Тақырыбы: Көктүрiктер мифологиясындағы космогониялық әлем.
Жоспары:
1 Кiрiспе бөлiм: Түркi мифологиясы және оның
2 Негiзгi бөлiм:
1 Мифологиялық уақыт пен кеңiстiк
прототүрiктер мәдениетi
2 Дәстүрлi қазақ мәдениетiнiң табиғи ғарыштық негiздерi
3 Түркi мифологиясындағы космогониялық
әлем
4 Қазақ мифi және әлемдiк мифология
3 Қорытынды бөлiм
Көшпелi халықтар жыр-аңыздың екi жанрын–
батырлар жыры мен демонологияны жасаған, ал
мұның екеуi де әдебиеттен гөрi мифологияға жақ-
ын. Көшпелiлер ақиқат өмiрдi осындай
қабылдап, өздерiнiң дүниетанымын
көрсеткен.
Л.Гумилев.
Саған айтар бiр сыр бар, мылқау қара тастың да,
Өткен күннiң бiр белгiсi жатыр құмның астында.
Құм астынан ата-бабаң құлақ етiп қияқты,
Сенiң әрбiр қимылыңды тыңдап жатқан сияқты.
М.Шаханов.
Кiрiспе бөлiм: Түркi мифологиясы және оның зерттелуi
Түркi мифологиясы және оның зерттелуiне тоқталсақ. Жалпы түркi мифологиясын
Тақырыптың өзектiлiгi. Қоғамымыздағы соңғы жылдары орын алған бетбұрыстар өткен
Бүгiнгi күнде фольклорымыздың iшiндегi көне жанр миф соның iшiндегi
Көктүрiктер мифологиясындағы космогониялық әлемiн барынша таныстырып өту және де
Жалпы жұмыста көктүрiктер мифологиясындағы космогониялық әлем туралы ой бөлiсе
Зерттеудiң мақсаты мен мiндетi. Көктүрiктер мифологиясындағы космогониялық әлемiн жүйелi
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Көктүрiктер мифологиясы оның әр түрi сала-сала
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс негiзiнен кiрiспеден, 4 тараудан,
Жалпы мифтi бiз фольклор шеңберiнде қарастырып өтемiз. Ал осы
Бұл туралы бiз «жаңалық» ашып жатудың керектiгi шамалы. «Миф»
Мiне, бiз өзiмiзге өзiмiздiң мифiмiздi қайта таныстырғы-мыз келедi. Таныстыруды
Миф – фольклордың ең көне жанры, тiптi, фольклордың төркiнi
Миф – ата-бабаларымыздың ежелгi, бастапқы танымындағы ғалам, оның жеке
Қазақ елi көшпелi өркениеттiң бел баласы, қара шаңырағының
Осы көшпелi тұрмыс-салтын тастағаны кеше ғана. Жиырмасыншы ғасырдың 20-30
«Көктүрiкте мифология бар ма?» деген сауалдың қойлыуы заңды. Қарапайым
Түркi мифологиясы – бүгiнгi түркi қауымын жасауға қатысқан бiрнеше
Бұл жөнiнде С.Қоңдыбаев былай деп өз еңбегiнде бiр жүйеге
Бiрiншi кезең – ықтимал мифтiк сипаты бар сөздер мен
Екiншi кезең – қазақ мифологиясының ғылыми пән ретiнде тарихи
Үшiншi кезең – бастапқы ғылыми мифология пәнiн рухани саланың
Мiне, жалпы мифке осындай түсiнiктемелер ғылыми теориялық анықтамалар берiлген.
Халық прозасының ертегiге жатпайтын жанрлары (әсiресе жай әңгiме, хикая
Аңыздағы, әпсанадағы, мифтегi, хикая мен әңгiмедегi баяндалатын оқиғалар айтушы
Миф тек алғашқы қауымның
Осы күнге дейiн бiз қазақ фольклорында миф жанры бар
Соңғы ширек ғасыр iшiнде әлем фольклортануында мифке деген көзқарас
Ғылымда мифке берiлген анықтама өте көп. Анықтамалардың көпшiлiгi антика
Егер барлық анықтаманы жинақтап айтсақ үлкен екi топқа бөлiнедi
Бiрақ Австралия, Океания, Африка, Чукотка елдерiнiң мифтерiн зерттеушiлердiң айтуына
Мiне, осының бәрi миф жанрының фольклортануда
Бiздiң қазақ фольклоры тұрғысынан қарағандағы миф деп отырғанымыз –
Ежелгi классикалық мифтiң белгiлерi мұнымен шектелмейдi. Архаикалық мифтi сипаттайтын
Архаикалық мифтiң кейiнгi, адамзат қоғамы мен санасының iлгерiлеген кезiндегi
Архаикалық мифтiң жанр ретiндегi тағы бiр сипаты – атқаратын
Бiрақта мифтi зерттейтiн адам, әрине оған сенбейдi. Сол себептi
Расында да, қазiргi зерттеушi – бiздiң түсiнiгiмiзде миф –
Сонымен, бұрынғылар шын деген әңгiмелер соңғыларға ертек болып қала
Демек, бұрын қазақтар өздерi айтатын мифтер мен аңыздарға сенген.
Дүниенiң осы күнгi көрiнiсi – жер бетi, аспан шырақтары,
Мифтегi оқиғалардың болатын шағы – мифтiк дәуiр. Ол қасиеттi
Алғашқы қауым адамының ойлау қабiлетi абстрактi түсiнiктердi қабылдамаған, сол
Мифтiк санаға рух пен табиғаттың бiрлiгi тән. Осыдан барып
Табиғаттағы дүниенiң бәрi бiрдей деген алғашқы мифтiк сана әлемдегi
Мифтiк сананың алғашқы кезеңiнде адам өзi мен жануардың арасына
Адам мен жануарды бөлмеу, адамды екi кейiпте болады деп
Қиыр солтүстiкте Қола түбегiнде тұратын лопар елiнiң мифтерi былай
Келтiрген екi мифтеде адам мен жануарлардың арасында жiк жоқ.
Ал, екiншi мысалдағы құбылу басқаша сипатта: кәрi мыстан әйел
«Мифтiк дәуiрде адам өзiнiң әртүрлi жанды жансыз нәрсенiң кейiпiне
Мифологиялық ойлаудың кейбiр ерекшелiктерi көне замандағы, «жабайы» адамның
Дүниедегi нәрсенiң бәрi бiрдей деген түсiнiк мифтiң негiзгi функциясымен,
Ешқандай мақсатсыз құбылушылық кездесетiн мифтер дүниедегi нәрсенiң бәрi бiрдей
Болыпта баяғыда Жеке батыр
Тау бағып жатады екен тiгiп шатыр
Бiр күнi қарауылда қалғып кетiп
Сол батыр бүгiнгiше ұйықтап жатыр
Сол батыр осы күнгi бiр үлкен тау
Көз жұмған көкке қарап сары үлкен тау
ңұйықтаған батырңдейдi таудың атын
Адамша көлбеп жатқан қыры үлкен тау.
Батырдың қырыққа таяу келген жасы
Денесi биiк жота, келген басы
Сақалы төсiн жапқан, қыр мұрынды
Киюлi баста жатыр дулығасы
Осы типтес миф көптеген көне заман салтын сақтаған елдерде
«Аранда мен лоритья тайпаларының тотемдiк мифтерi көбiне схемаға құрылады:
Үңгiрге жер астына кiрiп тас боп қатып қалған адам
Әрине, қазақ мифi австралиялықтардiкiндей өте көне емес және екеуi
Жалпы мифтiң дамуында байқалатын заңдылықтың бiрi қазақ сияқты жоғары
Ал, австралиялықтар сияқты елдердiң мифi – алғашқы қауымдық миф.
Миф мiндеттi түрде себеп-салдарлы болады. Қандай да болмасын құбылушылықтың,
Екiншi себеп – адамның кiнәлi болуы. Мұндағы құбылушылық жаза
Құбылушылықтың үшiншi себебi – зор қауiптен құтылу жолы адамға
«Баяғыда бiр байдың қызының тойы болады. Той болып жатқанда
Бұл мифтегi тағы бiр көңiл аударарлық нәрсе – адамның
Осыған ұқсас миф қазақтарда да болған. Соның бiр вариантын
«Үркер, негiзiнде, жетi жұлдыз екен, бұлардың жылтылдап көрiнiп тұратыны
Рас, мұнда адамның тiкелей өзi жұдызға айналуы жоқ, бiрақ
Бұдан шығатын ой – жалпы алғашқы қауым мифiнде құбылушылық
Ал, адамның аңға тасқа т.б затқа айналуы оның кiнәсы-на
Бұл айтылғандардың бәрi алғашқы қауымдағы көне мифке тән.
Мифтiк сананың дамуындағы екiншi кезең адам өзiн қоршаған ортадан
Табиғаттың бiр құбылысының пайда болуын түсiндiретiн немесе жер су,
Бұл айтылғандарды ендi қарапайым түрде жеткiзсек адам алғаш жаралғанда
Бiз жоғарыда жалпы көктүрiктер мифологиясының зерт-телуi, өзiмiз айтып жүрген
Ежелгi миф - аңыздар алғашқы адамдардың тiршiлiгiнiң маңызды белгiсiндей,
Мифологиялық дүние танымның кiндiгi–кеңiстiк пен уақытты адам мен жақындастыру
Мифтiк уақыт пен кеңiстiк туралы сөз қозғағанда оның жазусыз
Мифологиялық уақыттан сокральды (қасиеттi) мағынасы бар мотив – адамның
Мифологиялық текстегi кейiпкерлердiң сөзi мен iсi синкреттiк және
Сонымен, мифологиялық уақытта адам мен табиғаттың арасындағы бiрлiк ерекше
Қазақтың арғы ата тектерiнiң уақытты мифологиялық тұрғыдан түсiнуi әлемдiк
Ендi, мифологиялық уақыттың өзiндiк ерекшелiктерiне тоқталсақ. Көп дәлелдеудi қажет
Мифологиялық уақыттың негiзгi оқиғалардан, оның мазмұны мифологиялық тұлғаның iс
Олардың алмасуы мен өзгеруi адамнан тысқары болатын реалды пен
Зерттеушiлер Iлкi Тек жалғыз адам әлемiне тән деп есептемейдi.
…ешкi–сайтаннан
қой–оттан
түйе–сордан
жылқы–желден
сиыр–судан
(Ж.Қаракузова, М.Хасанов Космос казахский культуры)
Бұл стихиялар (дүлей күштер) ғарыштық жасампаздықтың таңбалары: сиыр: өлiм
Әрине, тотемдiк түсiнiктер тек этникалық уақыттың бастама нүктесi мен
Қазақстан мәдениетiнiң тарихын зерттеушi Ә.Хасенов бұл туралы былай пайымдайды:
Мифологиялық уақытты басқа типтер ауыстырған соң да тотемдiк түсiнiктер
Мифологиялық уақыттың тағы бiр ерекшелiгiн мәдени дисперсия немесе синкретизм
Мифологиялық кейiпкердiң өзi бас кезiнде стихиялық күштерге толық тәуелдi
Магия уақыт ұғымымен тiкелей қатысты. Ол құбылыстар мен заттар
Мифологиялық уақыттың тағы бiр ерекшелiгi оның болжалдық функциясымен байланысы.
Мифологиялық уақытқа сүйенген мәдениеттiң болашақ туралы болжамдары ақыл ой
Әрине көптеген болжамға байланысты мифологиялық түсiнiктердi өз мүддесiне қатысты
Алайда, болашақ бейнесiн түсiнуге ұмтылу ертедегi мифологиялық уақыттың маңызды
Бiрақ, ақырзаман мен бiтетiн уақыт бағыты, әдетте этно-мәдени жүйенiң
Басқарушыларынан түңiлген халық күйгелектiкке бет бұрып, әдiлетсiздiкке әркiм тиеселi
Жалпы алғанда, болашақ уақытты халықтық дүние таным этиканың жақсылық
Мифологиялық уақытта болып өткен оқиға мен оның қазiргi қалпы
Сонымен, мифологиялық уақыт туралы түркi және басқа да халықтардың
Жалпы мифологиялық уақыт пен кеңiстiк және прототүрiктер мәдениетi туралы
Яғни осы уақыт адамдарының дәстүрлi қазақ мәдениетiнiң табиғи ғарыштық
Қазақ халқы мәдениетiнiң ерекшелiктерiн анықтаудың басты шартының бiрi оның
Алайда мәдени кеңiстiк тек бос қуыс орта емес, ол
«Қазақтың ата-тегiнiң болмыс шындығына тiкелей жақын болуы – деп,
Егер батыстық өркениет үшiн ғарыш пен табиғат адамдық мақсатқа
Шексiздiктi жеңу мәселесi сонау шумерлiк өркениеттегi «Гильгамеш туралы жырдан»
Түркi халықтарының мифологиясында ғарыштың құрылымы былай бейнеленедi: жетi қат
Түркiлердiң әлем туралы түсiнiгiнде әсерлi бейненiң бiрi – алып
Көктеректiң тамырлары жер астында орналасқан. Жасыл желек өмiрлiк ағаш
Сонымен, қазақтың рухани мәдениетiнде аспанды тәңiрi құдай ретiнде қадiрлеу
Қазақтардың ата-тегi түрiктердiң басты құдайы – Көк Тәңiрi. Оның
Табиғи күштердi пiр тұтудан тәңiрлiк дiн көп құдайлық деген
Мифтiк кеңiстiк жоғары төмен тәртiбi мен құрылған. Мысалы, мифтiк
Мұсылмандық дiннiң еуроазиялық Далада таралуына байланысты көшпелi халықтардың ғарыш
Бұл түсiнiктер бойынша әлем екi дүниеден: фәни (белгiсiздiк) және
Әлем мен Нұр ұғымдары қазақтың төл мәдениетiнде Дүниенi дұрыс
Адам орасан зор Әлемнен жеке қалса, онда тұлғадағы күйкiлiк
Көшпелi мәдениет ғаламат Әлемнiң iшiнде өз орнын таба бiлген.
Табиғат аясында адамның белсендiлiгiнде ерекше бағалаған. Далада кездескен жолаушылар
Бiртұтас дүние адамды жатсынбай өзiне қосып, алғаннан соң, нұрға
Жарық Дүние адам үшiн тұрақты және қуатты арқа сүйеу
Әрине, халықтық дүниетаным әлемнiң, дүниенiң толым-сыздығын, кемдiгiн, тотемдiгiн де
Түрiк халықтарының мәдениетiнде Аспан мен қатар оның шырақтары да
Азиялық өркениетте Күнмен қатар қастерленген аспан шырағы Ай болған.
Алайда, Айдың басты рәмiздiк ерекшелiгi оның күн мен түннiң
Күн мен Айдың қатарласуы әлемдiк мәдениетте кең таралған идеяның
Жоғарыда атап көрсеткенiмiздей, Ай әдемiлiк пен сұлулықтың үлгiсi болып
Қазақтың дәстүрлi мәдениетiнде И.Кантты таңқалдырған жұлдызды аспанның алатын орны
Тұрақтылық пен тәртiптiң таңбасы болған әрбiр жұлдыз адам тағдырына
Әркiмнiң жұлдызы – бақытының көрсеткiшi. Бұл жерде адам өмiрiнiң
Сонымен кеңiстiк аясындағы мәдениет ғарыш пен дүниенi жатсынбай, өзiндiк
Яғни, бұл жерден көретiнiмiз бiздiң ата-бабаларымыздың назарынан кеңiстiк пен
Өмiр жылжып қоғам дамыған сайын адам мифтiк санадан бiртiндеп
Мiне, сөйтiп ол әртүрлi түсiндiрмелi мифтер туғызған. Бiрақ бұл
Сонымен мифтердiң ендiгi бiр тобы адамның табиғатты дүниенiтануы мақсатында
Жалпы, осы космогониялық мифтер және осы космого-ниялық әлем жөнiнде
С.Қондыбаев пiкiрiнше: «Космогониялық миф (Ғалами жасампаздық миф) ғаламның қашан
Хаос – уақыттық таным бойынша ғаламның әлi реттелмеген, бей-берекет
Космос – уақыты бойынша хаостан бөлiп алынып, тәртiпке келтiрiлген
Немесе белгiлi бiр жасампаз күш хаостан космосты жасайды не
Космос пен хаос ұғымдарынан басқа Протокосмос деген ұғымда бар»
Және де осы жалпы мифология соның iшiнде космогониялық әлем
Адам айналасын қоршаған табиғат туралы ұғымын сана мен тiлдiң
Қазақ халқының ежелгi тарихы да бұл сауалдардың iшiнен орын
Ай мен Күндi сұлу, егiз қыз, апалы сiңлiлi қыздар,
Бiр тақырыптағы мифтердiң басты өзгешелiгi және көнелiк сипаты –
Дегенмен, бүгiнге жеткен мифтер мен мифтiк аңыздардың ұзын ұрғасына
Дүние жүзi халықтарының мифтерi ғылыми зерттеулердiң нысанасына алынып, тарихи
Салыстырмалы зерттеулердiң нәтижелерiне қарағанда, ең қарапайым, және ең көне
Жалпы дүниенiң соның iшiнде аспан мен жердiң жаратылысы туралы
Қазақ мифтерiнiң арасында аспан мен жердiң күн
Мифтiң заттың пайда болуын түсiндiру оның ерекшелiктерiн түсiндiру болып
Бұл тұрғыдан келгенде, қазақ арасында сақталған мифтерде көшпелi өмiр
Мифтi миф ететiн басты ерекшелiктердiң бiрi - мифтiк уақыт
Мифтiк аспан денелерiнiң қозғалысы, тау, өзен, көл, табиғат құрылыстары
Мифтiк мұндай «мөлшерсiздiгi» дүниенiң бәрiн қамтығандай, барша сауалдарға жауап
Миф түптеп келгенде, о бастан-ақ сөз өнерiнiң айшықты бiр
Әлемдегi көптеген халықтардың мифтерi дiни әдет-ғұрыптармен, салт-санамен бiрлiкте өмiр
Қазақ арасында мифтiң бұл қызметi ұмытылған. Алайда, исламға дейiнгi
Бiздiң бұғанға дейiн қарастырып келген зерттеулер, монографиялар, ғылыми еңбектерiмiздiң
«Сыртқы форма жағынан алғанда фольклор түрiнде тараған қазақтың астрономиялық
Көркем аңыздардағы iшкi қисында мығым. Күн күркiреп, көк дүркiреген
Ашық жылы түндерде сұлу табиғаттың ортасында жүрген адамның поэзияға
Иә, ғалым дұрыс айтады космогониялық әлем туралы қазақ мифтерiнде
Асылында ай арумен күн күйеу, көк аспанда ғашық-машықтар едi.
Яғни, бұл жерде мифтiк сананың көктеде өмiр бар деп
Айдан аман сақта
Айлардың айында
Жылдардың жылында
Жаңа ай жарылқа
Ескi ай есiрке – деген табынуларды
күнге дейiн үлкен адамдардың ауызынан естимiз.
Жалпы бұл Ай мен Күнге деген осындай құрметтi тек
Онан соң:
Ай қырынан туса айбалтаңды сайла,
Ай шалқасынан туса күрегiңдi сайла. – деген де мақал
Луна стоит моряк лежит
Луна лежит моряк стоит – деген мақалда бар екенiн
Ертедегi адамдар табиғаттың сырын бiлмей тұрған кезде табиғат күштерiне
Тағы бiр мифтерде: жiгiт бейнесiндегi Айға жердегi жетiм қыз
Аспан шырақтарының, әсiресе Күн мен Айдың пайда болуы мифтерде
Әрине, бұл текст таза архаикалық мифтiң өзi емес, бiрақ
Адамдардың аспанға көтерiлiп кетуi – олардың ерекшелiгiнен ғана емес.
«Ай бет-аузы былғанған адам. Баяғыда бiр қыз жүктi болып
Осы жерде бiз және де бiр ғылыми пiкiрге тоқталып
«Күн – көшпелiлердiң қайсысы болсын, мейлi түркi тiлдi мейлi
Қазақ тiлiндегi «күн көру», «күндеу», «күншiл», «күнелту» т.б сөздердiң
Бұл жерден көретiнiмiз космогониялық әлемдегi күн бейнесiнiң орны оның
Сонымен аспан шырақтарының iшiнде Күн мен Айдың пайда болуы
Қазақта Үркер жайында әртүрлi миф бар. Соның бiрi мынау:
Бұл тектес жалпы Үркер туралы қазақ мифтерiнде ол жұлдыздар
Қазақ жұртында Үркер жайында тағы бiр мынадай миф сақталған:
Жылқы, сиыр, түйе өзара: – «Мен жүйрiкпiн, мен жүйрiкпiн»
Ал, Үркердi қуып, аспанға көтерiлген Жетiқарақшы туралы басқа бiр
«Жетiқарақшы бара жатқанның балтасын, келе жатқанның кетпенiн ұрлаған баукеспе
Ұрылар жетеу ғана емес, қалың жау – Қырыққарақшы алыста
Қырыққарақшының жетеуi көрiнiп тұрады, өзгесi майда көрiнбейдi. Жетеуi Ақбозат,
Жетiқарақшының ңқұйрығындағың үш жұлдыздың бiреуiнiң қасында бiр бәсең жұлдыз
Елге мәлiм осы аңыз өлең түрiнде де тараған:
Сұлу қыздың басында қара құндыз,
Тексермей сұлуларды неғып тұрмыз?
Үркердiң жалғыз қызын ұрлап алып,
Қарақшы мына тұрған жетi жұдыз…
Аңыздың аяқталуында, егер Жетiқарақшы Ақбозат пен Көкбозатты ұстап мiнсе,
Әрi қарай жалғастыратын тағы бiр мысал: «Үркер – алтау
Сұлусары Үркердiң артында бөлек тұрады. Ол Үркерден кейiн туады.
Жетiқарақшы Сұлусарыны ұрлаймын деп, Үркердi қуып жүр. Үркер қашып
Сонымен қазақтың космогониялық мифологиясында Үркер, Темiрқазық, Жетiқарақшы – бәрi
Үркердiң – жерде жетi қыз болып, олардың Жетқарақшыдан қашып
Ендi, аспандағы Үркердiң қыздарын аңдып, Ақбозат пен Көкбозатты торып
Жетiқарақшы аспанға барғанда да жердегi кәсiбiн тастамайды, онда да
Қазақтың Үркер мен Жетiқарақшы және Темiрқазық туралы мифтерi бiрiмен
Үркер жетi жұлдыз деп те айтылады. Оның бiреуi –
Үркер кейде бiреу-ақ. Ол – Айдың ұлы, ер адам.
Үркердiң қорғаушылары – екi батыр, олардың екi тұлпары –Ақбозат
Осы айтылғандардың бәрi Үркер мен Жетiқарақшы туралы мифтерде өте
Бұл айтқандарымыз негiзiнен ғалым С.Қасқабасовтың пiкiрi. Ғалым айтқан пiкiрiн
Жоғарыда айтылған мәселелердi ғалым дәлелдi болу үшiн осы ғасырға
«Манди (Венера) мен Арап (Юпитер) – апалы-сiңлiлi екi қыз.
Бiр күнi үлкен Манди шешесi мен сiңлiсiне ештеңе айтпай,
Таң қылаң бергенде Манди қашып шығыпты. Сол қашқаннан ол
Жоғарыда қарастырылған мифтерде Үркерде, Жетiқарақшы да адамның аспанға ұшып,
Муллиан деген сұңқар адамды жей берген соң, ел оның
Ал, Жердiң екiншi шетiнде – Қиыр солтүстiкте тұратын орочтар
«Манги шаңғымен аңда жүрiп, бiр бұғыны кездестiредi де, соңына
Келесi текст – Африкалықтардың мифi.
Ежелгi бiр елдiң тұңғыш жаратылған қызы ағаштың күлiн көкке
Бiз ендi әрi қарай аспан шырақтарына жеке-жеке тоқтап өткен
«Жетiқарақшы бара жатқанның балтасын келе жатқанның кетпенiн ұрлаған бау
Жұлдыздардың тәулiк сайын туып батуы – оның тынығып ұйықтағаны.
«Жетiқарақшы жұлдызының алтауы – ұрылар. Жетiншiсi – осы алты
Бұл жұлдыз – Жетiқарақшының рухы, олар өлгеннен соң жетi
Жетiқарақшы күнi бойы ұрлық жасайды да түнi бойы өздерiнiң
Жарқырап тұрған жарық жұлдыз – қарақшылардың бастығы, көмескi жұлдыз
Қыз ұрлаған қарақшының аты – Қыран қарақшы, Үркердiң ұрланған
Мiне, Жетi қарақшы жайлы ел аузындағы қағазға
Темiрқазық – Тәңiрiнiң атын байлайтын қазығы. Бурятта ол «Алтын
Көгалдай Мерген жердегi адам екен, құралайды көзге атқан мерген
Көшпелiлер үшiн бұл өте маңызды жұлдыз болған. Темiрқазықтың көрер
Темiрқазық жұлдызын көшпелiлер қадiр тұтқан. Мәселен, Өлген кiсiнiң басын
Темiрқазық жұлдызы тiптi көптеген халық поэзиясына арқау болды. Мәселен,
Шынжырлап Ақбозат пен Көкбозатты
Жылжымай Темiқазық мүлгiп қапты
Қарақшы жетi жұлдыз бiрдей торуылдап,
Бар жұлдыз жымың қағып, бiрiн бақты – деген өлең
Үш арқар жұлдызы : Бiрiнiң артынан бiрi
Мергендер бұрын жерде өмiр сүрген. Олар құстарға да аң
Бiз осы жерде Х. Әбiшевтiң тұжырымына тоқталып өтсек
Баданадай үш жұлдыз кiсi белбеуiнiң күмiс түймелерiндей жылтылдайды. Астрономияда
Қазақ арасында аспанға зер салушылар әлгi үш жұлдызды шұбырып
Орион жұлдызының тұрғысы мен мазмұны өте жақсы қабысатын осы
Мiне, зерттеушiнiң осындай құнды пiкiрiн бiз тек қуаттай отырып,
Үшарқар мергеннiң аяқ жағындағы лек жұлдыздар оның итi, ақ
Үшарқар мен Сүмбiленi (Сирусты) ертеректе матастыра сөз етудiң мәнiсi,
Орион «Белбеуiнiң» Таразы аталуының мәнiсi қандай болса, Сирустың Сүмбiле
Сүмбiле жұлдызы қазақтар үшiн маңызды жұлдыздардың бiрi. Мәселен оны
ат семiрер құнтиып
Тау иығынан қылтиып,
Сүмбiле суықта сүмпиiп туады дегендерi айқын дәлел.
Ақындар да оны: Сонда сұлу қыз Құртқа
Сүмбiледей жылтылдап–деп елемей қоймайды. Сүмбiле тууы күздiң белгiсi екенiн
Көкорай шалғын оңар ма,
Кәрiлеп келсе қайтадан
Жасарып адам толар ма – деп ақында жырлап өткен.
Сүмбiле туса күн суыйды
және
Таразы туса таң суыр,
Сүмбiле туса су суыр – деген мақалдары түрiнде қорытты.
Сүмбiле туған шақта, айналадағы өлi және тiрi табиғатта, адам
Қамбар жұлдызы:
Елдiң айтуынша Үркер сияқты Қамбар да, Ай жолында, ай
Қамбардың тоғысуы Аймен «атысуы» кезiнде оған қарсы жол жүрмеу
Сөйтiп, қазақ аңызындағы Қамбар атты мификалық жануардың қияпаты, оның
Есекқырған жұлдызы:
Ертедегi халықтардың аспан шырақтарына қойған аттарының iшiнде: Арыстан, Аю,
Зат тиеулi шаналарға есек жеккен керуен неше күн үдiре
Ұйқылы ояу қалғып отырған күзетшi бiр кезде күн шығыстан
Таң жақын деп керуен жолға түсiп тартып бередi. Бiрақ
Қасқырдан әбден запы болған елдер, Шолпан туды деген оймен
Сөйтiп Юпитердiң кесiрiнен (дәлiрек айтқанда адамдардың аңғарттығынан) бiр заманда,
Шолпан жұлдызы:
Зухра– Алланың шын сүйiктi пендесi. Оны Әза мен Әзаиа
Мiне, сөйтiп Шолпан жұлдызын халық ерекше бағалаған. Таң сәрiден
Қазақ ортасында да Күн мен Айдан кейiнгi ең қадiрлi
Шолпанның сипаттарын поэзиялық лебiздерден естiгенiмiз жөн болар: Үркер Айдың
Қауыс пенен қатады, Сырдың мұзы,
Жамалыңа қарасам жан жетпейдi
Бiр келбетiң ұқсайды қордың қызы
Ел аузынан
Ажарың ақ түлкiдей қашқан құмнан
Шолпандай таң алдында жалғыз туған.
Халық әнiнен
Таң сарғайып атқанда,
Шолпан жұлдыз батқанда
Таң Шолпаны батқанда,
Қызарып күн шыққанда.
Қобыланды жырынан
Бұдан әрине Шолпан жұлдызының қазақ халқының дүние танымына да,
Кемпiрқосақ:
Кемпiрқосақ туралы да ел аузында мынадай
Кемпiрдiң қосағы ұзын арқанмен мойындарынан айқастыра тiркеп байлаған қой
Кемпiрдiң қосағы. Қойдың екi жағынан жiптiң iлгегiне жерге байлап
Мiне, ел аузындағы аңыз осы. Бұдан әрине көшпелi қауымның
Күннiң күркiреуi:
Күннiң күркiреуi – перiштенiң айқайы, найзағай – оның оғы,
Найзағай, күн күркiреу, кемпiрқосақ, жауын-шашын мен септесiп жүретiн құбылыстар.
Молния деген сөздiң қазақ тiлiнде үш–төрт түрлi баламасы бар:
Жалпы бiз жоғарыда өзiмiздiң шамамыз келгенше, қолдағы бар материалдарды
Түн келдi, Күн кеткен соң қараңғылау
Аспанда Ай, жұлдыздың бәрi айналды,
Жалғыз-ақ Темiрқазық тапжылмайды-ау
Күн батып, Ай, жұдыздың айналуы,
Шынында дөңгеленген Жер жүрiсi-ау.
Сонымен, ендi космогониялық мифтер туралы ойымызды түйiндейiк. Алғашқы қауымға
Архаикалық мифтерден байқалатын басты заңдылық–алғашқы қауым адамы ең алдымен
Рух-иелiк мифологияда әлемнiң жаралуын баяндайтын мифтер мен бiрге, дүниенiң
Алғашқы қауым мифтерiндегi топан су әлемдi қайта жасаудың бастамасы
Бұл мифтерде космостық сипат жоқ. Топан су күллi әлемдi
Бұған қоса бiр ескеретiн жайт: мұндай мифтерде тасқын судан
Бұл айтқандарға қоса мынаған көңiл бөлсек. Кейбiр мифтерде топан
Маңайды түгел басып кеткен жойқын тасқын туралы көне рулық
Сөздi мифтердiң өздерiне берейiк.
Бұрын-бұрын есте жоқ заманда, жер бетiнде жойқын тасқын болыпты.
Бұл – рулық тайпалық миф. Әр ру адамдарының сырт
«…Сонда өте қатты жаңбыр жауды ол түнiмен құйды. Су
Тағы бiр мысал:
«Баяғы заманда бiр күнi су ернеуiнен асып, бiздiң жерiмiздi
Елдер бiр сұмдықтың болғанын көрiптi. Олар биiк жартастарға шығып
Ол ғаламат судың бiздi басып кеткен себебi – бiздiң
Бiр күнi су қайтадан көтерiле бастапты – ол тағы
Бұл шамандар кейiнгi замандардың мифологиясында жақсылықтың құдайына және жамандықтың
Жалпы, рух-иелiк мифология тудырған көптеген түсiнiктер, идеялар, сюжеттер мен
Жетiқарақшы аңызы, бұл қарапайым ғана мифте аспандағы жұлдыздардың қозғалу
Көкейiне қонатын осы аңыз жұлдыздардың тәулiктiк қозғалысының көрiнiсiн поэзиялық
Жұлдыздардың тәулiк сайын туып, батуы, Жетiқарақшы сияқты жұлдыздардың Темiр
Ал, Жетiқарақшы, Кассиопея (қарақұрт жұлдызы) сияқты полюсiне жақын шоқ
Кемпiрқосақ жайындағы мифте – қазақ өмiрiнiң аспандағы бiр көрiнiсi.
Мұндай заңдылықты Үркер, Үшарқар сияқты жұлдыздар туралы мифтерден де
Екiншi сөзбен айтқанда, аспанға сол дәуiрдегi мемлекет өмiрi көшiрiлген.
Көрнектi совет ғалымы М.Грабарь-Пассек өте дұрыс айтады: «Қадым замандардан
Зевс мен Гера туралы көне мифтiң Грецияның құлиеленушi мемлекет
Бұл тұжырымды пiкiрлердi С.Қасқабасов айтады. Онда негiзiнен бiз ғалымның
Рас, қазақ мифологиясының тарихында Греция мен Римдегiдей жағдайға жақын
Жалпы адамзаттың рухани даму тарихына көз салсақ, құлйеленушi мемлекеттiк
Архаикалық мифтердiң негiзгi мазмұны – жасампаздық онда табиғаттағы заттардың,
Бұл мифтерде жасампаздық үш түрлi әдiстен, яғни үш түрлi
Аталған үш әдiс қазақ мифтерiнде де, кездеседi.ұзақ жорықтан шаршап
Ал, асығыста бiр етiгiн ғана киген қыздың ұзақ жолда
Ғылымда көне мифтердiң негiзгi саласын жасампаздық мифтер(мифы творения) деп
Осындай жасампаздық мифтердiң iшiнде ең бастысы – космостың жасалуын
Осылардың iшiнде ең бастысы болып табылатындары – тұңғиық судың
Алғашқы қауым мифологиясын философия тұрғысынан зерттеген М.И.Шахнович «Мыңдаған жылдар
Әлем ең алғаш ұшы қиыры жоқ су болған деген
«Қазығұрт тауы – тәңiрi артық жаратқан тау екен өзi
Жоғарыда айтқанымыздай, мифте хаостың тiкiлей космосқа айналуы айтылмайды, ал
Қазақ мифiнде хаостың космосқа айналуындағы басты бiр шарт –жер
Аспан мен жердiң телегей теңiзден бөлiнiп жаралғаны туралы түсiнiк
«Аспанда ел бар. Ондағы адамдар белдiктi тамағынан тартады, бiз
Кейiнгi замандарда, миф ертегiге айналғанда осы үш әлем ертегi
Мифтiк үш әлемнiң вертикальды түрде тiзбектелiп орналасуы космостың моделi
Жоғарыда айтылған үш әлемдi, яғни бүкiл космосты, үлкен зәулiм
«Жапанда өсiп тұрған жалғыз ағаш немесе бұта қадiрленiп, оның
Үш әлемдi дәнекерлеп, жалғастырып тұратын космостық ағаш бейнесi әсәресе,
Қазақ арасында осындай түсiнiк болғаны жайлы С.Сейфуллин былай дейдi:
Қазақ бақсыларының қолына ұстап жүретiн асатаяқ (асай-мұсай) осы Сiбiр
Алғашқы қоғамдағы мифтiк ұғым бойынша космос тек жоғарыдан төмен
Қазақтың дүниенiң төрт бұрышы деген сөзi осы мифтiк ұғымға
«Солтүстiк халықтарының шамандық мифологиясында (функциясы жағынан әлемдiк ағашқа, шамандық
Осы тұрғыдан келгенде Қозы Көрпеш-Баян Сұлудағы Қарабайдың суды өрлеп
Адамның жаратылыстан өзiн бөлмей тұрған кезде туған көптеген мифологиялық
«Халық поэзиясында сөздi әлденедей бiр жансыз нәрсеге затқа қаратып
Классикалық көне мифтiң басты кейiпкерi – iлкi ата-демиург (первопрезок-демиург),
Қазақ мифiнде бұл образ алғашқы күйiндегiдей сақталмаған. Өте ерте
Демек, қазақтың көне мифінде болуға тиiстi iлкi - ата
Қазақтың тiптi бiраз түркi тiлдес халықтар мифiнде кездесетiн Тәңiр
Шындығында бүкiл түркi жұртында Тәңiр – көктегi ер ролiнде,
Көне замандағы, түркi қағанаты дәуiрiндегi аспанды – еркек, жердi
Сонымен, түркi қағанаты кезiнде архайкалық миф бiршама жүйелен бастаған
Рас, грек құдайлары да,оларды билейтiн Зевс те, бiздiң Тәңiр
Осының бәрiн Тәңiр де iстейдi. Бiр айтатын нәрсе –
Ал, бiр жүйеге түсiп көркемделiп дамыған мифологияда құдайлардың дүниенi
Мiне, бұл жүйеленген мифтiң архайкалық мифтен өзгешелiгiнiң басты бiр
Қорыта айтқанда, қазақ фольклорында миф – өзiндiк орны бар
Ал, рулықтан бiрден феодализмге көшкен елдерде көп құдайлы емес,
Жоғарыдағы көз қарасты негiзiнен С.Қасқабасов келтiредi. Ол жерде түркi
Пайдаланылған әдебиеттер:
Монографиялық зеттеулер
Авеста
Ақсауыт (батырлар жыры)
Әлем халықтарының мифi
Х.Әбiшев «Аспан сыры»
Ө.Қ.Бекежан. «Қоғам және Миф»
З.Қабдолов «Сөз өнерi»
Келiмбетов «Ежелгi дәуiр әдебиетi»
М.Ғабдулин «Халық ауыз әдебиетi»
Қазақ әдебиетiнiң тарихы 1 том
10.Е.Тұрсынов «Фольклор жинағы»
11.С.Қондыбаев «Қазақ мифологиясына кiрiспе»
12.С.Қасқабасов «Қазақ халық прозасы»
13. Қазақстан тарихы 1 том
14. Қазақтың көне тарихы
15. Қазақтың мифтiк әңгiмелерi
16. Қыдырғали Жалайыри «Шежiрелер жинағы»
17. Л.Гумилев «Түркi халықтарының тарихы»
18. Ертегiлер 4 том
19. И.А.Кастаньен «Қазақ сенiмдерi»
20. М.Ғабитов «Мәдениет тануға кiрiспе»
21. Ә.Марғұлан «Ежелгi жыр аңыздар»
22. Ш.Уәлиханов «Таңдамалы шығармалары»
23. Н.Мыңжанұлы «Қазақтың мифтiк аңыздары»
24. Т.Жұртпаев ңДулығаң
25. Ж.Каракузова, М.Хасанов «Космос казахский культуры.»
26. Человек и миф. Казахская национальная идея.
27. Н.А.Кун «Ежелгi Греция мифтерi мен аңыздары»
28. М.Қашқари «Диуани лұғат ит-түрiк»
29. Қазақ фольклорының тарихилығы
Мақалалар
30. «Жұлдыз» 1996ж №2 Алма Қыраубай «Қазақ мифологиясы
31. «Жұлдыз» 1998ж №11,12 С.Қасқабасов «Қазақ мифi және әлемдiк
32. «Жас алаш» 2003ж 22 наурыз Тоқтасын Өмiрзақов
3 Сөздiктер
33. Мифологический словарь
34. М.Қашқари «Түбi бiр түркi сөздерi».
Қазақстан Республикасының Бiлiм және Ғылым Министрлiгi
Абай атындағы Алматы Мемлекеттiк Университетi
Қазақ әдебиетi кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Орындаған: Жиренов.С.
Жетекшiсi: Әбдiкова.Қ.
Алматы 2003жыл
2
1