Аннотация
Бұл электрондық оқулық кіріспеден, негізгі бөлімнен, қосымшадан, тест
Кіріспеде осы оқулықтың маңызы қарастырылса, ал негізгі бөлімде
Қосымшада физикалық тұрақтылар, физиктердің өмірбаяндары, түсініктемелер, сөздіктер мен кестелер
Қортындыда бұл электрондық оқулық 9-сынып физикасын оқып, үйренгісі келетін
Данный электронный учебник состоит из введения, основной части, приложения,
В приложении включены постоянные величины и таблицы, которые
В заключение рассматривается, что электронный учебник является необходимым источником
Мазмұны
І. Кіріспе............................................................................................................. 5
ІІ. Негізгі бөлім................................................................................................. 7
тарау. Тербелістер..................................................................................
§ 1. Тербермелі қозғалыстар.........................................................................
§ 2. Тербермелі қозғалысты сипаттайтын негізгі шаралар........................ 9
§ 3. Механикалық тербелістер кезіндегі энергияның түрленуі................. 12
§ 4. Математикалық және серіппелі маятниктердің тербелістері............. 14
§ 5. Еркін және еріксіз тербелістер.Резонанс.............................................. 18
§ 6. Электромагниттік тербелістер................................................................21
Есеп шығару мысалдары........................................................................ 25
№ 1. лабораториялық жұмыс..................................................................26
І-тараудың түйінді мәселелері...................................................................... 27
тарау. Толқындар.
§ 7. Толқындық қозғалыс................................................................................28
§ 8. Дыбыс.........................................................................................................32
§ 9. Дыбыстың сипаттамалары.......................................................................34
§ 10. Акустикалық резонанс........................................................................... 39
§ 11. Дыбыстың шағылуы,жаңғырық............................................................ 40
§ 12. Ультрадыбыс............................................................................................42
§ 13. Электромагниттік толқындар.................................................................44
§ 14. Радиобайланыс........................................................................................48
Есеп шығару мысалдары..........................................................................51
№2. лабораториялық жұмыс....................................................................53
ІІ-тараудың түйінді мәселелері......................................................................54
ІІІ. Қортынды...................................................................................................... 56
ІV. Қолданылған әдебиеттер............................................................................ 58
Кіріспе
Физика мен астрономия ғылымдарының бір- бірімен кірігуі құбылыстардың сырын
Олардың қасиеттері мен көрінісін ұғындыруға, себеп-салдарын ашуға тырысады. Физика
Астрономия құбылыстарын физикалық әдістермен зерттейтін ғылым саласы-астро-физика деп аталады.
9 сыныпта физика мен астрономияның ең маңызды ұғымдарымен және
Негізгі мектептің соңғы жылының талабы зор. Сондықтан осы оқулықтағы
дұрыс. Ол үшін «Физика және астрономия» курсының бастамасы болып
9-сыныпқа арналған «Физика және астрономия»курсында механиканың негізгі заңдары қарастырылады.
Тербелістер тарауында негізінен механикалық тербелістердің ерекшеліктерін және олардың механикалық
Оқулықта, сонымен қатар,жұлдызды аспан, аспан шырақтарына дейінгі қашықтықтар, олардың
Жалпы алғанда, «Физика және астрономия» курсын оқып үйрену оқушыларға
І–тарау. ТЕРБЕЛІСТЕР
Бұл тарауда біз, негізінен, механикалық тербелістердің ерекшеліктерін және олардың
І. ТЕРБЕЛМЕЛІ ҚОЗҒАЛЫС
I. Күнделікті өмірде біз тербелмелі қозғалыстар немесе жай ғана
Бұл қозғалыстардың ұқсастығы сол, олардың барлығы қайталанып отыратындығымен сипатталады
Демек, тербелмелі қозғалысқа периодтылық тән. Қозғалыстың периодтылығы белгілі бір
Сонымен, механикада тербелістер деп дененің бірдей уақыт аралығындағы дәлме
1–сурет
Мәселен, планеталардың, Жердің жасанды серігінің орбита бойымен қозғалысы, сол
IІ. Дене қозғалысының сипаты бастапқы шарттар мен әрекет етуші
2–сурет
Дененің оған әрекет етуші күштер векторларының қосындысы нөлге тең
Бұл күштерге тең әрекетті Ғ күші тепе–теңдік күйге қарай
Егер жүкті тепе–теңдік күйден жоғары көтеріп (3, в–сурет),
сонан соң жібере салса, онда ол төмен қарай бағытталған
Мұндағы теңәрекетті жүкті траекторияның келген нүктесінде тепе–теңдік күйге бағыттап
3-сурет.
жүкті бастапқы тепе–тендік күйіне қайтарушы Ғ күші сығылған немесе
ІІІ. Дененің тепе–тендік күйден ауытқуын ығысу деп атайды. Ығысуды
Ығысуға пропорционал және оған қарама–қарсы бағытталған күштің әрекетінен болатын
Сөйтіп, тербелмелі қозғалыс пайда болуы үшін мына шарттар орындалуы
Дайындық сұрақтары
1. Қандай қозғалыстарды тербелмелі қозғалыстар деп атайды? Тербелмелі қозғалысқа
2. Қозғалыстың басқа түрлерімен тербелмелі қозғалыстардың ерекшелігі неде?
3. Ығысу деген не? Ол қандай әріппен белгіленеді?
4. Гармоникалық тербелістер деп қандай тербелістерді айтады?
2. ТЕРБЕЛМЕЛІ ҚОЗҒАЛЫСТЫ СИПАТТАЙТЫН
НЕГІЗГІ ШАМАЛАР
І. Механикалық тербелістердің физикалық процесс ретіндегі жалпы белгісі қозғалыстың
Дене қайсыбір нүктеден шығып сол нүктеге қайта оралғандағы қозғалыс
Бірлік уақыт ішіндегі тербелістер саны тербеліс жиілігі деп аталады.
Жиіліктің гректің ν («ню») әрпімен белгіленетінін сендер білесіңдер. Тербелмелі
Тәжірибеде килогерц (кгц), мегагерц (МГц) сияқты еселік бірліктер пайдаланылады.
Егер дене t с ішінде n тербеліс жасайтын болса,
болады, ал Т тербеліс периоды
ІІ. Тербелмелі қозғалысты сипаттайтын келесі бір негізгі шама–амплитуда. Тербеліс
Қозғалыстың басқа түрлері сияқты тербелмелі қозғалысты да жылдамдық және
ІІІ. Механикалық тербелістер кезіндегі дене қозғалысының сипаттамалары туралы көрнекі
4–сурет
5–сурет
Егер жүктің тербелісін тоқтатып, оны тепе–теңдік күйіне келтірсек, содан
Дайындық сұрақтары
1. Тербеліс периоды деп нені айтамсыз?
2. Жиілік нені керсетеді? Тербелістің жиілігі мен периоды арасында
3. Тербеліс амплитудасы деген не?
4. Тербелістегі дене траекториясының қай нүктелерінде жылдамдық нөлге және
5. Марстың айналу периоды Т – 2 жыл. Бұл
6. Күнделікті тұрмыста өздерін пайдаланып жүрген шаңсорғыштың элекр қозғалтқышындағы
1–жаттығу
1. Дененің х координатасының уақытқа тәуелділігінің графигі бойынша тербеліс
2. График бойынша (6, а–сурет) тербеліс жиілігін анықтаңдар.
3. 6, в–суретте механикалық тербелістер кезіндегі дененің х ығысуының
4. Торғай қанатының тербеліс жиілігі 10 Гц, шыбындікі 300
Тапсырма
Секундомерді пайдаланып таңертеңгілік өз пульстеріңді әуелі қалыпты жағдайда, сонан
Алынған мәндерді
6–сурет
салыстырыңдар. Сәл уақыт өткеннен кейін пульстеріңді қайтадан өлшеп көріңдер.
§3. МЕХАНИКАЛЫҚ ТЕРБЕЛІС КЕЗІНДЕГІ
ЭНЕРГИЯНЫҢ ТҮРЛЕНУІ
I. Механикалық тербеліс кезінде дене жылдамдығы периодты
түрде өзгеріп отырады, сол себепті оның Ек=
5–суретте кескінделген дененің тепе–тендік күйінен ең үлкен ауытқуында (В
ІІ. Энергияның сақталу және айналу заңы бойынша толық энергия
Етолық=Ек+Еп
Олай болса Етолық=Ек+Еп = .
Дене тепе–теңдік күйіне жеткенде (А жағдай) ығысу нөлге болатындықтан,
Етолық=Ек+Еп =
Серіппе барынша созылып дене ең төменгі нүктеге жеткенде (С
Ал осы ең шеткі нүктелер мен тепе–теңдік күйден басқа
Сөйтіп, гармоникалық тербелістер кезінде кинетикалық және потенциалдық энергиялар өзара
=
Нақты жағдайларда механикалық тербелістер амплитудасы
біртіндеп азаяды да, біраз уақыттан соң тербеліс тоқтайды. Міне,
7–суретте өшетін тербелістер кезіндегі дене координатасының уақытқа тәуелділігінің графигі
Бұл жағдайда үйкеліс күшінің әрекетінен механикалық энергия дененің ішкі
7–сурет
1. Тербелмелі қозғалыс кезінде дененің кинетикалық энергиясы қай жағдайда
2. Серіппеге бекітілген дененің потенциалдық энергиясы қай жағдайда ең
х,м
8–сурет
3. Тербеліп тұрған дене траекториясының кез келген нүктесіндегі толық
4. Графиктері 8–суретте кескілделген тербелістердің бір–бірінен айырмашылығы неде?
5. Өшетін тербеліске мысалдар келтіріңдер.
§ 4. МАТЕМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ СЕРІППЕЛІ
МАЯТНИКТЕРДІҢ ТЕРБЕЛІСТЕРІ
І.Тербелмелі процестер жүзеге асатын құрылғыларды тербелмелі жүйелер деп атайды.
Тербелмелі жүйелерге тән белгілердің бәрі математикалық маятникте де болады.
1. Егер маятниктің ұзындығын өзгертпей, оған массалары әр түрлі
2. Егер маятникті қозғалысқа келтіргенде оны әр түрлі бұрышқа
Жіпке немесе серіппеге ілінген жүктің тербеліс периодының тербеліс амплитудасына
9–сурет
Аңыз бойынша Галилей жаңалықты шіркеудегі шырақтың шайқалуын бақылай отырып
3. Маятниктің ұзындығын өзгерте отырып, тәжірибені қайталасақ, тербеліс периодының
ІІ. Математикалық маятник тербеліснің формуласын қорытып шығарайық. Маятник тербеліп
10–сурет.
11–сурет
Маятниктің айналу периоды оның тербеліс периодына тең болады:
Тайн=Ттер=Т.
Конустық маятниктің айналу периоды жүк сызатын шеңбердің сызықтық жылдамдыққа
Ал маятник вертикаль күйінен шамалы ғана ауытқитын болса, амплитуда
Екінші жағынан, ОВС және ВДЕ үшбұрыштарының ұқсастығынан ВЕ :
Ғ күшінің осы екі өрнегін теңестіре отырып алатынымыз:
Осыны Т периодтың өрнегіне қойып, мынаны табамыз:
Сөйтіп, математикалық маятниктің тербеліс периоды еркін үдеуі мен маятниктің
Маятниктің тербеліс периодының еркін түсу үдеуіне тәуелді болатындығы тәжірибеде
Басқаша айтқанда, біз есептеулер арқылы ілгеріректе бақылаулар бойынша тағайындалған
ІІІ. Енді серіппеге ілінген жүктің тербелісін қарастырайық (12–сурет). Мұндай
F=-kx
Ньютонның 2–заңын пайдалансақ, дененің қозғалыс теңдеуін мына түрде жазуға
Гармоникалық тербелістердің v жиілігі 1 с ішідегі тербеліс санын
.
Олай болса, ma=-mω2x. Осы өрнекті қозғалыс теңдеуімен салыстыра отырып
-mω2x=-kx, бұдан ω=
– екенін ескерсек, серіппелі маятниктің тербеліс периоды мынаған тең
Алынған нәтиже серпімділік күші әрекетінен болатын тербелістің периоды амплитудаға
Дайындық сұрақтары
1. Математикалық маятник деп нені айтады?
2. Математикалық маятниктің тербеліс периоды неге тәуелді болады?
3. Маятник қай жерлерде пайдаланылады?
4. Серпімділік күші әрекет еткен дененің тербеліс периоды неге
5. Маятникті құралдар арқылы Жер астындағы пайдалы қазбалар қорын
2–жаттығу
1. Ұзындығы 1 м болатын математикалық маятаниктің тербеліс периодын
2. Периоды 1 с тең болуы үшін математикалық маятниктің
3. Математикалық маятниктің тербеліс периодын 2 есе азайту үшін
4. Ай бетіндегі ұзындығы 1 м математикалық маятниктің тербеліс
5. Серіппеге ілінген массасы 1 кг дене периоды 1
Тапсырма
Серіппеге ілінген жүктің тербеліс периоды серіппенің қатаңдығы (k) мен
§ 5. ЕРКІН ЖӘНЕ ЕРІКСІЗ ТЕРБЕЛІСТЕР.
РЕЗОНАНС
I. Еркін тербелістер. Біз қозғалысын қарастырып отырған денелер тобын
Тербелістердің ең қарапайым түрі – жүйе тепе–теңдік күйінен ауытқығаннан
Еркін тербелістер деп дене тепе–теңдік күйінен шығарылғаннан соң сыртқы
Еркін тербелістердің жиілігін жүйенің меншікті тербеліс жиілігі немесе меншікті
Сонымен, серіппелі және математикалық маятниктер еркін тербелістер жасайды. Мұндай
Маятниктердің тербелістерімен танысқаннан кейін, бізге енді қандай жағдайда еркін
Оның координаталар осіне түсірілген проекциясы ( Ғх = -
күшіне теңәрекетті күш. Оның проекциясы ( ) да
ІІ. Еріксіз тербелістер. Еркін тербелістер әйтеуір бір тоқтайды. Тербелісті
Тербелмелі жүйенің энергиясын оған сыртқы периодты түрде өзгеріп отыратын
ІІІ. Ал енді периодты күштің тербелмелі жүйеге әрекет ететін
Тәжірибеге жүгінейік. Тербелмелі жүйе ретінде серіппеге бекітілген жүкті алып
1. Периодты түрде өзгеретін күш әрекет ететін тербелмелі жүйеде
2. Еріксіз тербелістердің периоды мәжбүр етуші күштің периодына тең.
IV. Резонанс. Орныққан еріксіз тербелістердің жиілігі қашан да сыртқы
Керілген жіпке екі маятник ілеміз. Мұндағы А маятнигінің ұзындығы
В маятниктің ұзындығын азайта отырып, оның тербеліс жиілігін өзгертуге
14–сурет
Резонанс құбылысымен қай–қайсымыз да жиі ұшырасамыз. Бірақ көбінесе оған
Резонанс пайдалы да, зиянды да болуы мүмкін. Пайдалы кезде
Дайындық сұрақтары
1. Еркін тербелістер деп қандай тербелістерді айтады?
2. Тербелістер неліктен өшеді?
3. Үйкеліс күші тербеліс амплитудасын неліктен азайтады?
4. Неліктен өшетін тербелістерді гармоникалық тербелістер деп атауға болмайды?
5. Тербелмелі жүйенің меншікті жиілігі қалай анықталады?
6. Еріксіз тербелістер деген не?
7. Еріксіз тербелістердің жиілігі қандай болады?
8. Еріксіз тербелістердің амплитудасы жиілікке қалай тәуелді?
9. Қандай құбылысты резонанс деп атайды?
10. Резонансты пайдалануға мысал келтіріңдер.
11. Резонанстың зиянды әсеріне мысал келтіріңдер және оны жою
3–жаттығу
1. Массасы 100 г жүк жиілігі 2 Гц болатын
2. Маятникті Жерден Айға апарса, оның тербеліс периоды қалай
3. Қатаңдығы 16 Н/м серіппеге ілінген массасы 200 г
Эксперименттік тапсырма
Секундтық тілі бар сағаттың көмегімен әткеншектің тербеліс периодын анықтаңдар.
Қолдарында бар резеңке жіптің қатаңдық коэффициентін анықтаңдар. Өздеріңе белгілі
§ 6. ЭЛЕКТРОМАГНИТТІК ТЕРБЕЛІСТЕР
I. Электромагниттік тербелістердің ашылуы күтпеген жағдайда болды. Ғалымдар қарапайым
Лейден банкасының астарларын сымнан жасалған катушка арқылы тұйықтағанда, катушка
Ғалымдар конденсаторды катушка арқылы разрядтағанда тербеліс пайда болатынын бірден
Сонымен, конденсатордың разрядталуы кезінде заряд, ток, кернеу, электр және
Электромагниттік тербелістер конденсаторлар батареясынан және индуктивтік катушкадан тұратын электр
Электромагниттік тербелістер алуға болатын, тізбектей жалғанған конденсатор мен катушкадан
Мұндай қондырғы ток көзінен (1), конденсаторлар батареясынан (2) идуктивтік
15–сурет
Кілтті ауыстырып және әр түрлі конденсаторды қоса отырып, батареяның
Ауыстырып–қосқыш кілтті солға бұрғанда (6) конденсатор ток көзіне қосылады
Тербелмелі контурда алма–кезек өзгеріп отыратын мұндай процестерді осциллограф экранынан
ІІ. Қондырғыдағы конденсатордың электросыйымдылығын арттырғанда осциллограмманың горизонталь бағытта қозылатынын
Контурдың индуктивтілігі өзгерген кезде де дәл осындай нәтиже алынады.
16–сурет
Сонымен тербелмелі контурдағы еркін электромагниттік тербелістердің периоды контурдың L
Бұл формуланы 1853 ж. ағылшын физигі У. Томсон қорытып
Тербелмелі контурдағы құбылыстар серіппелі маятниктегі құбылыстарға ұқсас. Шынында да,
Ширек периодтан соң серіппенің деформациясы жойылады, ал жүк ең
Дәл осылай, ширек периодтан кейін конденсатор разрядталады да, катушка
Әрі қарай жүк өз қозғалысын жалғастыра отырып, серіппені созады
Үйкелістің әрекетінен еркін механикалық тербелістердің өшетіні өздеріңе мәлім. Дәл
Дайындық сұрақтары
1. Тербелмелі контур дегеніміз не? Сызбасын сызыңдар.
2. Тербелмелі контурда еркін тербелістер пайда болу үшін не
3. Еркін электромагниттік тербелістер неліктен өшеді?
4. Конденсатор сыйымдылығының өзгеруі контурдағы еркін тербелістер периодына қалай
5. Катушка индуктивтілігінің өзгеруі контурдағы еркін тербелістер периодына қалай
6. Тербелмелі контурдағы еркін тербелістер периоды қандай формуламен өрнектеледі?
4–жаттығу
1. Тербелмелі контур сыйымдылығы 250 пФ конденсатордан және индуктивтілігі
2. Индуктивтілігі 1,3 мГн катушканы пайдаланып, жиілігі 3 мГп
3. Баяу электромагниттік тербелістерді көрсету үшін сыйымдылығы 2,5 мхФ
Есеп шығару мысалдары
1–есеп. Горизонталь жазықтықта қатаңдығы k серіппе көмегімен қабырғаға бекітілген
Берілгені:m,k,x,ν,
А-?
Шешуі. Жүйенің екі күйін қарастырайық: бірініші күйінде серіппе созылған
Бірінші күйіндегі жүйенің толық энергиясы созылған серіппенің потенциалдық энергиясынан
Екінші күйіндегі жүйенің толық энергиясы сығылған серіппенің потенциалдық энергиясына
18–сурет
Мұндағы А – тербеліс амплитудасы. Энергияның сақталу заңына сәйкес
2–есеп. Сыйымдылық 2 мкФ болған кезде 1000 Гц жиілік
Берілгені:C=2мкФ
ν=1000Гц
L-?
Шешуі. Контурдағы электромагниттік тербелістер периоды Томсон формуласы бойынша анықталады:
.
Тербеліс жиілігі
(2)
болғандықтан, (1) мен (2) өрнектерінен
( 3)
екені шығады. Осы ( 3) теңдеудің екі бөлігін де
1–лабораториялық жұмыс
Маятниктің көмегімен еркін түсу үдеуін анықтау
Жұмыстың мақсаты: математикалық маятниктің тербеліс периодының
Ол үшін тербеліс периоды мен маятниктің ұзындығын өлшеп алу
Өлшеу құралдары: секундтық тілі бар сағат, өлшеуіш таспа,
Құрал жабдықтар: саңылауы бар шар, жіп, қысқышы мен сақинасы
Жұмысты орындау.
1.Штативті үстелдің шетіне 19–суретте көрсетілгендей етіп орнатыңдар. Оның жоғарғы
2. Маятникті тепе–теңдік күйінен 5–8 см–ге ауытқытып, содан кейін
3. Маятниктің ұзындығын өлшеуіш таспамен өлшеп алыңдар.
4.Толық 40 тербеліс (N) жасауға кеткен ∆t уақытты өлшеңдер.
5. ∆t уақытты қайтадан өлшеп (тәжірибе шартын өзгертпей), оның
6. Уақыттың ∆tорт орташа мәні бойынша тербеліс периодының Торт
7. формуласы бойынша еркін түсу
8. Өлшеу және есептеу нәтижелерін кестеге жазыңдар:
Тәжірибе нөмірі 1. м N ∆t, с ∆tорт. с
1.
2.
3.
9. Еркін түсу үдеуінің алынған g орт.орташа мәнін g
10. Өлшеу дәлдігін бағалаңдар.
І–ТАРАУДЫҢ ТҮЙІНДІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
• Бірдей уақыт аралығы өткен сайын дәлме–дәл немесе жуықтап
• Тербелістерді период, жиілік, амплитуда және циклдік жиілік арқылы
– серіппелі маятник үшін;
– математикалық маятник үшін.
Бұл формулалардағы т – дененің массасы, k – серпімділік
• Еркін тербелістер әр түрлі кедергілерде энергияның шығындалуына байланысты
• Сыртқы күштің өзгеру жиілігі тербелістердің меншікті жиілігімен дәл
• Электромагниттік тербелістер деп конденсатордың разрядталуы кезінде заряд, ток,
Еркін электромагниттік тербелістің периоды мына формула арқылы табылады:
ІІ–тарау. ТОЛҚЫНДАР
Физиканың барлық дерлік саласында біз қарастырған қозғалыстардан басқа тағы
§ 7. ТОЛҚЫНДЫҚ ҚОЗҒАЛЫС
І. Өткен тарауда біз жеке тербелмелі жүйелердегі тербелістерді қарастырдық.
Сендерге суға лақтырылған тастың түскен жерінде пайда болатын судың
20-сурет.
ІІ. 21, а–суретте бір ұшы тірекке бекітілген ұзын жіп
Серіппенің тербелісі процесінде жіп бөлшегі тепе–теңдік күйінен шығып, серіппеге
Тербелістердің серпімді ортаның бір бөлшегінен екінші бір бөлшегіне таралу
Ортаның бөлшегі тербеліс жасауы үшін оған энергия берілуі қажет.
толқын тербелістегі бөлшектерді тасымалдамайды, тек энергияны ғана тасымалдайды.
Біз қарастырған мысалдардағы толқындар–көлденең толқындар деп аталады, өйткені орта
Бөлшектерінің тербелісі толқынның таралу бағытына перпендикуляр бағытта жүзеге
Мұндай толқынды мектептегі толқындық машина көмегімен бақылау өте ыңғайлы,
Сондықтан да, енді бізге суға лақтырылған тастың түскен жерінен
22–сурет
Қалтқының қозғалысы да оның астындағы су бөлшектерінің қозғалысы сияқты
ІІІ. Толқынның маңызды сипаттамасына толқын ұзындығы жатады. Толқын ұзындығын
Толқын ұзындығы – Т периодқа тең уақыт аралығында толқын
Басқаша айтқанда, толқын ұзындығы деп толқын ішіндегі бірдей қозғалатын
23–суретте толқынның графигі көрсетілген. Бұл графиктегі көршілес екі өркештің
Механикалық толқын серпімді ортада таралатындықтан, оның таралу жылдамдығы ортаның
λ толқын ұзындығының бөлшектердің Т тербеліс периодына қатынасы арқылы
Ал Т тербеліс периоды ν тербеліс жиілігімен T=
өрнегімен анықтайды.
25–сурет
IV. Көлденең толқындардан басқа толқынның таралу бағытында тербелуі кезінде
Бөлшектерінің тербелісі толқынның таралуы бойында жүзеге асатын толқынды бойлық
Бұл толқынды мектептегі толқыңдық машина көмегімен бақылау өте ыңғайлы
26, а–суретте толқындық қозғалыс басталардың алдындағы, ал 26, ә–суретте
Толқын жылдамдығын жиілікпен және толқын ұзындығымен салыстыратын көлденең толқынға
V. Үлкен ауқымдағы қатты денелердегі толқындық қозғалыстың мысалына жер
Жер сілкіну ошағынан келген тербелістерді байқайтын сейсмограф деп аталатын
Дайындық сұрақтары
1. Толқын дегеніміз не?
2. Көлденең толқын қандай ортада пайда болып таралады? Бойлық
3. Бойлық және көлденең толқындар арасындағы айырмашылықты түсіндіріңдер. Әр
4. Толқын ұзындығы дегеніміз не?
5. Толқынға жылдамдығы деп нені түсінесіңдер?
6. Толқынның энергияны тасымалдайтын қалай дәлелдеуге болады?
7. Су бетінде көлденең толқындар пайда болады. Бұл сұйықтарда
5–жаттығу
1. Су айдынына тас тастағанда толқындар пайда болды. Су
2. Теңіз бетіндегі қатар екі толқынның арақашықтығы 4 м.
3. Серпімді жіпті бойлай 20 м/с жылдамдықпен көлденең толқындар
§ 8. ДЫБЫС
Тербеліс жиілігі 16 Гц–тен 20000 Гц–ке дейінгі механикалық толқындар
27–сурет
Жиілігі 20000 Гц–тен жоғары толқындар – ультрадыбыстар, 16 Гц–тен
Денелердің тербелісі дыбыс туындауының себепкері болып табылады, алайда көп
Дыбыс таралу үшін дыбыс көзі мен дыбыс қабылдағыш арасында
Алақанымызды аузымызға жақындатып қандай да бір дауысты дбысты айтайық.
Сонымен, ауада тарайтын дыбыс толқындары серпімді бойлық болып табылады.
28–сурет
Дыбыс барлық ортада тарала алады. Қарапайым бақылаулар дыбыс әр
Төмендегі 1–кестеде әртүрлі ортадағы дыбыстын таралу жылдамдығы туралы мәліметтер
Әр түрлі ортадағы дыбыс жылдамдығы 1-кесте
Орта Дыбыс жылдамдығы,м/с,0оС-та
Ауа
Су
Болат
Мыс
Темір
Шыны
Сутек
Каучук 330
1480
4380
3800
5850
5600
1280
50
Дайындық сұрақтары
Дыбыс дегеніміз не?
Дыбыс қалай таралады?
Адамның есту мүшесі қабылдайтын дыбыс толқындары
Вакуумда дыбыс тарала ала ма?
Дыбыс жыламдығы таралатын ортаға байланысты ма?
Ауада қандай толқын тарайды – көлденең бе, әлде бойлық
6 жаттығу
Кез келген тербелетін дене ауада механикалық толқын тудырады. Неліктен
Жиілігі 510 Гц дыбыс көзінен толқын ауада 340 м/с
Бақылаушы иайзағайдың жарқылын көрген мезеті мен күннің күркіреуін есту
Дыбыс ауадан суға өткенде, толқын ұзындығы қалай өзгереді? Ауадағы
Судағы дыбыс толқының ұзындығын анықтаңдар. Оның жылдамдығы 1480 м/с,
§ 9. ДЫБЫСТЫҢ СИПАТТАМАЛАРЫ
I. Дыбысты сипаттау үшін біздің дыбысты қабылдауымызбен байланысты дыбыс
Дыбыстың қаттылығы неге байланысты болатынын анықтау үшін камертонды пайдаланамыз.
Камертондардың немесе басқа гармоникалық тербеліс жасайтын денелердің шығаратын дыбыстары
Камертонның бір тармағын таяқшамен ұрсақ, белгілі бір дыбыс естиміз.
инені бекітейік, осыдан кейін оның ине бекітілген тармағын қарайтылған
30–сурет
Камертонды таяқшамен неғұрлым қаттырақ ұрсақ, ол соғұрлым қаттырақ дыбыс
31–сурет
Дыбыс көзінің шығаратын энергиясы дененің тербелістер амплитудасымен анықталады. Демек,
Оның үстіне дыбыс қаттылығы мен тербеліс энергиясы арасында тура
Дыбыс қаттылығының деңгейін өлшеу үшін логарифмдік шкала бекітілген. 16
Осылай, мысалы, ұшақ қозғалтқышы гуілінің энергиясы 1 жапырақ сыбдырыныкінен
Кейбір дыбыс көздері шығаратын дыбыстың қаттылық деңгейінің мәндері, дБ
2-кесте
Дыбыс көзі Дыбыс қаттылығы, дБ
Құлақтың ауыртпалықты сезіну шегі 130
Ұшақтың көтерілуі 120
Дискотекадағы музыка 110–120
5–7 м қашықтықтағы автомобиль сигналы 100
Жүк машииасының жұмыс істеп тұрған қозғалтқышының шуы 80
Көше шуы 70–80
3 м қашықтықтағы шаңсорғыш дыбысы 70
Тас жолдағы автомобиль қозғалысы 60–60
Әңгіме –сұхбат 40
Тұрғын үйлердегі шу нормасы 20–30
Жапырақтың сыбдыры 10
ІІ. Дыбыстың биіктігі неге тәуелді болатынын анықтау үшін екі
Бұл қорытындыны дыбыс генераторының (1), дыбыс зорайтқыштан (2) және,
32–сурет
Сонымен,
тон биіктігі тербеліс жиілігімен анықталады, яғни тербеліс жиілігі үлкен
Адам даусын тон биіктігі бойынша бірнеше диапазонға бөледі; бас
ІІІ. Дыбыстың тағы да бір маңызды сипаттамасы оның бояуы
Тембр–адамның дауысына немесе аспаптың үніне өзіндік бояу беретін дыбыстың
Дыбыстың тембрі бойынша біз кімнің сөйлеп жатқанын немесе қандай
Денелердің гармоникалық тербелістері синусоидалық толқындар деп аталатын толқындарды туғызады.
34–суретте көрсетілген микрофоннан (1), дыбыс зорайтқыштан (2) және осциллографтан
а)
34–сурет
Мұндай күрделі музыкалық дыбыс әр жиіліктегі гармоникалық тербелістердің қосындысы
Осындай күрделі дыбыстың ең төменгі жиілігі негізгі жиілік, ал
Әдетте негізгі тонға обертондар немесе гармоникалар деп аталатын қосымша
Жиілігі мен амплитудасы әр түрлі қосымша толқындардың негізгі тонмен
Негізгі тонға обертондар неғұрлым көбірек қосылған болса, әрбір обертонның
IV. Әр түрлі шулардың музыкалық дыбыстардан ерекшелігі сол, оларға
Жапырақтың сыбдыры, өзен суының сылдыры, құстардың даусы, судың сәл
Адамды қалыпты күйінен шығаратын шу – көз шағылыстыратын жарықтан,
Шуға бұрын көп көңіл бөлінбейтін, ол өркениет пен техника
35–сурет
Адамды шудың теріс ықпалынан қорғау үшін денсаулық мекемелері шудың
Дайындық сұрақтары
1. Дыбыстың қандай сипаттамаларын білесіңдер?
2. Қандай дыбыстар музыкалық деп аталады?
3. Дыбыс қаттылығы немен анықталады?
4. Дыбыс тембрі дегенді қалай түсінесіңдер?
5. Негізгі тон, обертондар дегенміз не?
6. Домбырада және күйсандықта бір нота орындалды. Осы аспаптардың
7. Үнемі шудың отасында болу адамның денсаулығына қалай әсер
8. Адамның әр түрлі музыкалық аспап үнін ажырату неге
§ 10. АКУСТИКАЛЫҚ РЕЗОНАНС
§ 5–та механикалық тербеліс кезінде байқалатын резонанс құбылысын қарастырған
Қарапайым мысал қарастырайық. Меншікті тербеліс жиіліктері бірдей екі камертон
Енді екінші камертонды меншікті тербеліс жиілігі бірінші камертондыкінен өзгеше
жиіліктері сәйкес келмегендіктен, резонанс туындаған жоқ. Бірінші жағдайда қарастырылған
36–сурет
Осы акустикалық резонанс құбылысын тербелетін денеден шығатын дыбысты күшейтуге
37–сурет.
Мұндай үндестік унисонда, яғни бірдей жиілікпен тербелу деп, ал
Резонанс құбылысы музыкалық аспаптардың дыбысын күшейту үшін кеңінен қолданылады.
Резонаторлар біздің дыбыстық аппаратымызда да бар. Адамның және жануарлардың
Дайындық сұрақтары
1. Акустикалық резонанс дегеніміз не?
2. Камертон орнатылған жәшікті неліктен резонатор деп атайды?
3. Акустикалық резонансты қалай байқауға болады?
4. Неліктен домбыра шанағында немесе басқа ішекті аспаптарда ойық
§ 11. ДЫБЫСТЫҢ ШАҒЫЛУЫ. ЖАҢҒЫРЫҚ
I. Дыбыс көзінен шыққан дыбыс толқындары барлық бағытта тарайтыны
38–сурет
ІІ. Тауда естілетін жаңғырық та дыбыстың бөгеттен шағылу нәтижесі
Жаңғырық – қандай да кедергіден шағылған және бастапқы таралған
39–сурет
Дыбыс кедергілерден шағыла отырып, бақылаушыға сәл кідіріп жетеді. Шағылған
Дыбыс жақын аралықтағы кедергілерден шағылған кезде, ол алғашқы дыбыспен
Дыбыстың әр түрлі кедергілерден шағылуы барысында естілу ұзақтығының артуы
Жұмсақ жиһаздары бар, кілем төселген және адам көп жиналмаған
Дайындық сұрақтары
Жаңғырық дегеніміз не?
Үй ішіндеі дыбыс даладағыдан қарағанда неліктен қаттырақ естіледі?
Жазық далада жаңғырық пайда болуы мүмкін бе?
Адам жаңғырықты есту үшін бөгет қандай қашықтықта болуы керек?
Неліктен тау баурайында жаңғырық бір емес, бірнеше қайтара естіледі?
7 – жаттығу
1. Бақылаушы биік таудыаң баурайынан 200 м қашықтықта тұр.
2. Аңшы мылтық дауысының жаңғырығын 4,5 с өткен соң
3. Жақын орналасқан екі жартастың ортасында тұрған адам қатты
4. Негізгі «ля» музыкалық тонның толқын ұзындығын табыңдар. Бұл
§ 12. УЛЬТРАДЫБЫС
§ 8–та атап өткеніміздей, тербеліс жиілігі 16 Гц–тен төмен
Бұл дыбыстарды адам құлағы қабылдамайды, бірақ олар белгілі бір
Инфрадыбыстардың әсерінен қорғалу жолдарының бірі–дыбысты естілетін жиіліктер аймағына көшіру.
Ультрадыбыстар, керісінше, физикалық және технологиялық әдістерде кеңінен қолданыс тауып
Дыбыстың шағылу құбылысына теңіз тереңдігін өлшеуге арналған құрал –
41–сурет
Кеме табанына орнатылған құралдардың көмегімен белгілі бір бағытта ультрадыбыстар
Медицинада ультрадыбыс адам денесін ультрадыбыстық тексеру үшін пайдаланады. Сүйек,
Ультрадыбыстың көмегімен тастар ұнтақталады, металдарды және аса қатты материалдарды
Алайда ультрадыбысты адамның ұзақ уақыт бойы қабылдауы нерв жүйесіне
Ультрадыбыстарды дельфиндер, иттер, жарқанаттар және басқа да тіршілік иелері
Дайындық сұрақтары.
Ультрадыбыс, инфрадыбыс дегеніміз қандай дыбыстар?
Ультрадыбыстың қандай ерекшелігі оны эхолокацияда қолдануға мүмкіндік береді.
Ультрадыбысты, инфрадыбысты толқындарға пайдалануға мысалдар келтір.
8– жаттығу
Эхолокация үшін жиілігі қандай дыбысты пайдаланған ыңғайлы: 16 Гц
Теңіз түбіне жіберілген және одан шағылған ультрадыбыс 0,8 с
§ 13. ЭЛЕКТРОМАГНИТТІК ТОЛҚЫНДАР
I. Электрлік және магниттік құбылыстарға байланысты 8 сынып материалдарынан
Ал егер электр заряды бар бөлшектер тыныштық немесе бірқалыпты
Электр зарядтары айнымалы қозғалғанда, яғни кез келген айнымалы токта
Максвелл сегіз жыл бойы тынбай жүргізген физика–математикалық талдаулары 1873
1. Өзгеріп отыратын магнит өрісі кеңістікте өзгеріп отыратын электр
2. Өзгеріп отыратын электр өрісі кеңістікте өзгеріп отыратын магнит
Осылайша, өзгеріп отыратын электр және магнит өрістері әр уақытта
42–сурет
ІІ. Электр зарядтары айнымалы қозғалыс (мысалы, жасағанда, олардың туғызатын
Айнымалы электромагниттік өрістің кеңістікте таралуын электромагниттік толқын деп атайды.
Электромагниттік толқынның пайда болуы туралы Максвеллдің 1865 жылы айтқан
Электромагниттік толқынның таралу механизмін былай түсіндіруге болады. Кеңістіктің белгілі
Зарядтың мұндай тербелісі Е кернеулік векторының да тербелісін туғызып,
ІІІ.Электромагниттік толқынмен механикалық толқындардың ұқсастықтары да, өзгешеліктері де бар.
1. Электромагниттік толқын әр түрлі заттарда да, вакуумда да
2. Электромагниттік толқындар – тек көлденең толқындар болып табылады.
3. Максвеллдің теориялық есептеулері бойынша вакуум– электромагниттік толқынның
с=2,99792458 • 108 м/с ≈ 3 • 108 м/с
тұрақты шама.
Электромагниттік толқынның таралу жылдамдығының с векторы кернеулік Е және
Максвелл көрінетін ақ жарықты с=3•108м/с жылдамдықпен тарайтын электромагниттік толқын
4. Вакуумға қарағанда заттағы электромагниттік толқынның таралу жылдамдығы аз
өйткені ортаның сыну көрсеткіші n > 1 (3–кесте), ал
5. Механикалық толқындар сияқты электромагниттік толқындар да энергия тасиды.
IV. Электромагниттік толқындардың толқын ұзындығы ((), периоды (Т), жылдамдығы
Электромагниттік толқындардың вакуумнан затқа өткенде, жиілігі өзгермейді. Өйткені толқындардың
V. Электрлік контурда (17–сурет) пайда болатын тербелістер периоды:
43–сурет
Томсон формуласымен анықталатыны белгілі. Бұдан тербелмелі контурдағы шарғының (катушканың)
өрнектеріне сәйкес берілген жиіліктегі немесе толқын ұзындығындағы кез келген
Жарық толқындары да, радиотолқындар да, рентгендік сәулелер де, электромагниттік
Сәуле жиілігі жоғары болған сайын, оның таситын энергиясының мөлшері
3–кестеде жарықтың құрамына кіретін кейбір сәулелердің вакуумдағы толқын ұзындықтары
Вакуумдағы толқын ұзындығы, 10 м Түсі Заттардың сыну көрсеткіштері
шыны (ауыр флинт ТФ–1) шыны (жеңіл крон К80) су
656,3
589,3
546,1
480,0
404,7 Қызыл Сары Жасыл Көк
Күлгін 1,6444
1,6499
1,6546
1,6648
1,6852 1,5145
1,5170
1,5191
1,5235
1,5318 1,3311 1,3330 1,3345 1,3374 1,3428 1.5407 1,5443 1,5475
Дайындық сұрақтары
Электромагниттік өріс дегеніміз не?
Электромагниттік тербелістің кеңістік нүктелеріне беріліп,
Электромагниттік және серпімді (механикалық) толқындардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары қандай?
Электромагниттік толқындардың қасиеттері қандай?
Электромагниттік толқындардың вакуумдағы және заттық ортадағы таралу ерекшеліктерін қалай
Жарықтың және басқа да сәулелердің табиғаты туралы не деуге
9 жаттығу
Радиоқабылдағыштың тербелмелі контур конденсаторының сыйымдылығы 50 пФ–дан 500 пФ–ға
Вакуумдағы толқын ұзындығы 0,76 мкм болатын жарық үшін судың
Радиолокатордың антеннасынан (45–сурет) бағыттала тарайтын радиотолқын нысанадан кері шағылып,
§ 14. РАДИОБАЙЛАНЫС
1888 ж. орыс ғалымы А.С.Попов электромагниттік толқындар арқылы алыс
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында электромагниттік толқындар
Теориялық ізденістер мен практикалық зерттеулер ақпаратты жеткізуде (әсіресе оны
Электромагниттік тербелістерді тербелмелі контур (17–сурет) шығарады. Мұндай тербелмелі контурда
Электромагниттік тербелістер кеңістікте толқын түрінде таралуы үшін ашық тербелмелі
Контурлардағы тербелістер өшіп қалмау үшін конденсаторлардың астарларын үнемі зарядтап
1894 ж. Попов генераторлар мен радиотолқындарды қабылдайтын қондырғыларға ұзын
Тұрмыста және техникада, сондай–ақ ғылыми мақсаттар үшін антенналардың көптеген
44–сурет
45–сурет
1967 жылдың жаз айында радиотелескоптың жәрдемімен Кембридж университетінің ғылыми
Таң–тамаша болған зерттеушілер де, басқа ғалымдар да бұл оқиғалдарды
Қазіргі кезде пульсарларды аса ірі жұлдыздардың қартайған шағындағы жарылыстан
Диаметрі кішкентай болғандықтан, пульсарлар өз осінің төңірегінде 1–2 с
Кез келген электромагниттік сәулелер сияқты радиотолқындар да өздері түскен
46–сурет
Осындай синалдың импульсі (1) электрондық–сәулелік аппараттың экранында жазылып алынады
Дайындық сұрақтары
1. Бірінші рет радиобайланыс қашан жасалды? Онын негізін салушылар?
2. Радиобайланыс жасау үшін қандай жиіліктер пайдалырақ? Неге?
3. Электромагниттік тербеліс қандай құрылғыда алынады? Оның негізгі бөліктері
4. Еркін электромагниттік тербелістік периоды меи жиілігін қандай формуламен
5. Антенна не үшін керек?
6. Радиотелескоптар не үшін қолданылады?
7. Радиолокация не үшін қажет?
Есеп шығару мысалдары
1–есеп. Балықшы су айдынындағы толқынды бақылай отырып, қалтқысының жанынан
Берілгені:
t=10c
n1=3
υ=2м/с
λ-? υ-?
Шешуі: Толқын ұзындығы формуласынен анықталады, мұндағы v – толқын
121–суреттен n1=3 өркешке 2 толқын ұзындығы сәйкес келетінін байқаймыз,
t
Т= ---; ал
n2
Сонымен, толқынның ұзындығы 10 м–ге, ал тербеліс 0,2 Гц–ке
47–сурет
2–есеп. Адам құлағы 16 Гц–тен 20 000
Берілгені:
ν1=16Гц
ν2=20000 Гц
υ=340 м/с
λ1-? λ2-?
Шешуі: Дыбыс тербелістерінің толқын ұзындығы формуласы бойынша есептеуге болады,
мәндерін қойып, және
екенін аламыз. Демек, дыбыс тербелістері 21 м және 17
Эксперименттік тапсырмалар
1. Су айдынына тас лақтырып көріңдер. Таралған толқынның жылдамдығын
2. Екі оқушы бір–бірінен 150–200 м темір құбыр немесе
№ 2 – лабораториялық жұмыс.
Беттік толқындардың таралу жылдамдығын анықтау
Жұмыстың мақсаты: судағы беттік толқындардың таралу жылдамдығын анықтау.
Құрал–жабдықтар: лабораториялық жұмыстарға арналған қалыңдығы 0,5–1 м болатын
Жұмысты орындау.
1. Ыдысты үстел үстіне қойып, онын ішіне су құйыңдар.
2. Ыдыс ернеуінің бір шетіне қалтқы салыңдар, ал онын
3. Осы кезде пайда болатын толқулардың қалтқыға дейін таралу
4. Мұндай тәжірибені бірнеше рет қайталап, толқынның l қашықтыққа
5. Толқынның таралу жылдамдығын есептеңдер.
6. Алынған нәтижелерді кестеге жазыңдар.
Тәжірибе реті Уақыт,
t, с Уақыттың орташа мәні, tорт ,
l, м Толқын жылдамдығы,
v, м/с
1.
2.
3.
4.
5.
7. Өлшеу дәлдігін бағалаңдар.
ІІ – ТАРАУДЫҢ ТҮЙІНДІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Механикалық толқындар – серпімді ортада таралатын тербелістер.
Көлденең толқындар – толқындағы бөлшектердің тербелісі сол толқыннын таралу
Бойлық толқындар – бөлшектерінің тербелісі толқынның таралу бағатында жүзеге
Толқын ұзындығы – Т периодқа тең уақыт аралығында v
Толқын жылдамдығы толқын тарайтын ортаның қасиеттерімен анықталады.
Музыкалық дыбыстар – камертондардың немесе басқа гармоникалық тербеліс жасайтын
Дыбыстың қаттылығы – дыбыс шығаратын дененің тербелістер амплитудасымен, ал
Тембр – адамнын дауысына немесе аспаптың үніне өзіндік бояу
Жаңғырық – қандай да бір кедергіден шағылған және бастапқы
Электромагниттік толқын деп айнымалы электромагниттік өрістің
Бос ортада (вакуумда) электромагниттік толқынның таралу жылдамдығы:
с = 3 • 108 м/с.
Жарық жылдамдығы деп аталатын бұл шама бүкіләлемдік іргелі тұрақты
Әр түрлі заттарда электромагниттік толқынның таралу жылдамдығы:
Заттардың сыну көрсеткіштері бірден үлкен (n>1) болып келетіндіктен, ортадағы
Электромагниттік толқынның вакуумдағы толқын ұзындығы:
Электромагниттік толқынның әр түрлі заттардағы толқын ұзындығы:
Қорытынды
Физика мен астрономияның ғылым мен техникаға қосқан ұшан-теңіз үлесі
Физика мен астрономияның,әсіресе макро және микроәлеміндегі құбылыстарды түсіндірудегі жетістігі
Ғылыми-техникалық прогреске негізделген өндіріс күшінің еселеп артуы,өкінішке орай,жаңа проблемалар
Адамзаттың ұжымдық қарекетіне душар болған табиғи орта ноосфера деп
Адам әр кезеңде де өзін қоршаған ортамен күрделі өзара
Қазіргі өмір талабына сай электрондық оқулықтың тиімділігі артуда.Сол себептен
Қолданылған әдебиеттер:
1. Н.М.Шахмаев, С.Н.Шахмаев, Д.Ш.Шодиев «Физика» 9 сынып.
Алматы «Мектеп» баспасы.2002 жыл.
2. Р.Башарұлы,Д.Қазақбаева,Н.Бекбасар.«Физика және астрономия» 9 сынып.
Алматы «Мектеп» баспасы.2005 жыл.
3. «Физика және информатика» журналы 2004 жыл.№3.
4. Р.Башарұлы,У.Тоқбергенов,Д.Қазақбаева.«Физика және астрономия»
7 сынып.Алматы «Атамұра» баспасы.2003 жыл.
5. Р.Р.Аширов., Н.А.Шевченко.«Конструктор электронных курсов
E- Compiler»
6. А.Калтаев.ҚазМҰ-ның механика ЭО кафедрасының меңгерушісі.
7. Физика пәнінен тест-тапсырмалары.2003,2004,2005 жыл.
8. Б.Корнгарт «Физика». Алматы «Мектеп» баспасы.2006 жыл.
9. А.С.Кикоин.П.П.Кикоин.«Физика» 9 сынып.1993 жыл.
10. А.М. Құдайқұлов. «Физиканы оқыту әдістемесі».
Қосымшалар
Тербелістер мен толқындар
$$$
Маятниктің Жер бетіндегі тербеліс периоды 1 с. Айдағы еркін
*** 2,2 с
*** 2,3 с
*** 2,1 с
+++ 2,5 с
*** 2,4 с
$$$
Толқынның таралу жылдамдығы 0,5 м/с ал ұзындығы 0,1 м
+++ 0,2 с
*** 0,05 с
*** 0,5 с
*** 5 с
*** 2 с
$$$
Дене x=60 sin2(t заңмен гармониялық тербеледі. Дененің максимал жылдамдығы
*** 0
*** 60π м/с
*** -60πt м/с
*** -120π м/с
+++ 120π м/с
$$$
Теңіз толқынында шайқалған қайықтың тербеліс периоды 2 с. Толқынның
*** 0,2 м
*** 0,5 м
*** 2 м
*** 5 м
+++ 8 м
$$$
Дыбыс биіктігі неге тәуелді
*** Тербеліс периодына
*** Толқын ұзындығына
*** Тербеліс амплитудасына
*** Тербеліс фазасына
+++ Тербеліс жиілігіне
$$$
6. Жиілігі 1000 Гц айнымалы ток тізбегіне индуктивтілігі 0,2
+++ 127 нФ
*** 0,127 нФ
*** 12,7 мкФ
*** 127 мкФ
*** 1,27 нФ
$$$
7. Контурдағы конденсатордың сыйымдылығы 3 есе азайды. Контурдың жиілігі
*** 3 есе артады
*** 3 есе кемиді
*** өзгермейді
*** есе кемиді
+++ есе артты
$$$
8. Тербелмелі контурдағы ток күшінің тербелістері 4
+++ 0,5 с.
*** 2 с.
*** 4 с.
*** 2 с.
*** 0,8 2 с.
$$$
9. Томсон формуласы қандай?
***
***
***
+++
***
$$$
10. Катушканың индуктивтілігі 1мГн,конденсатордың сыйымдылығы 10 мкФ болатын тербелмелі
+++ 6,25·10-4 с
*** 0,625·10-4 с
*** 0,0625·10-4 с
*** 62,5·10-4 с
*** 625·10-4 с
$$$
11. Егер контурдың индуктивтілігін 2 есе кемітіп, ал сыйымдылығын
+++ 2 есе кемиді
*** 4 есе артады
*** 16 есе артады
*** 2 есе артады
*** 4 есе кемиді
$$$
12.Мына формуламен қандай маятниктің тербеліс периоды
анықталады?
*** Математикалық маятник
*** Тербелмелі контур
+++ Серіппелі маятник
*** Физикалық маятник
*** Дұрыс жауабы жоқ
$$$
13.Ай бетіндегі ұзындығы 1 м математикалық маятниктің тербеліс периоды
*** 4 с
+++ 5 с
*** 7 с
*** 2 с
*** 1 с
$$$
14. Массасы 100 г жүк жиілігі 2 Гц болатын
+++ 16 Н/м
*** 50 Н/м
*** 2 Н/м
*** 200 Н/м
*** 1,2 Н/м
$$$
15. Көрсетілген контурлардың қайсысында еркін электромагниттік тербелістер болады?
+++ 1 - контур
*** 2 - контур
*** 3 - контур
*** 4 - контур
*** барлығында
###
60