Қазақ қасіреті

МАЗМҰНЫ
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі...3-10
Негізгі бөлім
1-тарау. Қазақ-қырғыз халықтарына ортақ «зар заман»
А) Молда Қылыш Шамырқанұлы (1866-1917)........11-19
Ә) Албан Асан Барманбекұлы (1866-1916)...........20-30
Б) Қалығұл Байұлы (1785-1855)..............31-35
2-тарау. Қазақ-қырғыз ақындар айтысы
А) Сарбас пен Қалмырзаның жұмбақ айтысы.........36-42
Ә) Сүйінбай мен Арыстанбектің айтысы...........43-50
Қорытынды..........................51-52
Пайдаланылған әдебиеттер.................53-54
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әдебиеттану ғылымында әдеби байланыстардың алар
Ал қазақ пен қырғыз халықтарының туыстығы өз
“Қазақ Алатауы мен Қырғыз Алатауының арасында ежелден жыр
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ-қырғыз халықтарының әдеби,
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстары, әсіресе екі елге
Бұл тақырыпты өткен ғасырдың 70 жылдары А.Мусинов деген
Кіріспеде қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі, екі ел әдебиетінің
“Екі ел әдебиетінің қайнар бастаулары” (Истоки близости двух
Алайда ғалым өзі сөз етіп отырған ХІХ ғасыр
Ал, “әр түрлі формалық байланыстар” (многообразие форм
Әрине, қай әдебиетшінің де өзі өмір сүрген қоғамның
Біріншіден, ғалым ағамыз ХІХ ғасыр әдебиетін, соның ішінде
Екіншіден, Дулат, Мұрат, Шортанбай немесе қырғыздың Қалығұл, Арыстанбек,
“Зар заман” позиясының өкілдері 50 жылдарға дейін біршама
Ал, “Коммунистік идеология әдебиет пен өнерге үстемдік құрып
Ол аз болғандай 1952 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық
Әрине, конференцияда бірінен кейін бірі сөз алған ғалымдардың
Десек те, бірде датталып, енді бірде ақталып, әдебиет
Біздегі зар заман ақындарының көрген құқайы бұлай болғанда,
Белгілі ғалым ф.ғ.д, Б.Омарұлы “Тағдырлас, даму заңдылықтары ұқсас
Тоталитарлық жүйенің идеологтары шығармалары ел арасынан жиналып, енді
Белгілі бір қоғамда өмір сүріп, белгілі бір тарихи
1988 жылы “Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40-шы
Осы қорытындыдан кейін тоталитарлық жүйеге негізделген кеңестік идеологияның
Соңғы зерттеу қазақ әдебиетіндегі 100 жылдық тарихы бар
«Зар заман» - отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде
Бұл салада қырғыз ғалымдары да құр алақан емес.
Зертеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл диплом жұмысында ХІХ ғасырдағы
Зерттеудің дерек көздері. Зерттеудің дерек көздері ретінде Б.Ақмұқанованың
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу нәтижелерін қазақ әдебиетінің жаңа
Зерттеудің құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім екі
1-тарау. Қазақ-қырғыз халықтарына ортақ «зар заман»
Молда Қылыш Шамырқанұлы (1866-1917)
Бүгінгі күнге дейін ХІХ ғасыр поэзиясы ең көп
ХІХ ѓасырдаѓы Қазақ-қырѓыз єдеби байланыстарын сµз еткенде, екі
«Зар заман» ақындары дегенде, ойымызѓа бірінші Дулат, Мұрат,
Біз шағын зерттеу жұмысымызды қырѓыз жазба єдебиетініњ негізін
«Молда Қылыш жеті атасынан ел басқарѓан ауқатты отбасында
Алѓаш ауыл молдасынан сауат ашқан Қылыш негізгі білімді
Молда Кылыч мен атым
Болжолу жок сабатым
Чала чыккан башынан,
Чар китептен сабатым.
Ж‰рµ-ж‰рµ арбыган,
Казал жазган кагазым.
Калайыкка билинип,
Катка т‰шкµн абазым.
Алѓаш ѓазал жазудан бастаѓан оныњ сауаты ж‰ре келе
Молда Қылыш шыѓармашылыѓын зерттеген ѓалым Тазабек Саманчинніњ деректеріне
"У Киргизского народа, например, тоже имеется такой сложный
… Было бы очень интересно, если б наследие
Ия, қырғыз зертеушісі ұсынғандай белгілі бір дәуірде өмір
Сондай-ақ З.Мамытбеков Молда Қылыш шығармашылығына байланысты мынадай бір
"Как вам известно, до революционные киргиские акыны читали
Бұл деректі келтіріп отырғанда айтайын дегеніміз: М.Қылыштың өмірі
Крыловтан "Есек пен бұлбұлды" Тоғалақ Молданың (Байымбет Абдрахманов)
Осы жерде айта кетер тағы бір мєселе, жоѓарыда
Отаршылық езгініњ зардаптарын халық басындаѓы хал-ахуал арқылы кµрсетуге
Сµз‰м менин зар заман,
Уят кетти барчадан.
Убал бар деп карабай,
Жалпы журтту чайкаган
Бей-бечара зарланып,
К‰ндµ каргап какшады,
Шол себептен калайык.
Пейли кетип чарчаган.
деп, зар шексе, Шортанбай:
Мына заман қай заман?
Азулыѓа бар заман,
Азусызѓа тар заман
Тарлыѓыныњ белгісі:
Жақсы - жаннан т‰њілген,
Жаман – малдан т‰њілген,
Мұныњ µзі - зар заман
деп, аћ ұрды.
Сырттан к‰штеп ендіріле бастаѓан жања экономикалық қатынастар, сауда–саттық,
Дулат пен Арыстанбекті, Молда Қылыш пен Шортанбайды дєл
Зар заман поэзиясын терењ зерттеп ж‰рген белгілі ѓалым
Қырѓыз єдебиетінде «замана» тақырыбы Молда Қылышқа дейін де
Енді заман халін суреттеп, келер күнді көріпкелдей болжаған
Қалығұл: Аяк баш болор;
Баш таш болор,
Тууганың кас болор,
Коороң бош болор,
Сааганың сары бээ болор,
Ичкениң сары суу болор.
Өңү сары, көзү көк,
Орус деген эл келер,
Арканга өлчеп жер бөлөр.
Өлтүрүп ийбес,
Этеги жерге тийбес,
Калк кысылар,
Заманың бузулар
Қалығұл болжаған ақырзаманның кейіпі міне осындай.
Бодандық бұғауының қауіп – қатерін алдын – ала
Арыстанбекте: Капкандай чапты белиңди,
Каптап алды элиңди,
Сурап алды жашыңды,
Каттап алды башыңды,
"Ыстарик" деди карыңды,
Эсепке алды баарыңды.
Ушул заман тар заман,
Азуулууга бар заман,
Бечарага зар заман.
Міне бұл елің мен жеріңді талауға түсіріп,
Шортанбай мен Молда Қылыштағы "Зар заманның" сипаты бөлектеу.
Молда Қылышта:
Ақыр заман адамы
Ар жоругу баягы,
Жалган ишти чын кылат,
Жедирсениз бараны.
Болуш коюп, бии кылып,
Бул орустын заманы.
Ылгатпады т‰гµнг‰р
Акты мен караны,
Зак‰н‰нµ тууралап,
Кылаар болсањ жааланы.
Зањ билбеген момундар;
Зарданып байкуш калады.
Шортанбайда:
Бір-бірлерін к‰ндеген,
Жай-жайына ж‰рмеген
Мұныњ µзі – тар заман.
Тарлыѓыныњ белгісі:
Мұсылманнан хал кетті
Тєњірім болѓай демесін.
Анты жұқпас бойына,
Єр не т‰сер ойына,
Жалмауыз болды ‰лкеніњ
Қазақ сеніњ сорыња.
Арқадан дєурен кеткен соњ,
Қуѓындап орыс жеткен соњ
Тіпті амал жоқ, қазақтар,
Енді сеніњ торыња.
Орыс – б‰ркіт, біз – т‰лкі,
Аламын деп талпынды
Орыстан қорлық кµрген соњ,
Отырып билер алқынды.
Екі ел ақындары да Ресей империясыныњ отаршылдық єрекеттерін
Қырѓыз єдебиетінде шыѓармалары алѓаш кітап болып басылѓан ақындардыњ
Бiрiншiден, Молда Қылыш шыѓармаларына саяси айыптар таѓылып, қудалануына
Екіншіден, Молда Қылыш шыѓармаларына қазақ ѓалымдарынан ењ алѓаш
«Қазақ єдебиетіндегі Шортанбай тєрізді Қырѓызстанда Молда Қылыш мұрасы
М.Єуезов Молда Қылыштыњ шыѓармаларына тоқталып, олардыњ идеялық мазмұнына
«Қырѓызстандаѓы мєжілістерде Молда Қылыш мұрасынан жоѓарыдаѓы «Зилзала» мен
Албан Асан Барманбекұлы (1866-1916)
Аллаға шүкір, қазақ халқы ақындарға кенде емес. Азуын
Албан Асан мұраларын алғаш рет ел арасынан
Өкінше қарай Албан Асан мұралары бізге түгел
Тек егемен ел болып, етек жеңімізді жинай бастаған
Белгілі жазушы Т.Қаупынбайұлы; «Асан ақынды әдеби жұртшылыққа тұңғыш
Бұл туралы ақынның өзі былай дейді.
Айтайын көпке затымды.
Әкемнің аты Барманбек,
Асан молда атымды.
Ал, оны Албан Асан деп атаған қырғыз ағайындар
Ақынның туған, өлген жылдарына қатысты деректерде де бір
Енді Асан өлеңдері, жалпы әдеби мұрасына келейік. Шығармаларының
«Асан өлеңдерінің сарыны мен табиғатын тануда, ұстануда негізгі
Ақынның өзі өмір сүрген дәуірдің көзі мен құлағы
Орыс отаршылдығы халық наразылықтарын да тудырмай қалмады. Ондай
«Әлем» альманағын құрастырушылар: «Асанның толғауларының бір бөлігі өзінің
Шынында: Қазақтың күні қайда шалқып жатқан,
Мал толып өзен-сайға толқып жатқан.
Тар заманға кез болдық тақырлаған,
Берекесіз, түгі жоқ артып жатқан
деп басталатын толғауында сол заманның ащы шындығы көз
М.Әуезовтің зар заман ақындарының Абылай заманынан басталып, арты
Ендеше, қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу кезеңдеріне қатысты айтылып
Зерттеуші «Қазіргі таңда қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеудің, әсіресе,
Енді, осы үш кезеңді ғалым деректеріне сүйене отырып
Бұл дәуірде жасаған ақын-жыраулар
Тағы бір дерекке жүгінейік. Белгілі ғалым-журналист С.Әсіп осы
Күн батыстан бір дұспан,
Ақырда шығар сол тұстан.
Өзі сары, көзі көк,
Бастығының аты поп.
Күн шығысқа қарайды,
Шашын алмай тарайды.
Құдайды білмес, діні жоқ.
Жамандықта міні жоқ.
Осы сынды бір кәпір,
Аузы-басы жүн кәпір,
Жаяулап келер жұртыңа,
Жағалы шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа.
Жемірлерге жем беріп,
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлетпей ұрар ұртына.
деп келешекті көріпкелдей болжап білген сәуегейлігін айтсақ та
2. «Отаршылдық қамытын киген дәуірдегі әдебиеттің екінші кезеңі
3. Отаршылдықтың үшінші кезеңі «Патша үкіметі Қазақстан мен
Бұл үш кезеңді де арнайы сөз етуіміздің өзіндік
Тағы да ғалым дерегіне жүгінелік; «Ағартушылық саласындағы мисионерлік
Ендеше сол кітаби ақындардың көрнекті өкілдерінің бірі –
Асанның:
Бай таусылды малы аз боп,
Қыс көбейді жаз аз боп.
Шалқар көлдер суалды,
Солқылдаған суы аз боп.
деген толғауы Шортанбайда:
Қыс көбейді, жаз аз боп,
Бай таусылды, малы аз боп.
Ағаны іні көрмеді,
Атаға бала араз боп.
деген жолдармен өріледі.
Бұл дәстүрлі, бұрыннан бар өлең өрнектері екендігі белгілі.
Мысалы; Патшаға басың ұсталды,
Сындырды басып беліңнен.
Сайлауларды шығарып,
Бірлікті алды еліңнен.
Қазынаға жаздырып,
Тарылтты тағы жеріңнен.
деген жолдарда сол заманның ащы шындығы жатыр. Зар
Заманақыр боларда,
Алуан-алуан жай шықты:
Қайыры жоқ бай шықты,
Сауып ішер сүті жоқ,
Мініп-түсер күші жоқ,
Ақша деген мал шықты.
десе, Албан Асан:
Қағаз ақша шығарып,
Сатып патша мал қып тұр.
Қисық жүріп жол бассаң,
Аузыңды бұзып қан қып тұр.
деп суреттейді.
Асан ақын тоз-тозы шығып, берекесі кеткен елдің басындағы
Асан толғауларының өн бойынан көрініп отыратын бір
Қорыта келгенде Асан толғаулары әлі де толық зерттеуді
Қалығұл Байұлы (1785-1855)
Қырғыз зар заман поэзиясы осы ойшыл ақын, ақылман
Қалығұл өз шығармаларымен қырғыз пэзиясының тарихында зор із
Ал, көрнекті жазушы Ә.Кекілбайұлы қазақ даласының соңғы мың
Бұдан шығатын қорытынды, қазақ-қырғыз халықтарының тарихындағы аумалы-төкпелі
Қалығұлдың «Ақыр заман» атты толғауында осы сарын жеріне
Қалығұл Байұлы 1785 жылы Ыстық Көлдің күнгей бетіндегі
Қалығұл тәмсілші, мақалшы ақын ретінде елге ерте жастан-ақ
Қалығұлдың шығармалары мазмұны ғана емес, бағыты, формасы, құрылысы
Атын баккан азамат
Катын багар.
Итин баккан аялдар
Элге жагар.
Элге жаккан ал аял
Эрге жагар (21,38).
Қырғыз ғалымы Батма Кебекова Қалығұлдың шығармаларын мазмұны, формасы,
Қалығұлдың екінші топтағы шығармаларына «Ақыр заман», толғауы мен
Қырғыз зар заман поэзиясы өкілдерінің мұраларын жете зерттеп,
Ғалым: «Қалығұлдың өлең-жырларының өз елінен аластатылу себебі белгілі.
Қалығұл қара қылды қақ жарған әділдікті, елдің тыныштығын
Ой, иним, Ормоным,
Жеген менен тойбодуң.
«Кой» дегенге болбодуң,
Акыры сен оңбодуң (21.58).
Қалығұл жырларында ақыр заман идеялары көбірек орын алатыны
Қалығұл 1855 жылы Ыстық-Көлдің Ақ-су деген жерінде 70-ке
2-тарау Қазақ-қырғыз ақындар айтысы
Сарбас пен Қалмырзаның жұмбақ айтысы
Қазақ және қырғыз ақындарының өзара айтысқа түскені немесе
Қазақ пен қырғыз ақындарының айтыстарына тән бір ерекшелік:
Осындай қысқа айтыстардың бірі – қазақ ақыны Сарбас
Қазақ пен қырғыздың басына түскен ахуалды жырлауға бекінген
Алматынын боорунда
Сары нар чөктү билдиңби?
Узун жыгач башына
Ак шумкар конду билдиңби?
Жүрөр жолун болжолдоп,
Тузак курду билдиңби?
Ээсиз жаткан көп жылкы
Бирин кармап миндиңби? (22,65).
Көпті көрген Қалмырза ел басындағы ахуалды осылай ұқтырады.
Алматының баурына
Сары нар шөкті дегенің –
Балдыр-бұлдыр сөйлеген,
Адам тілін білмеген,
Шапанында жаға жоқ,
Етігінде таға жоқ,
Өңі сары, көзі көк,
Адам білер сөзі жоқ,
Қала салып көшпеген,
Мына бір орыс болмасын (22,65).
Сарбас пен Қалмырзаның осы сөз қағысуынан айтыстың мәдениеті
Бұл сөз сайысында отаршылдық дәуір өмірге әкелген жаңалық-өзгерістер
Ұзын ағаш басына
Ақ сұңқар қонды дегенің –
Қарағайдың басында
Ақ шынысы болмасын.
Жер ортасын мөлшерлеп,
Тұзақ құрды дегенің –
Дүрбіменен қараған,
Шашыла айтып санаған,
Бір қисығы болмаған,
Ділгірам жолы болмасын (22,66).
Қазақ пен қырғыз айтыса қалса, үнемі қозғалатын тақырып
Ок жыландай ышкырган,
Белине кылыч кыстырган,
Төрөнүн уулын жанга алып,
Төбөнү чапкан билдиңби? –
Кандың уулын кошо алып,
Кабакты чапкан билдиңби? (22,64),
- деп жұмбақтап, оны қазақ ақыны Сарбастың:
Оқ жыландай ысқырған,
Беліне қылыш қыстырған,
Төренің ұлын қоса ертіп,
Төбені шапқан дегенің –
Қазақтан шыққан Наурызбай,
Кенесары болмасын.
Ханның ұлын жанға алып,
Қабақты шапқан дегенің –
Қырғыздан шыққан Орман хан,
Қарабек, Жантай болмасын (22,65),
деп шешуі осының көрінісі.
Қырғыз ақыны Кенесары мен Наурызбайды бүлікшіл етіп көрсетсе,
Қалмырзаның “Екі аждаһа бір келіп, Інге кірді білдің
Екі аждаһа бір келіп,
Інге кірді дегенің –
Дастарханнан дәм татып,
Бір төсекте бір жатып,
Бір иыққа бас қойып,
Інге кірген жыландай
Тату болған бұл күнде
Қазақ, қырғыз болмасын (22,65).
Айтыстың нағыз түйіні де – осы. Арғы-бергі тарихтың
Екеуін қаумалап отырған қазақ пен қырғыздың батырлары мен
Енді екі ел ақындарының арасындағы осы сөз қағысуға
Біріншіден, бұл сөз бәсекесі айтыс сипатында болғанымен толыққанды
Екіншіден, жанрлық сипаты жағынан бұл жұмбақ айтысқа жатады.
Үшіншіден, сөз қағысуда ақындық биік мәдениет сақталған. Бұл
Төртіншіден, көлемі шағын болғанына қарамастан бұл бәсекенің танымдық
Бесіншіден, қазақ пен қырғыз арасындағы көптеген сөз сайыстары
Сүйінбай мен Арыстанбектің айтысы
Көршілес қонған қазақ пен қырғыз ақындарының ішінде бір-бірімен
Арыстанбек Бұйлашұлы (1824-1878) - XIX ғасырдағы қырғыз әдебиетінің
Каркыраны жайладым,
Казакка барып ырдадым.
Тезек төрө алдында
Замана ырын зарладым.
Экейден чыккан Сүйүмбай,
Башканы көрген буюмдай.
Айтса сөзү куюндай,
Аны менен айтыштым.
Өткөн кептен тартыштым.
Каңтарбайды каңтардым,
Калк ичииде аңтардым (23,17).
Арыстанбек пен Сүйінбай қырғыздың "Жеті өгіз" деген жерінде
Жамбы туяк бериңиз,
Сандыгыма саларга,
Мейманыма жарарга.
Қыз берсең жұмшап, куң бергин,
Түйөгө артып бул бергин.
Өзүмө бергин эки кул,
Эки жакка айдарга,
Элиртип кулун байларга (23,61).
Сүйінбайдың бұл сөзіне жауап қайтару үшін бұрыннан есесі
Жалпы, сөз сайысына түскен саңлақтар өз тегін мадақтап,
Сүйінбай:
Сөзімнің жоқ қатасы,
Қырғыздың бар ма атасы?
Қызыл иттен жаралған...
Арыстанбек:
Айкайлаба казагым,
Аябай чыгат мазагың.
***
Күң болсун деп кыздарын
Кыргыз бербейт казакка,
Калкка калбаит мазакка
***
Ұяты кеткен казагым...
Екі елдің арасында дау тудырған Кенесары, Наурызбай жорығының
Кыргызга кыргын салам деп,
Аблай хан бизге жармашкан.
***
Аблай кулдун тукуму,
Кенесары, Ноорузбай,
Кесирлүу чыкты чоюштой
***
Кенесары, Ноорузбайдың
Кыргыздан жетти казасы.
Арыстанбек қазақ ақыны Қаңтарбаймен де айтысқан. Қырғыздарда сақталған
Абылайханның шабуылы
Талайдың қалған есінде.
Кенесары, Наурызбай,
Қырғыздардан өлді деп,
Көки сөйлеп, сірме,
Басың кетер кесірге (23,78).
Сүйінбай Арыстанбекке кейіп, күйініп отырып, оны татулыққа, бірлікке
Ажал жетсе хан да өлет,
Ай әлемді тергеген
Ақ пайғамбар ол да өлет.
Қызыл тілін сайратқан,
Қалың жұртты жырғатқан,
Сүйінбай, Арыстан ол да өлет.
Бауыры бүтін, басы есен,
Бір құдайдай сөйлейсің,
Алланың жолын білмейсің (23,79).
Сүйінбайдың ұстанған тұжырымы – екі жұрттың бірлігін орнықтыру,
Бұл айтыста осындай ой-тұжырым айтқан Сүйінбайдың шоқтығы биік
Сүйінбай мен Арыстанбектің айтысы – көркемдігі жағынан шоқтығы
Ээ екейден чыққан Сүйімбай
Айткан сөзүң куюндай,
Бөлөктү көрбө буюмдай (23,63).
Сүйінбайдың жауабы да түйдек-түйдек тіркестермен өрнектеледі. «елі бардың,
Енді, бір мәселенің басын ашып алайық. Қазақ ішінде
Көптү көрген Катаган,
Көп ырчыны матаган,
Көп сөздүн башын чатаган.
Ага моюн бербестен,
Домбураны колго алып,
Толгоп-толгоп бурадым,
Толгон сөздү курадым (23,76),
дейді Сүйінбай Арыстанбекке жауап қайтарып отырып. Бұдан шығатын
М.Үмбетаев өз кітабында «Арыстанбек Бұйлашұлы қырғыз еліндегі Саяқ
Сөз соңында айтарымыз, көрші елде кең тараған Сүйінбай
Қорытынды
Біз диплом жұмысында қазақ-қырғыз әдеби байланыстарына қатысты біршама
Қазақтың ХІХ ғасырда жасаған Шоқан, Ыбырай, Абай сынды
ХІХ ғасырдың өзінде баспа жүзінде көріне бастаған «зар
Ал, қазақ пен қырғыз халықтарының ортақ жазушысы, адамзаттың
Қорыта келгенде, қазақ-қырғыз әдеби байланыстары арнайы сөз етіп,
Сондай-ақ, қазақ-қырғыз ақындар айтысы да осы күнге дейін
Біздің шағын зерттеу еңбегіміз «қазақ-қырғыз әдеби байланыстары» атты
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ақмұқанова Б. “Әдеби байланысты зерттелуі”
2. Омарұлы Б. Бұғауға бағынбаған жырлар. Алматы: “Ана
3. Мусинов А. Казахско-киргизские литературные связы. Алма-Ата: “Наука”,
4. Садырбайұлы С. Шортанбайдың ақындығы. //Қазақ әдебиеті, 1992,
5. ҚКП Орталық Комитетінің 1957 жылы 4 июль
6. Әдеби мұра және оны зерттеу. Алматы, 1961.
7. Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40-шы жылдар
8. Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Алматы: “Білім”,
9. Жұмалиев Қ. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Алматы:
10. Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар. Алматы: “Жазушы”,
11. Садык Алахан. Беш молдо. Бишкек,
12. М.Богданова. Киргизская литература. Москва, 1947.
13. Әлем. Альманақ. //Бас редакторы А.Сейдімбеков// Алматы: “Ғылым”,
14. Қазақ поэзиясының анталогиясы. //Жауапты редакторы Қ.Сыдиқов// Алматы:
15. Ж.Мұхаметнұрұлы. Шортанбаймен үндес ақын Асан Барманбекұлы туралы
16. Т.Қаупынбайұлы. Ақырғы демі үзілмейді ақынның. //Егемен Қазақстан
17. М.Мырзахметов. Отаршылдық дәуірдегі әдебиет. //Жұлдыз -1993, №7.
18. Сапабек Әсіп. Қазақ қасіреті. Алматы: “Қазақстан”, 1994.
19. Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы: “Ана тілі”,
20. Ә.Кекілбаев. Күй тәңірі. //Егемен Қазақстан. 1993, 16
21. Сүйүмбай менен айтышы. Арстанбк. Ырлар. Бишкек, 1994.
22. Кыргыз эл ырчылары. Бишкек, 1994.
23. Омарұлы Б. Бұғауға бағынбаған жырлар. Алматы: “Ана
24. Кебекова Б. Арстанбек. Бишкек, 1994.
25. Үмбетаев М. Пірім менің Сүйінбай. Алматы: “Ғылым”,
26. Бегалиева Н. Арстанбектин өмүрү жана чыгармачылыгы. Бишкек,
27. Залкар акындар. Бішкек, 1998.
28. Б.Омарұлы. Қазақ-қырғыз қасіретнамасы. Қызылорда, 1998.
29. Қырғыз эл ырчылары. Бішкек, 1994.