Нарық жағдайында кәсіпорында
Мазмұны
1.Нарық жағдайында еңбек ақыны төлеудің теориялық негіздері
Еңбек ақының мәні, мазмұны және қағидалары
Еңбек ақының нысандары мен жүйелері
ҚР-да еңбек ақыны мемлекеттік реттеу жүйесі
2.ЖШС “ПолимерМеталл-Т” кәсіпорындағы еңбекті мөлшерлеу мен еңбек ақы төлеудің
“ ПолимерМеталл-Т ” ЖШС– ның сипаттамасы мен экономикалық қызметін
“ ПолимерМеталл-Т ” ЖШС– ң еңбек ақы төлеу жүйесін
3.Қазақстан Республикасында еңбек ақы төлеуді жүйелеу мен жетілдіру жолдары
Шет ел тәжірибелерінде еңбек ақыны ұйымдастыру .
Еңбек ақыны тарифсіз жүйелеу , жобалау , ұсыныстар енгізу
ЖШС “ ПолимерМеталл-Т ”-да еңбек ақыны ұйымдастыруды жетілдіру бойынша
Қорытынды .
Қолданылған әдебиеттер тізімі .
1. Нарық жағдайында еңбек ақыны төлеудің теориялық негіздері
1.1 Еңбек ақының мәні, мазмұны және қағидалары
ҚР-ның еңбек туралы кодексі бойынша еңбек ақы – бұл
Әлеуметтік-әкономикалық категория бойынша еңбек ақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс
Қызметкер үшін еңбек ақы оның жеке табысының негізгі және
Жұмыс беруші үшін еңбек ақы өндіріс шығындары болып саналады.
Еңбек ақы кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек
Кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастырудың тетігі (механизмі) жұмыс күшінің еңбек
Еңбек ақының көлеміне қызметкердің иемденетін ақшасының мөлшері ғана емес,
Еңбек ақыны қарастырған кезде мынадай міндеттер алға қойылады:
жалақы қорын анықтау;
әлеуметтік төлемдерді анықтау;
орташа жалақыны анықтау;
жалақы динамикасын талдау.
Еңбек ақы құрылымы 3 бөліктен тұрады:
Жалпы жалақы;
Әлеуметтік сақтандыруға жасалатын нақты аударымдар;
Әлеуметтік сақтандыруға жасалатын шартты аударымдар.
Жалақы – бұл, еңбек үшін ақшалай сыйақы, еңбекпен жасалған
Еңбек ақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.
Негізгі еңбек ақыға мынадай төлемдер жатады:
мерзімдік, үдемелі және кесімді еңбек ақы төлеу кезінде орындалған
еңбектің қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни мерзімнен тыс
қызметкердің кесірінсіз тоқтап қалулар үшін төлемдер;
сыйақылар, сыйлықақылы үстемелер және т.б.;
Қосымша еңбек ақыға ұжымдық келісім-шарттарда және еңбек туралы заңдарда
демалыс уақыттарына ақы төлеу;
мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындағаны үшін ақы төлеу;
кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы үзілістері үшін ақы төлеу;
жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу;
Жалақыны есептеуде кейбір ерекше жағдайларда әрбір жұмыскердің жеке еңбек
Нарықтық қатынасқа көшу үрдісінде көпқырлы экономиканың қалыптасуының нәтижесінде экономикалық
Нарық кезіндегі экономикалық заңдар негізінде еңбек ақы жұмысшының ұлттық
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі еңбек ақыны жұмыс күшінің
Жеке қажеттіліктерді қанағаттандырудың негізгі нысандары болып нақты жалақы алу
1. Еңбек ақы көлеміне, яғни, жұмыскерлерге ең төменгі өмір
2. Теңгенің сатып алу қабілетіне байланысты. Бұл инфляция жоғары
3. Еңбек саны мен сапасын дұрыс тағайындауға байланысты.
4. Жұмыс күшімен, сұраныс пен ұсынысқа байланысты.
5. Өндірісті ұйымдастыру ерекшелігіне қарай жалақының нысандары мен жүйелерінің
Нарықтық экономика жағдайында еңбек ақыға нарықтың немесе басқа нарықтан
Еңбек ақы төлеу мөлшеріне және еңбек рыногының жағдайына ықпал
1.1-сурет Еңбек ақыны ұйымдастыруға әсер ететін факторлар
1. Өндірістегі тауар және қызмет ету рыногындағы сұраныс пен
Ресурстардың кәсіпорынға пайдаланылған (еңбек факторының қолдауындағы шекті табыс пен
Еңбекке сұраныстың бағалы икемділігі . Ресустар бағасының өсуі (мысалы
- Шектелген табыс серпінінің сипатамасына. Егерде шектелген табыс жайлап
- Фирмалар мен өнеркәсіптердің шығынындағы еңбек ресурсының шығынының
- Тауарларға деген сұраныстың икемділігінен. Мысалы: нан, тұз
4. Ресурстардың өзара ауыстырылуымдылығы. Бұл фактордың ықпалына қарай отырып,
5.Тұтыну тауарларына және қызмет ету шартына бағаның өзгеруі. Тұтыну
Нарықтан тыс факторлар:
1. Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу шарттары. Бұл фактор төменгі
2. Кәсіподақ пен еңбек берушілер арасындағы қатынас. Еңбек ақы
3. Кәсіпорынның қызметі мен еңбеккердің жеке салым факторы еңбек
біріншіден еңбек ақы жұмыскердің табысының көзі, өмір деңгейін жоғарылату
екіншіден өндірістің тиімділігі мен материалдық ынталандырудың көзі;
Еңбек ақының ең маңызды қызметін ұдайы өндірістік, ынталандырушылық, қалпына
Еңбек ақының ұдайы өндірістік – жұмыскерлер мен олардың жанұя
Қалпына келтіру қызметінің мәні жұмыскердің өзінің жұмыс күшін қалпына
Ынталандыру қызметінің өнеркәсіп басшылығына тәуелділігі, жұмыскердің еңбекке деген белсенділігін
Ынталандыру қызметі өнеркәсіп басшылары негізгі істелген қорытындысына байланысты нақты
Еңбек ақының ұйымдастыру жүйесін жетілдіруінің негізгі бағыты еңбек ұжымының
Еңбек ақының реттеушілік қызметі жұмыс күшінің сұранысы мен
Бөлшеулік-бөлімше қызметі - өндіріс құралдарының иелері мен жалдамалы жұмыскерлер
Ресурстық орналастырушылық қызметі – еңбек ресурстарын аймақ, сала, кәсіпорын
Тұрғындардың төлемге қабілеттілік сұранысын қалыптастырушы қызметі – төлемгеқабілетті сұраныс
Еңбек рыногында жұмыс күші бір жағынан сатылады,
Еңбектің төлемі – бұл істелген жұмыстың ақшалай мәні. Бұл
- әр өнеркәсіптің еңбек ақыны ұйымдастыруына, оның түрлері мен
- атқарылған жұмыс мөлшеріне байланысты еңбек ақыны саралау. Бұл
- жұмыскерлердің еңбектегі жоғарғы көрсеткішіне жету материалдық мүдделігі;
- еңбеккердің әлеуметтік қорғанышы;
- еңбек өнімділігінің артуының еңбек ақының артуынан жоғары болуы;
Еңбек туралы мәселе қозғалғанда ақшалай және нақтылы еңбек ақының
Егерде ақшалай еңбек ақы өссе, онда азық-түліктің, киім-кешектің және
Республика экономикасында нарықтық қарым-қатынас кезеңінде еңбек ақының қалпына келтіру
Еңбек өнімділігінің төмендеуіне еңбек құнының азаюы, нақтылы еңбек ақының
Өнеркәсіптің қай саласы, қандай жеке меншік формасы болса да
әрбір қызметкерге еңбек ақыны оның істеген еңбегіне қарай төлеуге
қандай болмасын жұмыс берушінің істелінген жұмыстардың нәтижесінде шыққан шығындарын
Осының нәтижесінде еңбек ақының мөлшерін дұрыс ұйымдастыру арқылы жұмыс
Еңбек ақының экономикалық міндеті жұмыскердің өмір сүруіне мүмкіндік тудыру.
Жалпылай еңбек ақының жоғары болуы және оның тұрақты өсуі
Еңбек ақы әрине жоғары болуы керек, бірақта оның шексіз
Еңбек ақы – қызметкердің орындаған жұмыс көлемі мен белгіленген
Барлық дерлік жұмыскерлер есептелген жалақы мөлшерінен аз соманы алады.
Әлеуметтік сақтандыруға нақты аударымдар, олар:
Зейнетақы қорына міндетті аударымдар;
Зейнетақы қорына еркін аударымдар,
Жеке табыс салығы;
Алименттер.
Әлеуметтік сақтандыруға шартты аударымдар:
Қарызды өтеуге ұсталымдар;
Есеп берушілік сомаларды өтеу;
Кәсіпорын жарналары;
Кредитке алынған мүлік сомасын өтеу;
Кәсіпорын жұмыскерлерінің зиян келтірген материалдар үшін ұсталымдар;
Банк шоттарына және депозиттерге аударымдар;
Коммуналдық қызмет ақылар.
Бүгінгі күнде “Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету” заңына сәйкес
Жалақыдан ұсталған салықтар мемлекет меншігі болып табылады;
Жұмыс берушіге зиянның орнын толтыруға ұсталымдар жұмыс беруші меншігі
Алименттер асыраудағы жандарға арналған аударымдар асыраудағы жанның меншігі болып
Осылардың ішінен әлеуметтік сақтандыруға нақты аударымдарды қарастырайық.
Міндетті зейнетақы төлемдер
Міндетті зейнетақы төлемдері заң негізінде жеке тұлғалардан табыс салығы
өткерілмеген демалыс үшін компенсация төлеу;
материалдық көмек ретінде берілетін жәрдем ақы;
қызмет бабында іс-сапарға төленетін шығындар;
арнайы жұмыс киіміне, қорғаныс заттарының және тағы да басқа
заңмен бекітілген мереке күндеріне берілетін сыйақы;
бағалы қағаздардан алынатын дивиденттер;
студенттер, оқушылар, аспиранттар стипендиялары;
жұмысшының зиян келтірілген жұмысына төленетін үстетемелер.
Міндетті зейнетақы төлемдерінен басқа еркін төлемдер де қарастырылған. Еркін
Жеке тұлғадан табыс салығы
Жеке табыс салығынан заңнамаға сәйкес әскери қызметкерлер және Ішкі
Міндетті зейнетақы төлемдері,
Басқа жеке тұлғадан сыйға немесе мұраға алынатын мүлік құны;
Грант түріндегі гуманитарлық қайырымдылық көмек;
Зейнетақы төлеу кезінде мемлекеттік орталықтан берілетін зейнетақылар;
Қазақстан Республикасының мемлекеттік стипендия үшін құрылған заңнамаға сәйкес білім
Адресті әлеуметтік көмек, жәрдемақы және өтемақы, әлеуметтік шегерімдер (еңбекке
Жұмыс кезінде жұмыскер денсаулығына келтірілген зиян үшін өтемақы;
50 айлық есептік көрсеткіш шегіндегі босану кезіндегі, өлім кезіндегі
Жұмыскердің біліктілік деңгейін көтеруге арналған жұмыс беруші шығындары;
Сақтандыру мекемелерге аударылатын төлемдер;
Асыраудағы адамдарға және балаларына алименттер;
Бұл салықты төлеушілер болып нақты жеке тұлғалар, ал салық
Нақты экономика жағдайында еңбек ақыны ұйымдастыру келесі қағидаларды ұстанудан
кәсіпорынның жалақыны ұйымдастыруда жұмыскерлердің еңбек ақы көлемі, жүйесі және
ең төменгі жалақыны мемлекеттік реттеу;
жалақыны еңбек жағдайы және тұрғылықты аудандар бойынша дифференцияциялау;
жұмыскерлер еңбектерінің нәтижесіне материалдық қызығушылықтары жоқ.
Көптеген қазақстандық кәсіпорындарда еңбек ақы төлеуді ұйымдастыруының негізіне мынадай
еңбектің саны мен сапасына байланысты еңбек ақыны жүзеге асыру;
кәсіпорынның салалық және аймақтың қажеттіліктеріне, еңбек жағдайына, қызметкердің біліктілігіне
нақты еңбек ақының ретті жоғарылауы, яғни көрсетілген еңбек ақының
еңбек өнімділігі өсу қарқынының орташа еңбек ақының өсу қарқынынан
1.2 Еңбек ақының нысандары мен жүйелері
Еңбек ақының жүйелері мен нысандары өз алдына еңбектің нәтижесін
Еңбек ақы нысандары – бұл еңбек ақы төлеу мақсатымен
Кәсіпорында еңбек ақының 2 түрлі нысаны кең таралған: кесімді
Мақсаттың ішінен басты нәрсе болып еңбек өлшемі мен еңбек
Кесімді ақы төлеу кезінде еңбек өлшемі жұмысшының өндірген өнімі
ЕА = КБ * ӨМ,
мұндағы: ЕА – еңбек ақы;
КБ – өнім бірлігінің кесімді бағаламасы;
ӨМ – дайындалған өнімнің мөлшері.
Кесімді еңбек ақы, әдетте келесі шарттарда қолданылады:
нақты жұмыскер немесе бригада жұмысының сандық көрсеткіштерінің бар болуы;
орындалатын жұмыс көлемінің анық есебі;
жұмыскерлердің орындайтын жұмыс көлеміне көбейту мүмкіндігі;
еңбектің техникалық жабдықталу мөлшерлемесінің болу мүмкіндігі.
Кесімді еңбек ақы төлеуде төменгі жағдайлар есепке алынады.
Біліктілік ретіне сай өндірілген өнімге жұмсалған уақыт, оның саны
Мөлшерден тыс өнімге ақы төлеу, үстеме ақы төлеу;
Мөлшерден тыс өнім өндіру және жоғары сапамен өндіру, өнімде
Еңбек ақы төлеудің кесімді нысаны бірнеше жүйелерге бөлінеді:
тікелей кесімді;
кесімді-сыйлықақы;
үдемелі кесімді;
жанама кесімді;
акакордтық
Тікелей кесімді жүйе кезінде еңбекке ақы өндірілген өнімнің бірлігіне
Кесімді сыйлықақы төлеу жүйесі кезінде жұмысшыға тікелей кесімді бағалама
ЕА = P*Q(1+(p+k*n)/100)
мұндағы: ЕА – еңбек ақы;
P - әрбір өнімнің кесісді бағасы;
Q- шығарылған өнім көлемі;
p- белгіленген көрсеткіштерді орындағаны және сыйақылау шарты үшін сыйақының
k- әрбір белгіленген көрсеткіштің процентіне мөлшерден асыра орындағаны үшін
n- белгіленген көрсеткіштерді мөлшерден асыра орындау проценті
Үдемелі кесімді еңбек ақы төлеу жүйесі мөлшерді орындағаны үшін,
Еңбек ақы төлеудің кесімді түрін ұжымдық түрде немесе әрбір
яғни, келісім бойынша бір жақ қызметкерлері нақты бір жұмысты
Жанама кесімді еңбек ақы төлеу көбінесе қосалқы және қызмет
Аккордтық кесімді жүйе жұмыстың барлық көлеміне төлейтін ақыларды қамтиды.
1.2-сурет Еңбек ақының мерзімдік және кесімді нысандары
Еңбек ақының мерзімдік және кесімді нысандары тәжірибеде әр түрлі
Мерзімдік ақы төлеу кезінде еңбек өлшемі – пайдаланылған уақыт
Еңбек ақы мына формула бойынша есептелінеді:
ЕА = ТС + ПУ,
мұндағы : ЕА – еңбек ақы;
ТС – біліктілік разрядындағы жұмысшының меншіктеген тарифтік мөлшерлемесе;
ПУ – нақты пайдаланылған уақыт.
Қазіргі кезде еңбек ақының мерзімдік-сыйлық және жай мерзімдік жүйелері
Еңбек ақы төлеудің жай мерзімдік жүйесінде жұмысшының еңбек ақысы
ЕА = m*T,
мұндағы: m – жұмысшының сағаттық (күндік) тарифтік ставкасы, тг.
T – жұмыс уақыты, сағат (күн)
Бұл жүйеде жұмыс уақыты бойынша ақы есептеуде – сағаттық,
Мерзімдік-сыйлық жүйесі кезінде белгіленген көрсеткіштерді асыра орындағаны үшін сыйлықтың
ЕА = m*T (1+(p+k*n)/100),
Соңғы уақытта, мөлшерленген тапсырмасы бар мерзімдік еңбек ақы төлеу
Мөлшерленген тапсырмасы бар мерзімдік еңбек ақы төлеу өндіріске қызмет
Еңбек ақы төлеудің кесімді немесе мерзімді нысанын таңдау бірнеше
қолданылатын жабдықтың сипатына;
технологиялық процестің ерекшелігіне;
еңбекті және өндірісті ұйымдастыруға;
материалдық және еңбек ресурстарын пайдалануға;
өнім сапасына қойылатын талаптарға байланысты.
Ғылыми – техникалық прогресс және мұнымен байланысты өндірісті автоматтандыру
Еңбек ақы төлеудің аралас жүйесі мерзімдік және кесімді еңбек
Кәсіпорында еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру 3 өзара байланысты және
еңбек ақы есептеудің тарифсіз жүйесі;
еңбекті мөлшерлеу;
еңбек ақы есептеудің тарифтік жүйесі;
Еңбек ақы төлеудің тарифсіз жүйесінде қызметкерлердің табыстары ұжым жұмысының
Бұл жүйеде біліктілік деңгейі еңбек нәтижесін бағалау және еңбек
Бд = Eан/Еамин,
мұндағы: Бд – біліктілік деңгейі;
Еан – нақты еңбек ақы;
Еамин – кәсіпорындағы еңбек ақының минималды деңгейі.
Біліктілік деңгейі жүйесі тарифтік жүйеге қарағанда жұмыскердің біліктілігінің өсуіне
Б = Бд*С*КТУ,
мұндағы: Б - әр цехтың жинаған баллдары;
С – жұмыс істелінген сағаттар;
КТУ – еңбекке қатысу коэффициенті.
Содан соң әрбір цехтың жинаған баллдар сомасын есептелініп, 1
Цб = ФОТ/б,
мұндағы: Цб – 1 балл бағасы;
ФОТ – еңбек ақы қоры;
б – жиналған балл сомасы.
Еапф = Цб*Б,
Еапф – жұмыскердің нақты еңбек ақысы.сыйақылау жүйесі.
Еңбекті мөлшерлеу – бұл жұмыскерлердің барлық категориялары үшін еңбек
Тарифтік жүйе әр түрлі топтағы және категориядағы қызметкерлердің еңбектерінің
Тарифтік жүйеге:
сағатына немесе күніне еңбек ақы мөлшерін анықтайтын тарифтік жүйе;
еңбек ақы төлеудегі жұмыстың және жұмысшылардың әр түрлі разряд
тарифтік тормен сәйкес жұмысшылардың және жұмыстың разрядын анықтауға болатын
Өнеркәсіп кәсіпорындарында тарифтік жүйені қолдану. Жұмыстың негізгі түрлерінің толық
Тарифтік мөлшерлеме (жалақы) – бұл жұмыс уақытының бірлігі үшін
Тарифтік тор – бұл разрядтардың және оған меншіктелінген тарифтік
Жұмысты тарифтеу – бұл еңбек түрлерінің күрделілігіне тәуелді еңбек
Тарифтік разряд – қызметкердің біліктілігін және еңбек күрделілігін қамтып
Еңбекті тарифтеу және тарифтелу разрядының қызметкерлерге иемденіп кетуі қызметкердің
1.3-сурет Еңбек ақыны ұйымдастыру
1.3 Қазақстан Республикасында еңбек ақыны мемлекеттік реттеу жүйесі
Экономиканың реформасы жылдары Қазақстанда еңбек ақыны төлеу, реттеудің белгілі
- жұмыс күшінің арзандауы мен халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі;
- көптеген өнеркәсіп орындарында және экономиканың кейбір салаларында кәсіптік-білікті
- көптеген өнеркәсіп орындарында жиі себепсіз, жұмыстың нәтижесіне қарамай
Осы негативті бағыттардың кесірінен еңбек ақы толықтыру және ынталандыру
Еңбек ақының жұмыс күшін толықтыру жүйесінің төмендеуі көп аспектті
- тұтыну тауарларына бағаның өсу қарқыны орташа еңбек ақының
- орташа айлық еңбек ақы мен өмір сүру деңгейінің
Орташа өмір сүруге керекті тауарларды сатып алу деңгейі 1995-2004
- еңбек ақының төменгі деңгейі мен өмір сүруге керекті
- еңбек ақының жалпы кірістегі үлесі азайған. Мысалы: 1995ж.
Еңбек ақыны ұйымдастыру және реттеу әдістерін қазіргі кезде елімізде
мемлекеттік;
нарықтық;
әлеуметтік әріптестік жүйесі.
Еңбек ақыны мемлекеттік деңгейде реттеудің маңыздылығы нарықтық реттеушілер толық
Тікелей – белгілі бір сандық өлшемдер мен белгіленген мөлшерлер
Еңбек ақыны нарықтық деңгейде ұйымдастыру мен реттеу еңбек нарығының
Еңбек ақыны әлеуметтік әріптестік жүйесі бойынша реттеу – Қазақстан
1. Республикалық деңгейде – үкімет, кәсіподақтар, жұмыс берушілер мен
2. Салалық деңгей – салалар бойынша осы 3 тараптық
3. Аймақтық деңгей – аймақтар бойынша (облыс, қала, аудан)
Жергілікті деңгей және кәсіпорын деңгейде – жұмыс берушілер мен
Жеке тұлғалық келісімдер – жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы
Еңбек ақының ынталандыру функциясының төмендеуі еңбек ақының деңгейінің істелінген
Еңбек ақының тарифтік бөлігі 2005ж. 58,1%, ал өтемақы бөлігі
Қазақстанда еңбек ақына мемлекеттік реттеу тетігінің негізгі элементтері келесі
Тарифтік еңбек ақы жүйесі
1.4-сурет Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу тетігінің негізгі элементтері
Тұтыну бюджетінің төменгі мәні – бұл керекті жұмыс күшін
Осы көрсеткіш негізгі әлеуметтік норматив пен стандарт болып табылады.
Тұтыну бюджетінің төменгі мәнін есептегенде 4 адамнан тұратын (әкесі
Тұтыну бюджетінің төменгі мәнін есептегенде тұтыну қоржынына байланысты болу
Тұтыну қоржыны екі түрлі :
Төменгі тұтыну қоржыны – адамның алғашқы қажетіне керекті өмір
Оңтайлы тұтыну қоржыны – бұл адамның әржақты қажеттілігін өтеуге
Төменгі тұтыну қоржынының ақшалай бағасына байланысты кедейлік шегі
деген ұғым қалыптасқан. Бұл төменгі тұтыну қоржынынан төмен түспеу
Қазақстан мемлекетінде ең төменгі еңбек ақы деген еңбек ақыны
Қазақстанда еңбек кодексі бойынша төменгі еңбек ақы бұл мемлекеттік
Төменгі еңбек ақының негізгі міндеті:
Жұмыс күшін толықтыру;
Жұмыскерлерді әлеуметтік қорғау.
Ұлттық тәжірибе мен талаптарды ескере отырып, Халықаралық еңбек ұйымдарының
жұмыскерлер мен оның отбасының қажеттілігі;
экономикадағы қалыптасқан еңбек ақының орташа деңгейі;
- еңбек өнімділігі мен тұрғындардың жұмыспен
елдің экономикалық өркендеуі;
мемлекет бюджеті мен жұмыс берушілердің мүмкіндіктері;
Нарық экономикасы қалыптасқан елдерде төменгі еңбек ақыны қалыптастырудың әлеуметтік-экономикалық
кедейшілік деңгейіне;
олардың сатып алу мүмкіндіктерінің өсуіне;
- шаруашылық субъектілердің бәсекелік жағдайының теңесуіне.
Қазақстанда нақтылы еңбек ақының тұрақты төмендеуінен, еңбек ақы мен
Ең төменгі еңбек ақы мөлшерін белгілеуде әртүрлі жағдайлар есепке
1996 жылға дейін ең төменгі еңбек ақы (ЕТЕА) мөлшері
1996 жылдан бастап жаңа коэффициент – айлық есептік көрсеткіш
2006 жылы 1-ші қаңтарынан: ең төменгі жалақы көлемі –
Төменгі еңбек ақының деңгейінің серпіні және оның бірінші разряд
1-кесте Төменгі еңбек ақы деңгейінің серпіні
Мезгіл Ең төменгі еңбек ақы,тг
1 разрядтың тарифтік мөлшнрле-месі,% Ең төменгі күн көріс бюджетімен,%
1 2 3 4 5 6
1.01.1995ж 350 88,0
26,9
1.03.1995ж 550 92,0
54,4 26,1
1.05.1995ж 1000 95,0
71,9 30,0
1.11.1995ж 2000 91,0
73,3 23,6
1.01.1996ж 3000 83,0
70,8 23,1
1.04.1996ж 4500 90,0
55,2 19,1
1.06.1996ж 6600 94,0
51,7 17,7
1.08.1996ж 9000 88,0
37,8 15,9
1.10.1996ж 15000 88,0
40,9 15,7
1.11.1996ж 20000 91,0
39,0 16,4
1.01.1997ж 30000 91,0
27,6 15,9
1.04.1997ж 60000 92,0
28,7 15,1
1.07.1997ж 100000 91,0
21,2 12,2
1.11.1997ж 20000 91,0 7,0 13,1 10,1
1.01.1998ж 30000 91,0 7,0 11,1 8,8
1.03.1998ж 60000 60,0 14,0 11,6 9,1
1.01.1999ж 100000 91,0 15,0 10,8 10,5
1.01.2000ж 130000 90,0 15,0 10,5 8,5
1.04.2000ж 150000 88,0 15,5 9,6 8,0
1.09.2000ж 200000 91,0 16,0 10,5 7,0
1.10.2001ж 350000 50,0 15,0 9,3 6,1
1.11.2001ж 4375 50,0 19,0 10,0 7,0
1.01.2002ж 500000 42,0 12,0 7,2 5,6
1.05.2002ж 1000000 47,0 11,0 7,5 5,7
1.10.2002ж 1450000 48,0 11,3 7,3 5,3
1.01.2003ж 2200 49,0 12,2 7,9 6,0
1.05.2003ж 2600 50,0 10,5 6,8 4,8
1.10.2003ж 3600 50,0 11,1 7,2 4,7
1.03.2004ж 5700 50,0 15,0 8,9 4,6
1.07.2004ж 7500 51,7 14,4 8,9 5,4
Кестеден көрінгендей 1995-2000 жылдары бірінші разрядтың тариф мөлшерлемесінің деңгейі
Төменгі еңбек ақы мен төменгі күн көріс деңгейінің бюджеті,
Кестеде көрсетілгендей ең төменгі еңбек ақы жыл сайын соңғы
2-кесте 2002-2006 ж.ж. арасындағы ең төменгі еңбек ақы, теңге
Көрсеткіштер
2002 ж. 2003 ж. 2004 ж. 2005 ж. 2006
Ең төменгі еңбек ақы 4081 5500 6600 9000 9200
Елімізде еңбек ақы және оның төлену жүйелерін реттейтін негізгі
Еңбек ақыны саралау тетігінде тарифтік жүйе орта орын алады.
- тарифтік мөлшер мен айлық жалақы мемлекеттің төменгі еңбек
- кәсіпорын иелері мөлшерлеменің, айлықтың және табыстың басқа да
Бірыңғай тарифтік топ – бұл біліктілік разрядтармен тарифтік коэффиценттердің
Еңбекшілер табысын кепілденген деңгейін қорғауды жүзеге асыратын бірыңғай тарифтік
Бірыңғай тарифтік торда бірінші разрядтағы жұмысшылардан басталып, басшылардан аяқталатын,
Бірыңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряд бар. 21 тарифтік
1-8 разрядтар бойынша – жұмысшыларға төлемдер;
6-15 разрядтар бойынша – сызықтық қызметкерлер;
4-11 разрядтар бойынша – орта білімді мамандар;
7-15 разрядтар бойынша – жоғары білімді мамандар;
10-20 разрядтар бойынша – кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің, функционалдық қызметкердің
9-21 разрядтар бойынша – ғылыми қызметкерлер.
Қазақстан Республикасының бюджеттік салаларындағы қызметкерлердің еңбек ақыларына арналған тарифтік
1.2-кесте Еңбек ақыға арналған бірыңғай тарифтік тор
Еңбек ақы төлеудің разрядтары Тарифтік коэффициенттер Еңбек ақы төлеудің
1 1,0 12 2,20
2 1,07 13 2,37
3 1,15 14 2,55
4 1,24 15 2,74
5 1,33 16 2,95
6 1,43 17 3,17
7 1,54 18 3,43
8 1,66 19 3,67
9 1,78 20 3,94
10 1,91 21 4,24
11 2,05
Тарифтік торға тарифтік коэффициенттердің абсолюттік және салыстырмалы өсуі, разрядтардың
Қазақстанда экономикалық реформа жүргізу кезінде, кәсіпорындарға еңбек ақы төлемдерін
Еңбектің деңгейі мен оның төлемі арасындағы бірлікті сақтау үшін
- бір кәсіптің шегіндегі еңбектің қиындығы;
- жұмыскердің, техника қызметкерлерінің, әкімшілік шаруашылықтың бөлім басшылырының еңбектерінің
- жұмыстың жалпы шарты; шығарылатын өнімнің қиындығы, әлеуметтік тұрмыс
Біріңғай тарифтік топтың бастапқы нұсқасында тарифтік коэффиценттің разрядтан разрядқа
Ал тарифтік топтың келесі нұсқаларында бұл жағдай бекітілмейді. Қазіргі
3-кестеде Қазақстанға тарифтік жүйе мен нарық жағдайы өркендеген елдердің
1.3-кесте Тарифтік жүйе түрлері, тарифтік жүйені құрайтын факторлар
Тарифтік жүйе түрлері Тарифтік жүйені құрайтын факторлар
Қазақстандық Жұмыстың күрделілігі; біліктілік (білімділік деңгейі); мамандық бойынша еңбек
Американдық Жұмыстың күрделілігі; білімділік деңгейі; еңбек ету шарты
Батыс Еуропа елдерінің Біліктілік топтар, олардың оқыған уақыты,
Жапондық Анкеталық мәліметтер, жасы, білімі, жұмыс түрі, т.б.
Кестеге қарасақ, білім деңгейі барлық тарифтік жүйе түрлерінде бар.
Жұмыс күрделілігі тек Қазақстандық және Жапониялық типтерде есепке алынады.
Еңбек ақы реформасының тұжырымы бойынша еңбек ақыны салым және
Әрине, қазіргі уақыттағы елдегі нарықтық өзгерістер кезінде еңбек ақыны
Сонымен Қазақстанның қазіргі жағдайында, еңбек ақыны реттеудің және жоспарлаудың
кәсіпорынның нарықтық қызметінің және оның пайдалылығының нәтижесі;
кәсіпорынның кадрлық саясатының есебі;
мамандыққа байланысты қызметкерлердің арасындағы, аймақта арасындағы жұмыссыздықтың деңгейі;
кәсіподақтардың бәсекелестердің және мемлекеттердің әсерлері;
байланыс саласындағы кәсіпорындардың саясаттары және т.б.
2. ЖШС “ПолимерМеталл- Т” кәсіпорындағы еңбекті мөлшерлеу мен еңбек
2.1 “ПолимерМеталл- Т” ЖШС-ның сипаттамасы мен әкономикалық қызметін бағалау
Алдымен серіктестіктің тарихына қысқаша шолу жасайық. Серіктестік Қазақстан Республикасының
Кәсіпорындар саны, өнім көлемі мен маңыздылығына және негізгі өндіріс
“Сэндвич” панелі сапалық қасиетімен өндірісте және азаматтық құрылыста кең
“Сэндвич” панелі жаңа технологиялы, жоғары сапалы техникамен, яғни “ILK
“ПолимерМеталл- Т” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жарғысына тоқталып кетейін.
I. Жалпы ережелер
1.1Әрі қарай серіктестік деп аталатын “ПолимерМеталл- Т” Жауапкершілігі шектеулі
1.2 Серіктестіктің орналасқан мекен-жайы: 483353 Қазақстан Республикасы, Алматы., Қапшағай
1.3 Ресми атауы:
орыс тілінде – Товарищество с ограниченной ответственностью “ПолимерМеталл- Т”,
II. Қызмет тақырыбы мен мақсаттары
2.1 Серіктестіктің әрекетінің негізгі мақсаты болып мекемелер мен азаматтардың
металлқұрылмалары мен жабын материалдарының өндіру және өткізу;
тұрмыстық қызмет көрсету саласындағы қызметтер;
коммерциялық, сыртқы экономикалық қызмет;
көтерме, бөлшек және комиссиялық сауданы ұйымдастыру;
транспорттық қызметті ұсыну;
жарнамалық қызмет;
делдалдық қызмет;
импорт-экспорттық қызмет;
дүкендер, супермаркеттер, сауда орындары мен сауда үйлерінің жүйесін ұйымдастыру;
азық-түлік, халық тұтыну тауарлары, өндірістік-техникалық өнімдерін өндіру, сатып алу,
автосервис, автожуу, ЖЖМ мен мұнай өнімдерін өткізу;
құрылыс, жөндеу-құрылыс, құрастыру, қалпына келтіру жұмыстарын жүзеге асыру;
құрылыс материалдары мен құрылымдарды өндіріп, сату;
қоғамдық тамақтану жүйесін (ресторандар, жазғы алаңдар, барлар және т.б.)
серіктестіктің ойын және шоу бизнес саласындағы қызметпен шұғылдануға құқы
Қазақстан Республикасының заңымен тыйым салынбаған басқа да әрекеттер;
2.2 Лицензиялауға жататын қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін серіктестік
III. Серіктестіктің заңды мәртебесі
3.1 Серіктестік мемлекеттік тіркеуге алынған мерзімнен бастап Қазақстан Республикасының
3.2 Серіктестік өз қызметін толық шаруашылық есеп негізінде жүзеге
3.3 Серіктестікте жарғы капиталы оның міндеттемелері бойынша жауап бермейтін
IV. Серіктестіктің мүлігі мен қаражаты
4.1 Серіктестік қызметін қамтамасыз ету үшін қатысушылардың салымдарынбіріктіру жолымен
4.2 Серіктестік төмендегілердің меншік иесі болып табылады:
- қатысушының жарғы капиталына салған ақшалай және материалды салымдары
- серіктестіктің шаруашылық қызметі нәтиесінде алған кірісінің;
- өзге де кірістердің, сондай-ақ заңдармен рұқсат етілген өзге
4.3 Серіктестіктің жарғы капиталынан 25 пайыз есебінде сақтық капиталын
V. Серіктестікті басқару
Серіктестікті басқарудың жоғарғы органы – қатысушылардың Жалпы жиналысы;
Атқарушы орган – Бас директор;
Тексеру органы – Тексеру комиссиясы.
5.1 Серіктестікті басқарудың жоғарғы органы болып қатысушылардың жалпы жиналысы
серіктестік Жарғысын өзгерту, сонымен қатар жарғы капиталының мөлшерін, орналасқан
серіктестіктің атқарушы органын құру және оның өкілеттігін мерзімнен бұрын
серіктестіктің тексеру комиссиясының, бақылау кеңесінің өкілеттігін тағайындау және мерзімнен
жылдық қаржы есебін бекіту және таза табысты бөлу;
серіктестікті қайта құру немесе тарату туралы шешім қабылдау және
5.2 Серіктестіктің Жалпы жиналысы кезекті және кезектен тыс ретінде
5.3 Серіктестіктің барлық қатысушылары жалпы жиналысқа қатысуға, күн тәртібі
VI. Серіктестікті қайта құру мен тарату
6.1 Серіктестікті қайта құру (қосу, біріктіру, бөлу, бөліп шығару,
6.2 Серіктестік таратыла алады, егер:
- қатысушының шешімі бойынша;
мына жағдайлардағы сот шешімі бойынша:
- банкроттық;
- қажетті рұқсаты жоқ қызметті, заң актілерімен тыйым салынған
6.3 Мына жағдайлар Серіктестік қызметін тоқтатудың негізі бола алады:
- жарғы капиталын кеміту кезінде оның мөлшері заңмен қарастырылған
- егер қатысушы жарғы капиталын заңмен қарастырылған мөлшерде және
- серіктестіктің барлық несие берушілермен есептескеннен кейінгі қалған ақшасы
Серіктестікті қайта құру немесе тарату бұл жөнінде заңды тұлғалардың
Өнім негізінен отандық өндіруші ЖШС “ПолимерМеталл- Т” және ресейлік
Қазақстанның құрылыс нарығының 45%-ын ЖШС “ПолимерМеталл- Т” өндірген өнімі
Қазақстанда күшті шикізат пен ресурстық база (газ бен мұнай)
Өнімнің ерекшелігі – оның сапалылығы және қосымша эксплуатациялық шығынды
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі
2.1-кесте “ПолимерМеталл- Т” ЖШС-нің технико-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасау
№ Көрсеткіштер өнім бірлігі 2005 2006
(+; - ) %
1 Өткізілген өнімнен түскен табыс Мың, тг 214997,8
2 Өткізілген өнімнің өзіндік құны Мың, тг 161975 398741,0
3 Жалпы табыс Мың, тг 53022,8 147011,0 93988,2 277,2
4 Кезең шығындары Мың, тг 72347,8 80678,6 8330,8 111,5
5 Негізгі қызметтен түскен табыс Мың, тг - 19325
6 Негізгі емес қызметтен түскен табыс Мың, тг
7 Салық салғанға дейінгі жиынтық табыс Мың, тг -
8 Таза табыс Мың, тг - 15197,4 56604,0 71801,4
9 1 тг өнімнің өзіндік құны тг 1,09 0,88
10 Өнім рентабельділігі % - 6,5 11,8 18,3
11 Сату рентабельділігі % - 7,1 10,4 17,5
12 Өндіріс рентабельділігі %
13 Жұмыскерлер саны Мың, тг 15 34 19 226,6
14 Жұмысшылар саны Мың, тг 27 40 13 148,1
15 1 жұмыскердің еңбек өнімділігі Мың, тг 14333,2 16051,5
16 1 жұмысшының еңбек өнімділігі Мың, тг 7963 13644
17 Жұмыскерлердің еңбек ақы қоры Мың, тг 5542,7 19090,0
18 Жұмысшылардың еңбекақысы Мың, тг 10716,3 19048,0 8331,7 178,0
19 1 жұмыскердің орт. айлық еңбекақысы тг 30,793 46,789
20 1 жұмысшының орт. айлық еңбекақысы тг 33,075 39,683
21 Негізгі құралдардың орт. жылдық құны Мың, тг
22 Амортизация нормасы %
23 Айналым құралдарының орт. жылдық құны Мың, тг
24 Қор қайтарымдылығы тг
25 Қор сиымдылығы тг
26 Қормен қарулану Мың, тг
27 Амортизация соммасы Мың, тг
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын
Кестеде кәсіпорынның өнімді өткізуден түсетін табыс көлемін 330754,2 мың
Екінші көрсеткіш - өнімнің өзіндік құны кәсіпорын жұмысының қалай
Табыстылықтың үшінші абсолютті көрсеткіші – жалпы табыс. Ол өнімді
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн,
Кәсіпорын табысы бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі. Бағаның
Аталған факторлардың жалпы табысқа әсерін анықтау үшін қаржылық-шаруашылық қызметінің
Жалпы табыстың 2006 жылы көлемі 1470111,0 мың теңге, яғни
Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:
1.өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
2.өнім бірлігінің бағасы;
3.өткізілген өнімнің бағасы;
4.өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
Төртінші көрсеткіштен көріп тұрғанымыздай кезең шығындары өсуде, яғни 2006
Табыстылықтың келесі көрсеткіші – негізгі қызметтен алынған (түскен) табыс.
Дн = Дж – Рк
Мұндағы, Дн – негізгі қызметтен түскен табыс;
Дж – жалпы табыс;
Рк – кезең шығындары.
Жалпы табыс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік
Негізгі емес қызметтен түскен табыс 2005 жылы –2385,6 мың
Салық салғанға дейінгі табыс 2006 жылды 2005 жылмен салыстырғанда
Сегізінші көрсеткіш таза табыс 2006 жылмен 2005 жылды салыстырғанда
Тоғызыншы көрсеткіш бір теңгеден түскен табыс кестеде көрсетілгендей 80,7%
Рентабельділік – кәсіпорын табысының қалыптасуын сипаттайтын басты көрсеткіштің бірі
Кестеде қарастырылып отырған кәсіпорынның өнім рентабельділігі 2006 жылмен 2005
Сату рентабельділігі таза табыстың өнімнің өткізілген көлеміне қатынасы арқылы
Жұмыскерлер саны 2005 жылы 15 адам болды, ал 2006
Жұмысшылар саны 2005 жылы 27 адам болса, 2006 жылы
Бір жұмыскердің еңбек өнімділігі 2006 жылмен 2005 жылды салыстырғанда
Келесі көрсеткіш жалпы жұмыскерлердің еңбек ақы қоры 2006 жылмен
Бір жұмыскердің орташа айлық еңбек ақысы 2006 жылмен 2005
Бір жұмысшының орташа айлық еңбек ақысын екі жылмен салыстыра
2.2 “ПолимерМеталл- Т” ЖШС-ң еңбек ақы төлеу жүйесін
Қазақстанның жекелеген облыс тұрғындарының күн көріс деңгейі әртүрлі. Сонымен
Осыған байланысты еңбек ақыға жұмсалған талдау негізіндегі қаражат үлкен
ЖШС “ПолимерМеталл- Т” да коллективтік келісім шарт бар екендігін
Келесі кестеде тұтынуға жіберілген қаражаттарды жұмсау мәліметтері көрсетілген.
ЖШС “ПолимерМеталл-Т” да тұтыныста қолданылған қорлардың құрамында ерекше салмақты,
Абсолюттік ауытқу (ЕТҚабс) нақты (ЕТҚнақ) еңбек ақыға кеткен қорларды
ΔЕТҚабс= ЕТҚн – ЕТҚжос = 42110–41100=+1010 мың теңге
Бірақ ескеретін жайт, абсолюттік ауытқу еңбек ақы қорын қолдануды
Салыстырмалы ауытқу бұл нақты аударылған жалпы еңбек ақы мен
2.2-кесте 2006ж. “ПолимерМеталл- Т” ЖШС-те еңбек ақы қорын талдау
Сомма, мың теңге
Төлем түрі жоспар нақты ауытқу
1. еңбек ақыны төлеу қоры
1.1 тарифтік ставка және оклад
1.2 іс-сапарлық шығындар
1.3 түнгі жұмыстар үшін қосымша төлемдер, қосымша сағаттар,
1.3 өндірістік жетістіктер үшін төлемдер
1.4 шеберлігі үшін қосымша төлемдер
1.5 күнделікті және қосымша демалыс төлемдері
1.6 жеткіншектердің жеңілдік сағат төлемдері, баларын тамақтандыратын аналарға үзіліс
1.7 орта деңгейге қосымша төлемдер
1.8 тоқталым (простой) төлемдері
1.9 еңбекті біріктіру төлемдері 41100
26450
2605
4650
5690
740
965
-
-
-
-
42110
26303
3169
4896
5957
752
1033
-
-
-
- +1010
-147
+564
+246
+267
+12
+68
-
-
-
-
2. таза табыс төлемдері
2.1 материалдық көмек
2.2 емделуге төленетін төлемдер
2.3 подотчетные суммы
2.4 қызметкерлерге берілген несие көлемі
2.5 мемлекеттік міндеттемелерді орынданы үшін ақы
2.6 окладтың көтерілгеніне байланысты төлемдер
2.7 компенсация 10200
195
350
8579
965
40
16
55 11127
218
391
9265
1137
41
18
57 +927
+23
+41
+686
+172
+1
+2
+2
3. әлеуметтік мінездегі төлемдер
3.1 бала тәрбиелейтін жан ұяларға жәрдемақы
3.2 кәсіподақтық жолдамаға ақы
3.3 оқуға барғандағы демалысына көмектер 325
120
150
55 345
135
175
35 +20
+15
+25
-20
Тұтынуға жұмсалған қаражат қорытындысы 51625 53582 +1957
Барлық соммадағы үлесі, %
Еңбек ақы төлеу қоры
Таза табыстан төлем
әлеуметтік сақтау қорынан төлемдер
79,6
19,7
0,7
78,6
20,8
0,6
-1
+11
-0,1
Кесте ЖШС “ПолимерМеталл- Т” көрсеткіштері негізінде құралған
Өнім көлемінің өсуі немесе төмендеуі кезінде күнделікті жалақы деңгейі
2.3-кесте ЖШС “ПолимерМеталл- Т”да еңбек ақы қоры жүйесін есептеу
Төлем түрі Жалақы соммасы, мың теңге
жоспар нақты ауытқу
1. жұмысшылардың еңбек ақысының ауыспалы бөлімі
1.1 тарифтік ставка бойынша күнделікті еңбек ақы төлемдері
1.2 өндірістік нәтижеге сыйақы
32140
26450
5690
32260
26303
5957
+120
-147
+267
2. Жұмысшылардың күнделікті еңбек ақы төлемдері
2.1 қосымша төлемдер
2.2 шеберлігі үшін қосымша төлемдер
2.3 компенсация
2.4 кәсіпорын себебінен тұрып қалулар 5785
4650
740
395
- 6080
4896
752
432
400 +295
+246
+12
+37
+300
3. жұмысшылардың барлық демалыссыз еңбек ақылары 37925 38340 +415
4. жұмысшылар демалысының төлемдері
4.1 ауыспалы бірінші бөлімге қатыстылар
4.2 күнделікті бөлімге қатыстылар
965
570
395
1033
601
432
+68
+31
+37
5. қызметкерлердің еңбек ақылары 18850 19090 +240
6. жалақы төлеудің ортақ қоры
Соның ішінде:
Ауыспалы бөлім
Күнделікті бөлім 41100
30010
11090 42110
30800
11310 +1010
+790
+220
7. жалақы қорында ортақ салмақ, %:
ауыспалы бөлімде
күнделікті бөлімде
73,0
27,0
73,1
26,9
+0,1
-0,1
Кесте ЖШС “ПолимерМеталл- Т”нің қорытынды көрсеткіштері негізінде құралған
Осы кестенің көрсеткіштері негізінде жалақы қоры мен өнім өндіруді
ΔЕТҚауыс=ЕТҚн – ЕТҚөзг=
=ЕТҚн - (ЕТҚжос.ауыс*Кжор+ЕТҚжос.тұр),
ΔЕТҚауыс=42110-(30010*1,026+11090)=+230 мың теңге,
Мұндағы, ΔЕТҚауыс – еңбек ақы қоры бойынша ауыспалы ауытқу;
ЕТҚн – нақты еңбек ақы қоры;
ЕТҚөзг – жоспарлы жалақы қоры, өнімді өндіру бойынша түзетілген
ЕТҚжос.ауыс және ЕТҚжос.тұр – жоспарлы еңбек ақының тұрақты және
Кжор - өнім шығару бойынша жоспарды орындау коэффициенті.
Еңбек ақы қоры бойынша абсолюттік ауытқуды есептеген кезде қолданып
ЕТҚауыс= ЕТҚн – ЕТҚөзг=
ΔЕТҚн – ЕТҚжос*(100+ΔӨШ%*Кқк)/100=
=42110 – (41100*(100%+2,6%*0,73)/100)=230 мың теңге
Осыдан қарап, ЖШС “ПолимерМеталл- Т” да еңбек ақы қорын
Еңбек ақы қорының ауыспалы және абсолютті факторларына талдау жүргізу
Еңбек ақы қорының ауыспалы бөлімі өнімнің өндірілуіне байланысты (VBΠ),
2.1-сурет ауыспалы еңбек ақы қорының факторлы жүйелік сызбасы
Еңбек ақы қорының ауыспалы және абсолютті ауытқуына келесі факторлардың
2.4-кесте
Соммасы, мың теңге
Еңбек ақы қоры:
Жоспар бойынша Σ(VBПiжос*ОТiжос)
Жоспар бойынша, жоспар негізінде өнім
өндірудің нақты көлемі бойынша есептеу
(ЕТҚжос*Кқк)=(30010*100,7%/100)
Жоспар, өнім өндірудің нақты көлеміне
және нақты құрылымына есептелген
Σ(VВПia*УЗПiжос)
Нақты салмақтық еңбек сиымдылығында
және еңбек ақының жоспарлы деңгейінде
Σ(VВПiф*УTEiф*ОТiф)
Нақты Σ(VBПiф*УТЕia*OTiф)
Жоспардан ауытқу:
Абсолюттік (30800-30010)
ауыспалы
Есептеу нәтижелері бойынша кәсіпорында ауыспалы еңбек ақыны төлеуде артықшылықтар
Еңбек ақының көп жұмсалуының негізгі себебі уақыттық жұмысшылардың санының
Бұл кәсіпорында төмендегі кесте мәліметтеріне қарасақ, жылдың басында қызметкерлер
2.5-кесте Серіктестіктің жұмыскерлерінің саны мен еңбек ақы қоры
Көрсеткіштер Соңғы ай кварталы бойынша Есепті квартал Жыл басы
Есепті жылдағы жұмыскерлердің саны – барлығы, адам
негізгі қызмет персоналдары
90 74
х 90
Факті бойынша жұмыскерлер тізімі (орт еңбек ақыны есептеуде алынатын)
негізгі қызмет персоналдарын қоса алғанда
96
90 75
х 90
барлығы, мың тг.
нег.қызмет персоналдарын қоса алғанда
7312,50 15703,12
Бір жұмыскердің орт.айлық еңбек ақысы, тг.
нег.қызмет персоналдары
58,159.70 46,789.02
76,171.82 58,159.70
Барлық жұмыскерлердің істеген сағаттары, мың сағ.
13,50
Әйел адамдардың саны - барлығы
Әйел адамдарға бөлінген еңбек ақы қоры - барлығы
Әйел адамдардың орт. айлық еңбек ақысы, тг.
Бұл кәсіпорында 40 тан 34 адамға дейін басқару персоналының
3. Қазақстан Республикасында еңбек ақы төлеуді жүйелеу мен
3.1 ЖШС “ПолимерМеталл- Т”-да еңбек ақыны ұйымдастыруды жетілдіру бойынша
Ең алдымен бұл жерде белгілі бір жұмысшы категориясы үшін
Осындай модельді шығару жұмысшылардың бойындағы қасиеттердің көбеюіне әкеледі және
Ол модельге мынадай критерийлер кіруі мүмкін:
жұмысқа және өндіріске бейімделуі;
жұмысқа күнделікті келуі;
жұмыс уақыты тәртібін сақтау;
құрылғыларға дұрыс қатынасу;
әріптестік;
сенімділік;
жауапкершілік;
денсаулық;
бастамашылдық;
ұқыптылық;
жұмысты жақсы білу;
жұмыс сапасы;
орындалған жұмыс көлемі;
қауіпсіздік техникасы тәртібін сақтау;
жанжақтылық;
кез келген тапсырмаға кірісуге дайындығы;
тапқырлық;
өте жақсы тәртіп;
ескертусіз жұмыс істеу.
Әрине, ұйымдағы қызметкерлердің жұмыс нәтижесін бағалауға көп көңіл бөлу
Ұйым қызметкерлерінің жұмысының нәтижесін бағалаудың объективтілігін қамтамасыз ету үшін
Менің ойымша, бұл әдіс бағалау комиссиясын құрғаннан тиімдірек. Себебі,
Сонымен қатар көптеген оқу құралдарын қарап отырсақ, оларда аттестацияны
Яғни, басшылар мен мамандарды бағалауда автоматтандырылған аттестациялау жүйесін қолдансақ,
Егер аттестациялау жиілігі өзгерсе, мысалға жылына 1 рет немесе
Кейбір кітаптарда эксперттік бағалаудың белгісіздігін (анонимность) қамтамасыз ету керек
Бірақ, менің ойымша, керісінше бағалау критерийлерін, аттестация нәтижелерін және
Еңбекті ынталандыру тиімділігін жоғарылату, әсіресе өтпелі экономика жағдайында маңызды.
Жалақыны ұйымдастырудың қарастырылған шетелдік тәжірибесінің негізінде Франция кәсіпорындарында қолданылатын
ЖШС “ПолимерМеталл- Т”-да ұжымдық келісімшарт бар екендігін айта кету
Қазіргі кезде ЖШС “ПолимерМеталл- Т”-да еңбек ақы төлеудің екі
қызметкердің еңбек ақысының деңгейі жұмыстың ұжымдық
әрбір қызметкерге оның квалификациялық деңгейін кешенді сипаттайтын, осы квалификациялық
Тарифсіз вариантта әр қызметкердің жеке жалақысы жалақының бүкіл ұжымның
Кәсіпорында еңбек өнімділігін арттыру үшін қызметкерлердің еңбек мотивациясын күшейту
Кәсіпорынның тиімділігін жоғарлату жолдары деп оны дамыту бағыттары,
Кәсіпорынның шаруашылық байланыстары оның өндіріс тиімділігіне үлкен әсер етеді
Шығарылған өнімнің жоғарғы сапасын сақтап қалу үшін жеткізілетін материалдар
ЖШС “ПолимерМеталл- Т”-да іс-әрекетінің тиімділігін қамтамасыз ету үшін келесі
1. Кәсіпорынның техникалық деңгейін жоғарылату. Бұл топқа келесі шаралар
Өндірістің техникалық деңгейін жоғарылату арқылы тек қана материалдық шығындардың
2. Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру. Бұл шаралардың құрамына
3. Негізгі құралдарды пайдалануды жақсарту. Негізгі құралдарды пайдалануды жақсарту,
4. Өндірілетін өнімнің көлемі мен құрылымын өзгерту. Өндіріс көлемінің
5. Маркетинг қызметі сферасын дұрыс ұйымдастыру тауарлық өнімді өткізу
Кәсіпорынның жұмысының тиімділік көрсеткіштерін есептеу және талдау жыл сайын
3.2 Шет ел тәжірибелерінде еңбек ақыны ұйымдастыру
Қазіргі кезеңде елімізде еңбек ақы жүйесін 2-ге бөліп қарастыруға
дәстүрлі жүйе және жаңашыл бағыттағы жүйе.
Бұл 2 жүйе еңбек ақының тарифтік мөлшерлемені реттеудегі ерекшеліктерінен
Жаңашыл бағыттағы жүйеде тек тарифтік мөлшерлеме ғана тұрақты кепілденген
Дәстүрлі жүйеде негізгі жалақы көлемі негізгі жұмыс орнының нормативті
Еңбек ақы төлеудің ең жаңа жүйелерінде қолданылатын еңбек ақы
Бірінші қағида – еңбек ақының шамасын бекіту процесінде дәстүрлі
Екінші қағида - еңбек ақы жұмыс орнына емес, қызметкердің
Үшінші қағида – шамадан тыс жекелеудің алдын алуға тырысу.
Жаңашыл бағыттағы жүйеде еңбек ақы көп сатылы сипатта болады.
Жұмыскерлердің белгілі бір еңбек функциясын және міндетін орындаған үшін
Жұмыскердің жеке қасиетіне байланысты өтемақы. Бұл бөлігі жұмыскерлердің өнімділігіне,
Ұжымдық еңбек көрсеткіштері үшін шағын ұжымдағы жұмысына өтемақы.
Үлкен ұжымдағы атқаратын жұмысы үшін өтемақы. Оларға кейінге қалдырылған
Экономиканы көтеруге қосқан үлесі үшін өтемақы (аса ерекше тапсырыстарды
Материалдық ынталандыру жүйесінде еңбекті бағалау үшін негізгі көрсеткіштер болып:
өкілеттер тізімі немесе жұмыс орнының сипаты;
еңбек өтілі немесе жасы;
диплом (біліктілігі);
мінез-құлықтық еңбектегі тәртіп;
фирмаға адалдық;
еңбекке қатынасуы;
әлеуметтік мінез-құлқы.
Осы көрсеткіштерге сәйкес кәсіпорын басшылығы өтемақы жасайды, мысалы: жұмыскер
Шет елдерде еңбек ақыны төлеу сипаттамасында әрине көп тәжірибе
Еңбек ақы төлеу жүйелерінің кәсіпорынның тиімділігін арттыру үшін арналғанын
Нарық экономикасы өркендеген елдерде бірте-бірте еңбек ақы төлеудің жеке
Германияда еңбекті ұйымдастырудың икемді нысандарымен қатар мамандықты ұштастыру, өзіне
Еңбек ақы төлеу саясатында “сіңірілген еңбек” жүйесі көп қолданылады.
“Сіңірілген еңбекті”бағалаудың түрлері:
баллдық жүйе;
сауал беру жүйесі;
сараптап бағалау жүйесі;
“Сіңірілген еңбекті” бағалау жүйесі АҚШ-та көп қолданылады.
Жұмыскердің қаржылай қатынасының әртүрлері олардың фирма өміріне қатысуын ынталандырады,
Жұмыс күшінің сапасының жоғары дәрежеде болуы келесі жағдайлар үшін
жұмыскерді жұмысқа алу үшін;
жұмыс күштерін тұрақты аттестациялау;
өндірісте жұмыс күшінің тұрақтылығы;
кәсіпорында жақсы ұйымдасқан – техникалық, әлеуметтік, экономикалық жұмыс жағдайын
- жұмыскердің мамандық біліктілігін тұрақты өсуін ынталандыру үшін.
Жұмыскердің өсу тетігін нақты еңбек ақы төлеу, қосымша ақы
1. Жұмыс күшін кәсіпорынға тартудың түрлі жолдары бар. Мысалы:
2. Шетелдерде аттестацияның көптеген әдістері қолданылады. Әсіресе жұмыскердің сіңірген
3. Жұмыскерді кәсіпорында орнықтыру үшін еңбек ақы жүйелері, әлеуметтік
4. Кәсіпорында жоғары дәрежелі ұйымдасқан техникалық жағдайдың құрылу арқасында
Жоғары ұйымдасқан техникалық жағдайдың бәрі еңбек өнімділігін арттыруға, өнімдердің
5. Мамандық дәрежесін тұрақты көтеруге ынталандыру үшін оқу-үйрену жүйесін
Шет елдер тәжірибесіндегі классикалық нарыққа көп көңіл аудару керек.
1. Мемлекет тарапынан реттеу аз еңбек ақыны оның құнсыздану
2. Ұжымдық келісім шарт бойынша ұлттық және өнеркәсіп салаларындағы
3. Фирманың ұжымдық келісім шарты, фирмалар тарифтік мөлшерлеменің, айлықтың,
Осы келтірілген реттеу түрлерінің бәрі бір-бірімен тығыз байланыста бола
Франция тәжірибиесі.
Еңбек ақыны мемлекет тарапынан реттеудің
Салық жүйесі арқылы, еңбек заңдары
Кәсіпорын деңгейіндегі еңбек ақы туралы келісімдер ұжымдық еңбек келісімшарт
Еңбек келісімшарттары кәсіп орын басшылары мен жұмыскерлер арасында келісіледі.
Еңбектің сапасына және тиімділігіне байланысты көптеген кәсірорындарда жұмыскерлерге жылдық
Үш жылда бір рет жұмыскерге ерекше келісім бойынша сыйлық
Францияда еңбек ақы қорының құнсыздану процесіне байланысты реттеу тетігі
Швеция тәжірибесі.
Кәсіпорындардағы және қызмет көрсету сфераларындағы еңбек ақының деңгейін белгілеу
Бірдей еңбекке бірдей еңбек ақы;
Жоғарғы және төменгі еңбек ақы арасындағы айырмашылықты азайту.
Бірдей еңбекке бірдей еңбек ақы принципі бойынша кәсіпорындардың әр
Швеция моделінің ерекше сипатының мәні жоғарғы және төменгі еңбек
Жапония тәжірибесі.
Жапониядағы еңбек ақы төлеу жүйесі өмір бойғы жалдау, бір
Жапониядағы еңбекті жіктеу жүйесінің ерекшелігі тәжірибеде жұмысты бағалау жұмыскердің
Қалыптасқан еңбек ақы төлеу жүйесінің негізінде жеке басшы тариф
Еңбек ақының негізгі мөлшері төрт көрсеткіш арқылы анықталады:
Жасына қарай;
Еңбек өтілі бойынша;
Кәсіптік разряды бойынша;
Еңбегінің нәтижелілігі.
Мұнда жұмыскердің жасы мен өтілі ескі қалыптасқан жеке мөлшерлеменің
Жеке тарифтік мөлшерлеме екі бөлімнен тұрады. Біріншісі жасына байланысты,
Еңбектік тарифтің мөлшері екі көрсеткішке байланысты:
Жұмыскердің еңбегінің біліктілігінің деңгейіне;
Еңбектегі көрсеткіші.
Бұл жағдайда көлденеңінен кәсіптік разряды, ал тігінен балл
Әрбір жеке жұмыскер категориясына жеке еңбек мөлшерлемесінің торы құрылуы
Жұмыскердің мөлшерлемесінің мөлшері тарифтік торда да көлденеңінен оның бір
Еңбектік тариф мөлшерлемесін қолдану еңбек ақының біліктілікке, жұмыскердің еңбек
Сонымен еңбекті ұйымдастыру жағдайында қазіргі замандағы көптеген Жапон фирмаларымен
Шет елдерде кіріске қатысу, яғни еңбек өнімділігінің өсуі немесе
Скэнлонның, Ракердің және Ипрошеардың пайдаға қатысу жүйелері ең белгілі
Скэнлон жүйесінде жүзеге асырылған өнім көлемінің құнындағы еңбек ақы
Капиталсыйымды салалар үшін шартты таза өнімде (бұл несие мен
Ипрошеар жүйесінде жұмыс уақытының уақыт бірлігіндегі шығынының базалық нормативі
Еңбектің төлеудің жаңа өзге түрі еңбек келісімшарттары негізіндегі төлем
Материалдық көтермелеудің ешбір түрі идеалды болып табылмайтынын, кең әдістер
Шетелдік кәсіпкерлер қызметкерлердің еңбек ақыларын жекелендіре отырып сансыз көп
Соңғы кездері Батыс Европа елдерінде жалдамалы еңбекті төлеуде айтарлықтай
Қорытынды
Жалақы деңгейін қалыптастыру процесінің бай тарихын түгелдей келтіру мүмкін
Қазақстан Республикасының еңбек кодексі негізінде еңбек ақы істелген жұмыс
Еңбек ақы төлеудің негізінде еңбек ақы төлеудің шекті онімділігімен
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы ҚР-ның Заңы, Алматы; Юрист-2005ж.
Г.Ө. Жолдаспаева “Кәсіпорын экономикасы” оқу құралы, Алматы 2002
Қазақстан Республикасында жалақыны көтеру. Сатаев Т// Саясат 2006 №4
Оплата труда: заработная плата, гарантии и компенсационные выплаты работникам
Ж.Ш. Кенжалина “Оплата труда на промышленных предприятиях” учебное пособие,
Жастар еңбек нарығында. Хамбар Б. //Саясат 2005 №9
Инструкция о порядке исчисления средней заработной платы работников //Кадры
Общие вопросы законодательства в сфере оплаты труда /С.Берешев// Труд
А.Қ. Мейірбеков,Қ.Ә. Әлімбетов “Кәсіпорын экономикасы” оқу құралы, Алматы 2003
Заработная плата: формы и системы оплаты труда /Васильева Л//
Б.К.Сәлімбаева, Д.Т. Досхожаев “Еңбекті мөлшерлеу” оқу құралы, Алматы 2001
К.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
Системы оплаты труда государственных служащих в Казахстане /Капаров// Кадры
Условия труда /Труд – Зарплата – Пенсия в Казахстане/
Отчетные данные ТОО “ПолимерМеталл -Т” за 2005-2006г.г
www. Kase kz
www. Rambler ru
www. Google kz
Еңбек ақы
Рыноктық
факторлар
Рыноктан тыс
факторлар
Еңбек рыногында-ғы қалыптас-қан сұраныс пен ұсыныс жағдайы
Ресурстардың кәсіп-орынға тигізетін
пайдасы
Еңбекке сұраныс-тың бағалық икемділігі
Еңбек ақыны мемлекет-тік реттеу шартта-ры
Кәсіподақ
пен еңбек берушілер арасында-ғы ара - қатынас
Ресурстардың
өзара ауыстырылым-дылығы
Тұтыну тауарларына және қызмет ету шартына бағаның өзгеруі
Кәсіпорынның
қызметі мен еңбеккердің жеке
салымының қорытынды нәтижесі
Еңбек ақының нысандары
Мерзімдік
Кесімді
Жай мерзімдік
Тікелей кесімді
Кесімді сыйлық
Кесімді дамушы
Көтерін-кі
Еңбек ақының жүйелері
Тұтыну бюджетінің төменгі мәні
Салық салу жүйесі
Төменгі еңбек ақы – (ЕТЕА)
Адам санының мөлшері
Тарифтік-біліктілік анықтама
Қызмет ету мөлшері
Тарифтік тор
Мерзімді
өндіріс мөлшері
Кесімді
Тарифтік мөлшерлеме (лауазымды еңбек ақы)
Уақыт мөлшері
Тарифтік жүйе
Еңбек ақы нысаны
Еңбекті мөлшерлеу
Еңбек ақы қорының ауыспалы
бөлігі
өнімнің өндірілуіне байланысты (VBП)
Құрылымы (УDi)
Тікелей еңбек ақы төлемі бір өнімге өнімге(УЗП)
Салмақтық еңбек сиымдылық (УTEi)
1 адам сағ. еңбек ақы деңгейі (ОТi)