Жоспар
І Негізгі бөлім
а) Ақын – жазушылар айтқан құдіретті
б) Қазақ фольклорындағы сөз магиясының алатын
ІІ Пайдаланылған әдебиеттер
Қалың жұртшылық, оның ішінде жастар мен
Мінгенде аты ала-ды,
Қылшық жүнді қара-ды —
деген жолдардағы ала сөзі қазіргі «шұбар»
Немесе XV—XVI ғасырларда өмір көшкен Шалкиіз
Толғамалы ала балта қолға алып,
Топ бастадым, өкінбен...
Ала балта суырысып,
Тепсінісіп келгенде...—
деген тармақтар бар. Мұндағы ала сөзі
Алты күндей алаулап,
Он екі күндей ой ойлап —
деген жолдардағы алаулау етістігі көрсетілген көне
Ала сөзінің ертеректегі берген мағыналары әлдеқайда
Эпостық жырлар мен ертеректегі ақын-жыраулар мұраларында
Кейбір жеке сөздер мен қалыптасқан тіркестердің
Көне өлең-жырларда кездесетін, қазіргі көпшілік оқырманға
Сондай-ақ, контекске қарап ұғуға болатын көбеген,
Әрине, ертегі-жырлардағы, бұрын өткен ақын-жыраулар шығармаларындағы
Сөйтіп, ертедегі ұшан-теңіз әдеби мұрамыз бен
ЖЕР БОЛУ, ЖЕР ҚЫЛУ. Жер болды
Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілінде ир
ЖЕСІР. ЖЕТІМ. Бұл сөздердің осы күнгі
Екі пәнде әкелдім,
Берсем сөні күйеуге
Бас жетімің еткендей —
дейді әкесі қызына. Мұндағы екі пәнде
Қырық құл мен қырық күң
Қосып берді қызына —
дегенді еске түсірелік. Батырлар жырының
Пұшығы жоқ, кемі жоқ,
Бір мың жетім оған бер —
дейді. Мұндағы жетім деп отырғаны —
«Қыз Жібек» жырында «жесірі» Жібекті іздеп
Сексен нарды толтырып жасау артып,
Бес жетім, алтын отау берді дейді
деп келеді. Мүндағы бес (сірә, бас
Махамбет ақын көтеріліс жеңілгеннен кейін Баймағамбет
Ұрмай-соқпай келтірген
Арманың бар ма құдайға
Мынау Махамбет сынды жетімді-ай! —
дейді. Мұндағы жетім сөзін ақын мұрасының
Жетімдерге жем бердім,
Жесірлерге жер бердім —
дегенінде де жетім мен жесір деп
Жесір — «тұтқын және тұтқынға түскен»
Екеуін сүйреп шықты екі жігіт
Қылады екі пақыр неден үміт,
Жесірді қолға түскен аясын ба,
Қорқады кетеміз деп нарға мініп —
деген жолдардағы жесір сөзі «қолға түскен
Сонымен қатар жесір сөзі әйелге қатысты
Күшің болса барсаңшы,
Жесіріңді алсаңшы —
дейді. Мұндағы Алпамыстың жесірі — оған
Қазан революциясына дейін қазақ даласында даушар,
Бәрі де жесір тұл қалды—
дегенде, әңгіме ерлері соғыста қаза тауып,
Жетім сөзінің «басына азаттық берген құл»
ЖІТІМ: ӨЛІМ-ЖІТІМ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің
Демек, өлім-жітім тікелей беретін «өлген, өшкен,
Біздің байқауымызша, «өлтірді» мағынасындағы басына жетті
Ақын – жазушылардың шығармасымен қатар. Тұрмыс
Қазақ халқында адам баласын дүние есігін
Ел аузында, көбіне сөйлеу тілінде қолданылатын
Қазақ фольклорының тарихи сипаты басым көркем
Әкесі сонда сөйлейді: олай деме сүм
Бұл сөз тілімізде жағымсыз сипатты білдіреді.
“Алпамыс” жырында Тайшық хан дуана
Берейін саған осыны,
Айуан тілін аңғарар
Сөзіңнің жота жасылы -
дейді. Мұндағы жлта жосын деген сөздер
Сөйтіп, жосын сөзі – жосық сөзінің
Қазақ әдебиетінің қорында зар еңіреу деген
Қазақ фольклорынан ежелгі көшпелі тайпалардың
Бақсылар жын шақырғанда сарнап, өлеңше ұйқастырып,
Мысалы,
Әуелі құдай есімі Алла!
Іс бастаймын бісмелла!
Тайғақ кешу – тар жолда,
Жарылқа, алла, әр жолда...!
Сонымен қатар тісі ауырған адамның тісін
Мысалы,
Тойғын – тойғын, түйе кел!
Төңірегін жия кел!
Жайлаған жерден қашып кел,
Жайнаған жауды басып кел!
Бәдік. Бұл өлеңдерде ертедегі төтемдік ұғымдардың
Мысалы:
Айт дегеннен айтамын – ау бәдікті,
Қара мақпал таным бар барша әдіпті.
Ат аттамай, су ішпей жата берсе,
Бәдік өлмей немесе бір кәдікті.
Қош, қош, қош!
Бәдік кетіп барады жақта таман,
Жүген ала жүгірдім атқа таман.
Құдай айдап бәдікті қолға берсе,
Итере салар өзім отқа таман.
Қош, қош, қош!
Қазақ халқы осындай наным – сенімдерге
Сөздердің адам өміріндегі мәні
Сөзді қашанда сөз тудырады. Қазақ тіліндегі
Сондықтан эпостан: “Әзіреті Қаратау Әулиенің кені
Қазақ тілінің сөздік қазынасында өте ертедегі
Сөз мағынасының құбылу процесін байқау барысында
Тағы да бір мысал ару сөзін
Сөздер тарихында сөз мағынасының күңгірттену процесі
Мысалы, сол – етістігінің “қалдыру, тастап
Сөз мағынасының түсініксіз тартып, күңгірттенуі оның
Сөздің мәніне, мазмұнына жетуде оңай емес.
Пайдаланылған әдебиеттер
Р.Сыздықова “Сөздер сөйлейді” Алматы -
Ә.Қоңыратбаев “Қазақ фольклорының тарихы” Алматы
А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш” Алматы -
Р.Сыздықова “Абайдың сөз өрнегі”.
1