сондай-ақ мынадай әңгімені бастайтын, оған әңгімелесуші
Барынша күрделірек, талдауды, ойлануды, жадын жаңғыртуды талап ететін
а) не туралы сұрауды;
б) неліктен тап осыны;
в) қандай формада.
Әрбір сұрақ бойынша мыаны ескеру керек: сұрақ зерттеу
Сондай-ақ сұрақтарды орналастыру принциптерінің сақталуына да назар аударылады
Анкетаның үшінші бөлімі - әлеуметтік-демографиялық (“паспортичка”). Бұл сұралатын
11. Сіздің жынысыңыз:
11.1. Ер
12. Сіздің жасыңыз:
12.1. 18 жасқа дейін
13. Сіздің біліміңіз:
13.1. Орташа
13.3. Жартылай жоғары
14. Сіздің кәсібіңіз: (осындай схемада респонденттердің ықтимал кәсібі
Қорытындыда жұмысқа (анкетаға) қатысқаны үшін тағы да алғыс
Анкета жүргізу – кең тараған социологиялық әдістің бірі,
Социологиялық зерттеудегі интервью.
Интервью (ағылш. іnterview - әңгімелесу) – респондентпен тікелей
1. Қалыпқа түспеген интервью – белгілі-бір тақырыпта еркін
2. Жартылай қалыпты интервью – диалог барысында тақырып
3. Қалыпқа түсірілген интервью – сұрақтар “жабық” сұрақтар
Өткізілу рісімі бойынша интервью мыналарға бөлінеді:
а) бір ғана респонденттен бір ғана мәселе бойынша
б) топтық;
в) бағытталмаған.
Зерттеуші мен респондент арасындағы сұқбаттасу тәсілі бойынша интервью
Интервьюдегі сұрақтарды тұжырымдау ережесі, сабақтастығы, жай және күрделі,
Интервью өткізу белгілі-бір дайындықты қажет етеді. Мысалы, интонацияны
Енді біз “интервьюер эффектісі” деп аталатын құбылыстың біріне
Ол тек вербальды (сөйлесу) сұқбатта ғана көрініп қоймайды,
Мамандар интервью мен анкета тарату арасындағы айырмашылықты атап
Интервьюдің мынадай өзіне тән ерекшеліктері бар:
1. Респонденттің психологиялық реакциясын бақылауға мүмкіндік береді.
2. Интервьюердің респондентпен жеке қарым-қатынасы сұрақтаманың барынша іске
3. Жеке қарым-қатынас сауалнамаға барынша байсалдырақ қарауды қамтамасыз
а) әрбір респондентпен психологиялық байланысты іздестіру;
б) едәуір материалдық және уақыт шығындары;
в) интервьюерлерді дайындаудың еңбек сыйымдылығы;
г) анонимділік проблемасын шешу.
Жалпы алғанда, интервью сұрақ қойылып отырған адамның субъективті
Сонымен, интервью мен анкета тарату социологиялық ақпараттың бірден-бір
Осылайша жиналған бастапқы социологиялық ақпарат талданады, жинақталады және
Жинақтау нәтижелері социологиялық ақпарат деп аталады. Социологиялық ақпарат
Топтастырылған анкетамен жұмыс істеу математикалық статистиканың көмегімен жүргізіледі.
Содан кейін социологиялық зерттеу нәтижелері бойынша есеп жасалады,
Сөйтіп, социологиялық зерттеу жүргізуді ұйымдастыру зерттеудің мақсатына жету
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Бутенко И.А. Анкетный опрос как общения социолога
2. Краткий словарь по социологии. М., 1990.
3. Рабочая книга социолога. М., 1989.
4. Социология: Учебное пособие /Под ред. проф. Э.В.
5. Социология: Учебник для вузов /Под ред. проф.
6. Современная западная социология. Словарь М., 1990.
7. Ядов В.А. Социологические исследование: методология, программа, методы.
8. Ядов В.А. Стратегия и методы качественного анализа
26