Мазмұны
Кіріспе......................................................................................................................3
1 Қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстары туралы әдістемелік
2 Эксперименталды бөлім..................................................................................8
2.1 Түрлі жазба жұмыстарының өткізу жолдары мен әдістемесі..................8
2.1.1 Жазба жұмыстары, оның түрлері..........................................................8
2.1.2 Жазба жұмыстарын өткізу әдістемелері...............................................9
2.1.2.1 Диктантты өткізудің өзіндік ерекшеліктері....................................9
2.1.2.2 Оқушылардың ауызша, жазбаша тілін дамытудағы мазмұндаманың
түрлері..............................................................................................20
2.1.2.3 Жазба жұмыстар жүйесіндегі шығарманың алатын орны..........25
2.1.2.4 Жазба жұмыстарының бір түрі –
3 Жазба жұмыстары – оқушы сауаттылығын арттырудың
3.1 Оқушылардың жазба жұмыстарында кездесетін қателер түрлері,
оларды болдырмаудың жолдары............................................................41
3.2 Жазба жұмыстардың оқушы білімін, сауаттылығын арттырудағы
орны...........................................................................................................46
Қорытынды..........................................................................................................48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..........................................................................
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тілінен оқытылатын
Тіл ұстарту – баланың ойлау процесімен байланысты әрі
Зерттеудің әдістанымдық негіздері. Тіл ұстарту оқушы
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Жазба жұмыстарының
Жазба жұмыстарының түрлеріне және жеке – жеке сипаттама берілді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жалпы білім беретін
Жазу мен айту – бір-біріне байланысты нәрсе. Сабақ барысында
Оқушының жазбаша тілін дамытуда, ойды байланыстырып құрастыруда, сөздерді орынды
Осы дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым :
1.Жалпы орта мектепте қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстары мен
оларды өткізу жолдарына тоқталу.
2.Әдіскер – ғалымдардың жазба жұмыстары туралы пікірлерін негізге
3.Мектептегі іс-тәжірибеме және баспасөз бетінде жарияланған ұстаздар тәжірибесіне
4.Жазба жұмыстардың маңыздылығын,оқушының білім деңгейінде алар орнын айқындау.
Зерттеу нысаны. Жазба жұмыстары және оны өткізу жолдарының
Зерттеудің әдістері. Жұмысты жазу барысында жазба жұмыстарының өткізілуі,
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан
Зерттеудің теориялық маңызы. Зерттеу жұмысының
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеу жұмысын қазақ
1 Қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстары туралы әдістемелік еңбектерге
Мектепте қазақ тілін оқыту мәселелері қазақтың көрнекті педагогі
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ ғалымдары еңбектерінде жазба жұмыстары
Қазақ тіл білімінің, оқыту әдістемесінің іргетасын қалаған ғалым Ахмет
Сөздің жүйесін қисынын келтіріп жаза білуге: қай сөз қандай
Ғалым сөйлеу мен жазуға айрықша мән беріп, жазудың өзіндік
Ол «Қай әдіс жақсы?» атты мақаласында: «Сауаттылық негізі
Сауаттау әдісі дегеніміз – соны білдіруге жұмсалатын түрлі әдістердің
Қазақтың профессионал лингвисі, алғашқы профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбанов мектеп
Құдайберген Жұбанов буын мәселесіне де ерекше көңіл бөлген.
Оқушылардың емле қателерін талдап қарағанда қатенің көбісі осы буын
Өткен ғасырдың 20 – жылдары көпшілік назарын аударған
Осы орайда ғалым Қажым Басымұлының жазған еңбектерін атаған жөн.
«Әріп, емле, термин мәселесін көңілдегідей шешейік»,«Бас әріптің жазылатын орындары»,
Ол: «Оқуды жеңілдету, оңай сауаттандыру, сөйлеу – жазу тілін
1940 жылы Ғали Бегалиевтің «Бастауыш мектепте қазақ тілінің методикасы»,
Ғалым Сейіл Жиенбаевтың орта мектеп оқытушылары мен педагогикалық училище
Ана тілі методикасының педагогикалық негіздері, талдау үлгілері, жазу жұмыстары
ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап қазақ тілінің орфографиясы ғылыми әрі
И.Ұйықбаевтың 1959 жылы «Қазақ тілін оқыту мәселелері» атты
Тыныс белгілерді оқыту әдістемесін зерттеген – Шәріп Әуелбаев. Оның
Ә.Алдамұратов «Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы» (1983 ж) еңбегінде
Тіл маманы Бибігүл Кәтенбаеваның «Сауатты жазуға керек дағды»
Қорыта келгенде жазу мен айту – бір –
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ ғалымдары еңбектерінде жазба жұмыстары
2. Эксперименталды бөлім
2.1 Түрлі жазба жұмыстарының өткізу жолдары мен әдістемесі
2.1.1 Жазба жұмыстары, олардың түрлері
Оқушы ойын дұрыс құрастырып сөйлей білумен қатар, айтылған ойды
Қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстары дегеніміз –оқулықтардағы теориялық тілдік
Берілген білім практикада түрлі жұмыстар арқылы бекітіліп, тексеріліп отырады.
1. диктант
2. мазмұндама
3. шығарма
4. сыныпта және үйде орындалатын жаттығулар.
Мұғалім қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстары арқылы тілдік ұғымдарды
Осыған орай, мұғалімнің міндеті - оқушының өз ой-пікірін еркін,
Жалпы орта білімнің бірінші сатысы бастауыш сыныптарда оқушылардың жас
Мұғалім жазба жұмыстарында сабақтың білімдік, дамытушылық, тәрбиелік мақсаттарын естен
орфографиялық, пунктуациялық іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру.
2. оқушыға әдеби тіл
3. оқушының өз ойын
4. шығармашылық ізденіске
Жазбаша жұмыстарда оқушының шығармашылық ізденісін, білімге құштарлығын арттыру, дүниетанымын
Оқушы ой өрісінің терең болуы мұғалімнің теориялық, әдістемелік білім
Сонымен, жазба жұмыстары дегеніміз – оқулықтардағы теориялық тілдік материалдар
Қазақ тілінде жазба жұмысының төрт түрі бар. Олар оқушылардың
2.1.2 Жазба жұмыстарын өткізу әдістемелері
2.1.2.1 Диктантты өткізудің өзіндік ерекшеліктері
Мектепте тіл сабағында өткізілетін жазба жұмыстарының бір түрі диктант
Диктант латын тілінің «дикто» деген сөзінен шыққан, «естіртіп айту»
Белгілі әдістемеші - ғалымдардың сабақты дидактикалық мақсатына қарай
Ана тілі сабағы жүргізілетін сыныптардың барлығынан диктант алынады.Диктант өткізудің
Диктант өзінің мақсатына жету үшін, мәтініне қойылатын төмендегідей талаптарды
Диктант мәтінінің мазмұндылығы.
2.Өтілген ережелерге сай келуі, мәтіннен тиісті орфограммалардың ұшырасуы.
3.Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болумен қатар, білім беретіндей болуы.
4.Диктанттар жинағынан, көркем әдебиеттерден, газет-журналдардан алынып, оқушылардың таным-түсінігін қалыптастыратындай
5.Диктантты ұйымдастыру жұмысы дұрыс жолға қойылуы керек.
Әдіскерлер диктантты бірнеше түрлерге жіктеп, өткізу жолдарына түсініктеме берген.
1. Ескерту диктанты.
2. Іріктеу диктанты.
3. Түсіндіру диктанты (сөздік диктанты, үнсіз диктант).
4. Творчестволық диктант.
5. Ерікті диктант.
6. Бақылау немесе тексеру диктанты.
Бастауыш сыныптарда кемінде айына бір рет диктант жазу ұсынылуы
И.Ұйықбаев, Д.Әлімжанов, Б.Кәтенбаева, А.Ошқаровтардың авторлығымен 1969 ж. шыққан «Қазақ
1.Түсіндірме диктант.
2. Терме диктант.
3. Өздік диктант.
4.Творчестволық диктант.
5.Сөздік диктанты.
6.Өзімді тексеремін диктанты.
Түсіндірме диктант белгілі бір грамматикалық ережелерге байланысты жүргізіледі. Ең
Түсіндірме диктанттың есту және көру арқылы болатын түрлерін
Түсіндірме диктанты кейде ескерту диктанты деп те аталады. Бұл
Мысалы: 5-сыныпта сөйлемнің бірыңғай мүшелерін өткенде, бірыңғай мүшелердің арасына
Суыр бөрік, сұр тонды жүргінші үнсіз, жым-жырт сұр тастардың
Бұл уақыттарда Абай күндізгі, кешкі уақытының көбінде кітап оқиды.
Терме диктант
Терме диктантта мәтін ішінен өтілген ережеге байланысты сөздер, сөз
Терме диктант фонетиканы, лексиканы және грамматиканы пысықтау үшін өте
Мысалы, 8-сыныпта оқушыларға мына мәтінді оқып шығып, етістіктерден болған
Терме диктант
Үй ішінде Қанышты өзінше баулыды. Жасы онға толған баласын
Саналы бидің үзбей жыр-дастан айтқызуының мәнісі – баласының ана
Қаныш туған халқының салт-дәстүріне, өлең өнеріне, мәдени мұраларына қаныға
Сырғыған жылдар Қанышты ширатып, жаңа-жаңа белестерге өрмелетті.Қаныш төрт сатылы
Терме диктанты арқылы оқушылардың грамматикалық категориялар мен формаларды қалай
Өздік диктант
Бұл диктант бұрыннан білетін мәтінді жатқа жазу үшін қолданылады.
Объект сөздер мен тыныс белгілеріне назар аударылуы ескертіледі. Ол
Шығармашылық диктант
Бұл диктант оқушылардың өз беттерімен жазған жұмыстарында қателер жібермеуге
Шығармашылық диктант та оқушылардың логикалық ойын дамытады. Мұны өткізгенде,
Оқушылардың құрастырған сөйлемдерін оқытып, қателерін өздеріне тапқызған дұрыс.
Мұғалім тақтаға жеке сөздерді жазып, соларды келтіріп сөйлемдер құрастырып
Мысалы: көктем, халық, ақ, наурыз, мейрам, дәстүр деген
Суретпен жұмыс та жүргізуге болады. Тілдің барлық салаларында өткізіледі.
Еркін диктант немесе ерікті диктант
Бұл оқушыларға сөздің жасалуы мен грамматикалық ерекшеліктерін үйрету мақсатында
Оларды оқушылардың өздеріне тапқызған дұрыс, кейде мұғалім өзі көмектеседі.
Оқушылар еркін диктант жазғанда, мәтіннің жалпы желісін сақтап отыру
Сөздік диктант
Сөздік диктант жеке сөздер мен сөз тіркестерін дұрыс жазуға
Сөздік диктантында кейбір сөздердің жазылуына ерекше назар аударылады. Мысалдар
Сөздік диктантта оқушыларға «төмендегідей сөздер мен сөз тіркестерінің дұрыс
Мысалы: жылт - жылт алтын, жылытып жіберді, қарағым келмес,
Шолу диктанты
Бұл диктант бұрын оқып кеткен тақырыптарды пысықтау үшін қолданылады.Диктант
Немере
Ақай әкесіне өкпелеп көрген жоқ еді. Өйткені әкесі оның
Бір күні Ақайдың үйіне ауылдағы әжесі келді. Кешке үй
Ал, Ақайжан, қалай оқып жатырсың?- деп сұрады.
Ақай аузын ашып үлгіргенше, әкесі былай деп жауап береді:
- Не қалайы бар, оқу деген аты болмаса,бұлардікі әлі
Бұл жауап Ақайдың меселін қайтарып тастады. Өйтпегенде ше? Ақай
Ол аузы бұртиып, әкесіне қарап еді, әкесі мұны елемегендей
Осы кезде көзі күлімдеп мамасы орнынан тұрды. Ол кітап
- Ақайжан, айналайын, әжеңе «Қобыландыны» оқып берші жақсылап,-деді мамасы.
Ашуланып отырған Ақай алғашында көңілсіз бастағанмен, лезде-ақ даусын түзеп
Бақылау диктанты
Бұл диктант бір тақырыпты өткеннен кейін жүргізіледі. Тақырып бойынша
Мектепте бақылау диктанты басқаларынан гөрі жиірек алынады. Бақылау диктантының
Бақылау диктанты екі мақсатта жүргізіледі:
а) тақырыптық бақылау диктанты
ә) тоқсандық немесе жылдық бақылау диктанты
Тақырыптық бақылау диктанты оқушылардың белгілі бір тақырыптан алған білімдерін
Тоқсандық немесе жылдық бақылау диктанты үшін алынған мәтін тоқсан
Мәтінді оқығанда орфоэпиялық принцип сақталынады. Мәтінді жаздырып болған соң,
«Төменгі класс оқушыларына қарағанда, жоғары сынып оқушылары анағұрлым шапшаң
Диктант 5-8 сыныпта 40-45 минут жүргізіледі.
Жалпы білім беретін орта мектептің «Қазақ тілі» (5-11 сыныптарға
Оқушылардың сауаттылығын есепке алып, білімін бағалау оқу жылының басы
Ертеректе шыққан әдістемелік әдебиет пен бағдарламада көрсетілген әр сыныптағы
5-9 сынып оқушыларының диктанттарын бағаларда мұғалім мыналарды
басшылыққа алады:
Диктанттағы орфографиялық және тыныс белгілік қателері жеке есептеледі. Баға
«5» деген баға қатесі жоқ немесе орфографиялық жеңіл 1
«4» деген баға емледен 3, тыныс белгісінен 3 қатесі
«3» деген баға емледен 4, тыныс белгісінен 5 қатесі
«2» деген баға емледен 9, тыныс белгісінен 5 қатесі
«1» деген баға қате саны «2» деген бағаға көрсетілген
Диктантқа екі баға қойылады, бірі - диктантқа, екіншісі –
«5» деген баға толығымен дұрыс орындалған жұмысқа қойылады.
«4» деген баға тапсырманың кем дегенде ¾ бөлігі дұрыс
«3» деген баға тапсырманың кем дегенде ½ бөлігі дұрыс
«2» деген баға тапсырманың жартысынан азы дұрыс орындалған жұмысқа
«1» деген баға орындалмаған немесе түгелдей дұрыс орындалмаған жұмысқа
Өзімді тексеремін диктанты
Өзімді тексеремін диктанты - әрбір оқушының білім дәрежесін білу
Өзімді тексеремін диктанты үйрету-тексеру сипатында болады. Бұл диктант оқушының
Олар өздеріне жазылуы күдікті жерлердің астын сызып, оларды кейін
Оқушылардың диктантта жазылуы күдікті жерлерді мұғалімнен сұрағаны үшін баға
Диктант жүргізіліп болған соң, мұғалім оқушылардың барлық сұрақтарына жауап
Бұл диктантты тексергеннен кейін, оның қорытындысының негізінде әрбір оқушымен
Диктанттың бақылау диктантынан басқасын жаттығу немесе тіл дамыту диктанттары
Диктантқа әдеби тілмен жазылған көркем мәтін алу керек. Онда
Мұғалім диктантты бір орында тұрып, ашық дауыспен оқу
Диктант жаздыру барысында орташа жылдамдықпен жазатын баланы тірек етіп
Диктант жазылып болғанннан кейін, мәтінді тағы бір оқып өткен
Диктантта қосымша грамматикалық, орфографиялық тапсырмалар да беріледі. Диктант мәтінінің
Белгілі әдіскер-ғалым Иманғали Ұйықбаев:
«Оқушылардың өз бетімен мәтінді тағы да қарап шығуына уақыт
Сондықтан мұғалім диктантты ақырғы рет оқып шыққаннан кейін, оқушылар
«Темірді қызған кезде соқ» дегендей, балалардың білуге құмартып, сұрап
Көпшілік ұстаздар оқушылардың өзі жазған диктант мәтінін қарап, тексеруіне
Диктант дәптерін жинаудың да қалыптасқан тәртібі бар. Сынып кезекшісі
Еліміздің оқу орындарының, мектеп-гимназияларының оқыту жүйесінде модульдік оқыту технологиясы,
Аталған жаңаша оқыту әдістемелері бұрыннан қалыптасқан жазба жұмыстарынан сырт
Мәселен, модульдік оқыту технологиясы оқу циклі ретінде үш құрылымды
М.М.Жанпейісова модульдік оқыту технологиясының оқыта үйрету ойындарында оқушылардың
Балалар 4 адамнан топтарға бөлінеді. Әрқайсысына мәтіні (диктант) бар
1
3
Балалар әр жұпта өз мәтіндерін оқып, серігіне жазғызады да,
1
3
3
2 4
Осылайша оқушылар карточкаларын алмастыра отырып, диктанттың тұтас мәтінін
9-сыныпта өткізілген «Терме диктант» пен «Қатемен жұмыс» түрін ұсынып
Сабақтың тақырыбы: Терме диктант.
(Салалас құрмалас сөйлем түрлеріне арналған)
Сабақтың мақсаты:
а) оқушылардың салалас құрмалас сөйлем түрлері
бойынша білімдерін тексеру, бекіту.
ә) зейін қоя тыңдауға, қатесіз сауатты жазуға баулу.
б) тыныс белгілерін дұрыс қоя білу дағдыларын
дамыту.
Терме диктант
Бөжей көші іркіліп иірілді де, Мұсақұлға қонып қалды. Қарекенің
Сырты сұлуға көз қызығады, іші сұлуға жүрек қызығады. Бұл
Ақпейіл, әділ сөз ылғи жеңе бермейді. Бүктеледі немесе тапталады.
Ешқашан жаңылмайтын адамдар бар, өйткені олардың еш нәрсе істеуге
Менің ынтыға түскенімді сезді ме, әлде «оның несін жасырамын»
Осы диктант тексеріліп, келесі сабақта оқушылардың жіберген қателері жіктеліп,
Диктант қорытындылары бойынша оқушылардың жіберген қателері мынадай топтарға бөлінді:
1. Естілуі (айтылуы) мен жазылуы арасында айырмашылық болатын
сөздерден жіберілген қателер: жиды-жыйды, мойны-мойыны.
2. Шылау сөздердің жазылуынан.
3. Салалас құрмалас сөйлемдердің тыныс белгілерінен.
Диктант қорытындысы бойынша 20 оқушының төртеуі – «5»-ке, тоғызы
Оқушылардың «Терме диктанттағы» қателерін топтап, олардың себебін анықтау
1. Айтылуы мен жазылуында айырмашылық болатын сөздердің дұрыс
Оқушылардың өздеріне сол сөздерді қатыстырып, сөйлем құрастыру талап етілді.
Мысалы; Абай өзінің қатаң ойларын сыртқа шығарған жоқ, қабақ
2. Шылау сөздер бөлек жазылады. Әжімдері де -
3. Жалғаулықсыз салаласқан жай сөйлемдер бір-біріне түсінік болып, яғни
Құрмаласқа енген екі, үш немесе одан да көп сұраулы
Да (де, та, те), әрі , не, немесе, яки,
Еш нәрсе деген сөзді кейбір оқушылар бірге жазған. Бұл
Оқушылардың диктант жазған дәптерлерін жіберілген қателерін талдап айтқаннан кейін,
Қорыта келгенде, жазба жұмыстарын өткізуде мұғалімге әдістемелік шеберлік
2.1.2.2 Оқушылардың ауызша, жазбаша тілін дамытудағы мазмұндамалардың рөлі
Жазба жұмыстарының бір түрі – мазмұндама. Оқушылардың ауызша, жазбаша
Мазмұндама мәтінін мұғалім өзі сыныпта мәнерлеп оқып береді. Одан
Оқушылардың ізденістерін аттыруда, өз көзқарастарын баяндап жазуда мазмұндама мәтініне
1. Оқушының өз ойы, өз пікірі, өз топшылауы болуы
2. Мәтіннің баяндалу жағын өзгертіп бере білуі керек;
3. Мәтін мазмұнына байланысты өз тарапынан қосымша оқиға қоса
Мазмұндаманың алғашқы кезеңінде мәтін оқылып, мазмұны толық таныстырылады. Екінші
Мәтін мазмұнындағы қосалқы мәселелерге көп көңіл бөлудің қажеті жоқ.
Мәтін мазмұнын әңгімелеу оқушының ойын, түсінгенін жүйелеп, жоспар жасауға
Мазмұндаудың екі түрі бар:
1. Мазмұнын сақтап мазмұндау.
2. Еркін мазмұндау.
Мәтін мазмұнын сақтап мазмұндату – жазбаша мазмұндаманың ең негізгі
Сондықтан мазмұндаманы жоспарға сүйеніп жазса, оқушы ойын жүйелі жеткізеді.
Мәтінге жоспар құру
Мәтінді жоспарлау оқушыны оқылған шығарманың мазмұнын жүйелі баяндауға, ондағы
Мазмұндама жазылған мәтіннің мазмұны оқушыға онша таныс болмаса не
Мазмұндама жұмысы төмендегідей ретпен ұйымдастырылады:
а) мазмұндама жаздыруға әзірлік.
ә) жаздыру амал-тәсілі.
б) мазмұндама сапасын анықтау.
в) тексеру, бағалау жұмыстары.
г) мазмұндаманы сыныпта талдау.
Мазмұндама жаздыруға әзірлік кезеңі.
Мазмұндама жазуға дейін жүргізілетін әзірлік жұмыстарының түрлері:
мәтін тақырыбын хабарлау; мазмұндама жұмысының мақсаты түсіндіру; мәтін авторына
мәтінді оқу, мазмұнын айту, оқушы зейінін жазылатын мазмұндаманың сюжетіне
мазмұндама жұмысының жүйелі де, сапалы баяндалуына жоспар жасату;
мәтіннің кей жерлерінен үзінділер оқып, тіл фактілеріне талдау беру,
мәтін құрамында ұшырасатын кейбір сөздердің айтылу, жазылу заңдылығын еске
айтылған әзірлік жұмыстарының түрлерін жинақтау, қорытындылау;
мазмұндама мәтіні екінші рет оқылады.
Осы жерде 6-сыныпта «Тіл ұстарту» сабағында өткізілген мазмұндама
Сабақтың тақырыбы: Мазмұндама.
Қысқы серуен. 6-сынып.
Сабақтың мақсаты: а) оқушы ойын көркем, бейнелі түрде жеткізуге
үйрету.
ә) оқушылардың жазбаша тілін дамыту, сөздік
қорын кеңейту, көркем сөздің көрнекті зергері
Ғ. Мүсірепов қолданысындағы сөз сырына
үңілдіру.
б) туған елінің дәстүрін тануға ынта-ықыластарын арттыру.
Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап, әңгіме, сөздік.
Сабақ барысы: 1.Ұйымдастыру кезеңі.
2. Мазмұндама мәтінін оқып беру.
Қысқы серуен
Түскі астан кейін Кенжеғара Қарағанды, Ақбұйрат жолымен балаларды серуенге
Шеткі аттың сол жағына қарай бұрып алған басы анда-санда
Мұндай серуенді Анар мен кішкентай Назыкеш түгіл, аты бар,
Алдымен мәтін мәнерлеп оқып берілді. Оқушылармен өздерінің «қысқы
Жоспар:
Балалардың серуенге шығуы.
Қос аттың шабысы.
Балалар қуанышы.
Мәтіндегі көкжиек, ауыздық, өрме құнт, ішік сияқты сөздер мағынасы
Ас – тамақ, дәм.
Кере қарыс – кең.
Өрме құнт – қамшы.
Әуелі – алдымен.
Саз – үн.
Семіз ат – қоңды ат.
Кенжеғара, Ақбұйрат, емес-ті сияқты сөздердің айтылу, жазылу заңдылықтарын еске
Мазмұндаманы тексеру, бағалау жұмыстары
Жазбаша мазмұндау кезінде әңгіменің мазмұны ашылуымен бірге, орфографиялық жағынан
Жазбаша мазмұндаманың мәтіні көлем жағынан аз болғаны дұрыс. Әр
Мазмұндама мәтіні оқушыларға тәрбие берерлік болып сұрыпталғаны жөн. Мазмұндама
Оқушы мазмұндама жазу үшін, оқылған мәтінді зейін қоя тыңдайды,
Белгілі тіл маманы Бибігүл Кәтенбаева мазмұндама жұмысын дұрыс бағалауда
мазмұндама жазуға ұсынылған мәтіннің мазмұнын, көлемін анықтау;
мазмұнындағы оқиғаларға өзгеріс, бұрмалау болған, болмағанын анықтау;
мәтін мазмұн оқиғасының жүйесі сақталғанын, сақталмағанын анықтау;
мазмұндамада логикалық қате бар-жоғына көңіл аударту;
тіл материалдары жөніндегі ескертпелерін қалай ескергенін анықтау;
грамматикалық, орфографиялық, пунктуациялық қателерді ауыр, жеңіл түрлеріне қарай сипаттау;
мазмұндама оқиғасына өз тарапынан қосқан ойы, пікірі, цитаты бар
мазмұндаманың көлеміне,сапасына және тазалығына назар аудару;
Осыларға сүйене отырып, мазмұндамаға баға қойылады. Мазмұндама, шығарма жұмыстарына
Мазмұндаманы бағалағанда, мына нормаларды басшылыққа алу керек:
«5» деген баға :
мәтін толық және желісі сақталып баяндалған, мазмұны дұрыс ұғынылған,
тілі бай, синтаксистік жағынан дұрыс, ойы айқын, дәл, сауаттылығы
«4» деген баға:
мазмұны дұрыс ашылған, оқиғаның желісі сақталған;
тілі жатық, бірақ сөйлем құруы мен сөз қолданысында бір-екі
бар;
- сөз таңдап қолдануы мен сөйлем
«3» деген баға:
мазмұны негізінен дұрыс берілген, бірақ оқиғаны баяндауында 1-2 дәлсіздік
сөздерді талғап алуында немесе сөйлемдерді құрауында төрттен аспайтын қатесі
«2» деген баға:
мазмұны жеткілікті түрде толық берілмеген, мәтіннен көптеген ауытқушылық бар,
сөздерді таңдап қолдануы мен сөйлем құрастыруында алты қатесі бар;
емле мен тыныс белгісі қателері он төртке жеткен мазмұндамаға
«1» деген баға:
мазмұнын баяндап бере алмаған, сөздерді таңдап қолдануы мен сөйлемдерді
Ескерту:
Егер де мазмұндама орфографиялық жағынан сауатсыз жазылған болса, онда
Мазмұндаманы сыныпта талдау кезеңі
Мұғалім мазмұндама жұмысын тексергеннен кейін, сыныпта талданатын жазба жұмысын
Оқушылардың жазба жұмыстарын бірнеше топқа бөлуге болады. Талдау барысында
Сөздердің сөйлемде орынды қолданылуы да ескеріледі. Мұғалім талданатын мысалдарды
Мазмұндама жұмыстарын сыныпта талдауда жазба жұмысының қаншалықты дұрыс орындалғанына
Мазмұндамада 1-жақпен баяндалған мәтінді 3-жақпен жазу талап етіледі.
Сондықтан оқушылардың ойды нақты, жүйелі жеткізуі үшін, мәтінмен жұмыс
Мазмұндама жұмыстары бастауыш сыныптарда көбірек жүргізіледі.
Қазақ тілінен 5-8 сыныптарда тіл ұстарту сабақтарында мазмұндама
С.Рахметова: «Бастауыш сыныптарда жаздыруға болатын мазмұндаманы топтай келгенде мынадай
5-8 сыныптар аралығында дайын мәтін бойынша және сурет бойынша
7-сыныпта жазылатын мазмұндама мәтінінің көлемі де, мазмұндама тақырыбы да
8-сыныпта мазмұндама төменгі сыныптардан аз жүргізіледі. Бұл сыныпта
Сонымен, оқушылардың ауызша, жазбаша тілін дамытуда мазмұндаманың рөлі
2.1.2.3 Жазба жұмыстар жүйесіндегі шығарманың алатын орны
Оқушылардың жазба жұмыстарының жүйесінде шығарманың алатын орны ерекше. «Шығарма»
Шығарманың бұлардан басқа да мағыналары бар. Мектеп оқушысының қазақ
Шығарма – оқушылардың өз ойын, дүниетанымдық көзқарасын сол
Шығарма - оқушының шығармашылық ісі, өзінің төл еңбегі.Шығармашылық деген
Шығарма – оқушының пікірін дәл жеткізуге баулиды, білімін көтереді,
Шығарма жаздырмастан бұрын оның ерекшелігін, құрылысын нақтылы түсіндіріп алу
Шығарма жазуда ескеретін жайлар:
Сөз сұрыптау. (Бұл үшін оқушының сөздік қорын байыту жұмысы
Сөйлем құрау.(Сөйлемдегі сөздердің дұрыс байланысуы, орнын таба қолдану).
Сөйлем мен сөйлем, абзац пен абзац арасындағы байланыс (ой
Тіл қолданысы. (Бір сөзді немесе ойды орынсыз қайталамау, қыстырма
Ой бағдарлылығы (өзіне-өзі есеп беру, өзін-өзі байқау, сынау).
Тақырыпты жете меңгеру (оқушының білім алуға құштарлығы, тиісті әдебиеттерді
Өзі жазатын тақырыпта айтпақ ойын, оның баяндалу жүйесін,
Шығарма тақырыбын ашуға қажетті оның жоспарын жасай білу.
Шығарманың кіріспе бөлімі мен негізгі бөлімінің арасындағы байланысты қиюластыра
Қорытынды пікірін, өзінің шығармаға көзқарасын, алған әсерін пайымды түрде
Тақырыптың тәрбиелік мәнін аша білу.
Шығарма жазуға үйрету – күрделі жұмыс. Бұған төселдіру оқушыларға
Шығармаға рецензия берілуі тиіс. Онда әр оқушыға тән қателер
Қазақ тілі сабақтарында тақырып аяқталған соң, жинақтап қайталауда шағын
Мәселен, 8-сыныптағы пысықтауыштың мағыналық түрлерін қайталау кезінде (тіл ұстартуға
Алғашқы қар
Мен кеше ойнап-ойнап, бүгін жай тұрдым. Тұрсам, жерді қалың
Ақ қарды қызықтап далада біраз жүрдім. Қуанғаннан жан-жағыма қарай
Үйдің үстінде қар қалың болып жауыпты. Үлкен әсем үйлердің
Мен осы көріністерге қатты қуандым. Қарда шанамен, шаңғымен ойнағанға
Мұндағы қарамен терілген сөздер пысықтауыштың мағыналық түрлеріне байланысты мысал
Шығарма көркем әдебиет, ғылым салалары, саяси-қоғамдық мәнде, түрлі публицистикалық
Оқушыға шығарма жазғызудағы мақсат – оның ойын, пікірін әдеби
Шығарма жазудың барысында оқушы ойын еркін жазуға, сөздерді орынды
Шығарма негізінен екі тақырып бойынша алынады. Бірі әдебиет пәнінен
Еркін тақырыпқа жазылатын шығарма материалының мазмұны да, көлемі де,
Оларды былайша топтауға болады:
Еркін тақырыпқа жазылған шығарма - әр оқушының қалауына байланысты
Белгілі бір табиғат көріністеріне, қоғамдық өндіріс орындарына, еңбек ардагерлеріне,оқушының
Шығарма мазмұнының материалын оқушы өздері жинап, өз топшылауымен білетінін
Табиғат тақырыбына жазылған бір шығармадан үзінді келтірейік: «Табиғат –
Оның бәрі түпсіз, сарқылмайтын нәрсе емес. Қашан да адам
3. Сурет бойынша шығарма жаздыру. Сурет мазмұнын ашу, оны
Суретпен шығарма жазудың өзіндік ерекшелігі бар. Сондықтан сурет көрінісінің
Оқушыларға суреттен көргенін жазғызу үшін күні бұрын мынадай әзірлік
оқушыларға суретті қалай тану керектігі жөнінде бағыт беріп, сурет
сурет мазмұнының неде екенін аңғарту, сурет көркемдігінің ерекшелігін таныту;
суреттен көргендерін сөзге айналдырып, суреттегі негізгі көріністе суретші ойының
Сурет көрінісін осылайша талдап, әңгімелеу оқушының логикалық ойын дамытып,
Сурет арқылы шығарма жазудың тақырыбы өте көп, одан түрлі
Сурет бойынша шығарма жүргізу, біріншіден, педагогиканың бақылау мен байқау
Суреттерді пайдалану жөнінде әдістемелік әдебиеттердің барлығында дерлік бірыңғай нұсқау
мұғалімнің кіріспе әңгімесі;
оқушыларға берілетін бағыт;
суретті оқушылардың байқап, қарап шығуы (көзбен шолып);
суреттің мазмұнын анықтау (ол үшін мұғалім сұрақтар қояды);
оқушылардың сұрақтарына мұғалім жауап береді;
суреттің мазмұнын мұғалімнің сұрауы негізінде баяндауы;
суреттің мазмұнын ашатын жоспар жасау;
дайын жоспар бойынша суреттің мазмұнын оқушылардың өздері айтып беруі;
сөздік жұмыстары;
10) дайын жоспарға сүйеніп, әңгіме айту;
11) жоспарын ойда сақтай отырып, әңгімелеу;
12) қажет болған жағдайда естерінде сақталған әңгімені жазу.
Жеке суреттерді пайдаланғанда сабақтың мақсаты мен мазмұнына қарай, осы
Жоғарыда айтқанымыздай, қазақ тілі сабақтарында кез-келген сыныпта белгілі бір
Қазақтың қылқалам шеберлері Ә.Қастеев, А. Ғалымбаева, Х. Наурызбаев, Ақырап
6 - сыныпта «Сын есім, оның түрлерін» өткенде, оқушыларға
Шоқан Уәлиханов
Әбілхан Қастеев – Қазақстанның халық суретшісі. Елімізде ұлы суреткердің
«Өнерді қайдан үйрендің ?» деген сауалға суретші:
Таудың бұлағынан,
Қойдың құлағынан,
Апамның киізінен,
Ешкінің мүйізінен,-деп жауап берген екен.
Оның «Талас жайлауы», «Шәлкөде жайлауы», «Жайлау төсінде» туындыларында тек
Ә.Қастеев қазақтың көптеген дарынды тұлғаларының портреттерін сомдаған.
Атап айтсақ: «Абай», «Шоқан», «Сүйінбай», «Жамбыл», «А. Иманов», «М.
Бұл суретте қазақтың ғұлама ғалымы Ш.Уәлиханов бейнеленген. Ә.Қастеев бұл
Жас ғалымның осы бір көзқарасынан туған елінің тағдырын
4. Көркем әдеби шығармалар мен ғылыми-публицистикалық әдебиеттерден оқығандарын
Мектеп қабырғасында шығарманың конспекті түрін жоғары сынып оқушылары
5. Тыңдалған әңгіме, оқылған дәрістерден жазып алынған жазбалар да
Мысалы: морфология бөліміндегі тек контексте, сөйлем құрамында ғана
Лексиканың қарастыратын мәселелеріне байланысты шағын шығарма жазғызу да оқушының
Мазмұндама, шығарма, сұраққа жауап алу және жазба жұмыстарының басқа
Оқушылардың ауызша және жазбаша сөздік қорын молайтып, сауаттылығын арттыруға,
1. әңгімеленген тақырыптың мазмұнын, көлемін анықтай білу;
2. жазба жұмыста басы артық ойларды тықпалай бермей, талқыланатын
3. жазба жұмыстың тақырыбы нақты болып, оған материал жинап,
4. жазба жұмыстың тақырыбына лайықты өз көзқарасын, ойын
5. жазба жұмыстарды баяндау, суреттеу түрінде жазуға дағдыландыру;
6. жазылған жұмысты өңдеп, толықтырып, қайта редакциялап жазуға үйрету;
7. әдебиет пен тіл заңдылықтарына байланысты стильдік еркешеліктерді меңгерту;
8. сауатты сөйлеп, қатесіз жазуға баулу;
Шығарманың сапасы грамматикалық сауаттылығы жағынан қарағанда стильдік жатықтығы, ойының
Сондықтан да бұл мәселеде оқушылар мынадай ескертпелерді есте ұстанғаны
1.Әуелі жазатын сөйлемдерді ойда дұрыс құрып алу керек.
2.Ол сөйлемдерді орфографиялық нормаға сүйене отырып дұрыс жазуға тырысу
3. Тыныс белгілерді бірден қою керек те, кейінірек шығарма
Шығарма жұмысына екі баға қойылады:
бірі әдебиеттен – мазмұны мен көркемдік сапасына тақырыптың ашылу
екіншісі, тілден – грамматикалық сауаттылығына (орфографиялық, пунктуациялық ережелерді, тілдік,
Бұл жерде оқушының сөйлем құрудағы, ойын тұжырымды жеткізудегі көркемдік
Шығарма белгілі талапқа сай жазылса, көлеміне қарап қойылатын бағаны
Оқушының шығарма жұмыстарын бағалағанда, төмендегідей шартты негізге алу керек:
тақырыпты терең түсінуі және оны толық қамтып, фактілерді дәлме-дәл
- шығарма бөлімдерінің көлемі ескеріліп, олардың
- лексикасының байлығы және дәлдігі;
- шығарма стилі жағынан дұрыс, орфография
«5» деген баға мынадай шығармаға қойылады:
шығарма мәтінін, сол сияқты тақырыпты ашу үшін қажетті басқа
әдеби тілмен жазылған, стилі мазмұнына сай;
мазмұнында бір-екі дәлсіздіктері бар шығармаға қойылады.
«4» деген баға:
тақырыптан сәл ғана ауытқушылығы бар, тақырыпты толық та дәлелді
мазмұнын логикалық жүйемен жүйелі баяндаған;
әдеби тілмен жазылған, стилі мазмұнына сай;
мазмұнында екі-үш дәлсіздіктер кеткен, сондай-ақ сөз қолданыста 3-4 кемістік
«3» деген баға:
-тақырыпты негізінен дұрыс ашқан, бірақ жауабы толық емес, бір
- материал логикалық жағынан бірсыпыра дұрыс баяндалғанымен, ойын жүйелі
- сөз қолданысында 4-5-тен аспайтын қатесі бар шығармаға қойылады.
«2» деген баға:
шығарма тақырыбын аша алмаған, баяндауы жалпы болып, өрескел дәлсіздіктер
материалдың орналасуында белгілі бір тәртіп жоқ, байланысы жоқ, сөздік
«1» деген баға:
тақырыпты мүлде ашып жаза алмаған, өз ойын баяндап бере
Шығарманың тілдік сауаттылығы қазақ тілі бағдарламаларында көрсетілген бағалау
Оқушылар шығарма жазу барысында мына жағдайларды ескеруі
таңдаған тақырыбыңды әбден ойла.
жоспарың тақырыпқа байланысты нақты жасалсын.
3.эпиграф тақырып пен негізгі идеяны ашуға сәйкес алынсын.
4.тақырыбыңа байланысты материалдарды іріктеген кезде ең негізгі ойға зер
5.шығармадағы пікірлердің реті мен жүйесін сақта:
а) тақырыптан ауытқыма;
ә) пайымдауың, дәйексөзің, салыстыруың негізгі пікірге байланысты болсын;
б) қорытынды негізгі пікірлердің төңірегінде жазылсын;
6. ойды жеткізуде сөздерің айқын, сөйлемдер орамды,
7. әрбір сөйлемді дәптерге жазар алдында ойлап,
жібермеуге талпын.
8.ұмытып кетпес үшін, байқаған емлелік қателер мен тыныс белгілерін
бірден қойып, сауатты жаз.
9.жазуыңның және дәптеріңнің сыртқы көркемдігіне де мән бер
(абзац, әріптердің түзу, көркем жазылуы).
Қорыта келгенде, оқушылардың жазба жұмыстарының жүйесінде шығарманың алатын орны
2.1.2.4 Жазба жұмысының бір түрі - жаттығу
Жаттығу дегеніміз – белгілі бір дағдыны, іскерлікті немесе ереже–анықтаманы,
Тақырып түсіндірілгеннен кейін, жазба жұмыстың түрі жаттығу жұмыстары орындалады.
Сонымен жаттығуларда тілдік материалдарды жете меңгерту және грамматикалық анықтамалар
Оқулықтарда жаттығу материалдары сюжетті мәтіндер, өлеңдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар және
Жаттығулар мынадай мақсаттарды көздейді:
- жаттығу мәтіндерінің мазмұны оқушының білім дәрежесін
және тәрбие беретін мәнге ие болу жағы ескеріледі;
- әр тақырыптан кейін берілген жаттығулар сол
міндетіне сай құрастырылады.
- жаттығулар мазмұны жағынан да, мақсаты жағынан
Жаттығу арқылы теориялық білім бекітіледі. К. Жолымбетов: «Жаттығуда ережелерді
Ол жаттығуларды орындалу сипатына қарай көру сезімі арқылы және
Көру сезімі мен есту арқылы орындалатын жаттығу ішінде сөзді
Грамматикалық сабақтардағы жаттығу жұмыстарын ұйымдастырушы, басшылық етуші – мұғалім.
Жаттығу арқылы оқушылардың білімдері нығайтылып, нақтыланумен бірге өз беттерімен
Грамматикалық жаттығулар тілдік материалдарға қарай
- фонетикалық,
- лексикалық,
- морфологиялық,
- синтаксистік болып бөлінеді.
Фонетикалық жаттығулардың міндеті – балалардың буындар мен дыбыстарды жақсы
Фонетикадан сабақ жүргізу барысында талдау көп жүргізілуі керек. Мысалдар
Мысалы: 1.Толықсып ауырып кеп еді! Есі ауып кетті-ау!
(Мұхтар Әуезов)
2. Өмірдің өзі жұмбақ бір,өмірдің өзі қызық-ақ, жап-жақсы жырды
Жоғарыдағы сөздерді талдау кезінде ол сөздердің кебеді, есауып,
Демек, өмірдің өзү, түзеу мен бұзұб болып айтылуы еріндік
«Фонетикалық талдау ішінара талдау, толық талдау болып бөлінеді. Мұның
Фонетикалық жаттығуларда сөздің дұрыс жазылуына (орфография) ғана емес, сөздің
Мынадай түрде орфоэпиялық таблица қолдануға болады:
Былай жаз : Былай айт:
тұзсыз тұссыз
қашса
сөз сөйлеу сөс сөйлеу
Оқушылар таблицадағы сөздердің дұрыс жазылуы мен дұрыс айтылуын салыстыра
Оқулықтағы жаттығу көлемімен шектеліп қалмай, жаттығуды түрлендіріп отыру қажет.Мысалы,
а) с, т, қ – ас, ат, ақ;
ә) к, л, б – көк, ал, би;
б) м, к, т – ем, ек, ти;
Әрқайсысының аты екі бітеу буыннан ғана құралған құстардың атын
Мұндай жаттығулар ойын түрінде болғанымен, оқушыларды шапшаң ойлауға, тапқырлыққа
Тәжірибелі педагог, білікті ғалым Нұрша Алжанбайқызы Оразахынова көп жылдардан
Мысалы:
Берілген сөзге комплексті сатылай талдау жасаңдар.
Е л д і ң
Сөзде қанша дыбыс,
қанша әріп бар?
Дауысты дыбысқа талдау
жасаңыз.
Дауыссыз дыбысқа талдау
жасаңыз.
Қанша буынды сөз?
Буынның түріне қарай
ажыратыңыз.
Қандай буынды сөз?
Буын үндестігі бар ма?
Дыбыс үндестігінің қай түрі бар? Түсіндіріңіз.
Бір ғана сөзге осындай комплексті талдау жасату арқылы, оқушының
Лексикалық жаттығулар қазақ тілінің лексика жүйесінен белгілі бір ұғымдық
«Қазақ тілі» оқулықтарында лексикалық жаттығулар тек қана лексикалық ұғымдарды
Бірақ қолданылуы жайында аз тапсырма берілген. Лексиканы игеру үшін
Сондықтан оқулықтағы жаттығу жұмыстарын беру үстінде қай материал грамматиканың,
Лексика саласы бойынша берілетін жаттығу жұмыстарының бірінші тобы,
Мысалы, сөз мағыналарын өткенде (тура және ауыспалы мағына, көп
Мысалы, қиын есеп – оңай есеп, ауыр, күрделі есеп
Тілдің басқа салаларымен байланыстырылып жүргізілетін синтетикалық жаттығу да тиімді.
Мысалы, лексикадан алған білімдерін бұрын өтіп кеткен грамматика, орфография,
Бұл оқушылардың лексикадан алған білімін, жалпы тіл біліміндегі оның
Ол үшін мынадай жаттығулар жүргізу қажет.
1. Берілген сөздердің лексикалық, грамматикалық мағыналарын таптыру.
1) кітап, құмыра, гүл, доп;
2) ауыр, кең, кіші, үлкен;
3) жазу, отыру, тігу, күлу;
Оқушылар үш топқа бөлінген сөздердің лексикалық мағынасын аша отырып,
2. Түбірлес сөздердің қай сөз табына жататынын анықтату.
1) біл, білім, білімпаз.
2) қонақ, қонақжай, қонақтау.
3) дау, даугер, даулау.
3. Грамматикамен байланысты жүргізілетін жаттығудың тағы бір түрі
Мұндай жұмыс түрлері оқушылардың лесикалық мағынаны грамматикалық мағынадан ажыратуына
Стилистика саласымен байланысты лексикалық жаттығулар сөзді таңдап-талғай білуге, айтылатын
берілген сөздер мен сөз тіркестері қандай лексика-семантикалық топтарға, қайсысы
стилистика туралы ұғымды оқушыларға түсіндіріп, ғылыми, көркем әдебиет, сөйлеу
Лексикалық жаттығуларда орфографиямен байланысты жүргізілетін жаттығулардың да өзіндік орны,
1) мына сөздердің түбірлес варианттарын жазып, түсіріліп жазылатын
2) мына сөздерді сыңарларымен салыстырып, мағыналас немесе өзге
3) берілген сөздерге түбірлес сөз тауып, дауыссыз дыбыстардың
4) берілген түбірлес сөздердің айтылуы мен жазылуындағы
5) омонимдес сөздердің түбірін тауып, әрқайсысының мағыналарын аштыру: жарау
Жарау 1 жара етістігінің қимыл атауы. Бір ат, бір
Жарау 2 сын. Іші тартылған, бабына келген, ысылған. Астындағы
Ес1зат. Адамның естіген, көрген-білгенін ойда сақтау қабілеті; ақыл-ой. Ол
Ес 2ет. Арқан, жіп жасау үшін жүнді, мақтаны ширату,
Ес 3 ет. Жел тұру, соғу, желпу. Күзгі салқын
Осы сияқты жаттығуда оқушыларға омонимдер сөздігімен жұмыс жүргізіп, омоним
Әр сөзді қатыстырып, жеке-жеке сөйлемдер құрастыру, лексиканы қайталау үшін
Оқушыларға сөздік дәптер арнатуға болады. Ол оқушылардың сөздік қорын,
Оқушылардың сөздік қорын байытудың тағы бір жолы – оларды
Жаттығу үшін алынатын дидактикалық материалдарды іріктеуде, лексикалық, грамматикалық мағынаны
Морфологиялық жаттығулардың мақсаты – қазақ тілінің морфологиялық құрылысын оқушыларға
Мазмұны жағынан морфологиялық жаттығулар екі түрлі болады:
1) сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар;
2) сөз таптарын оқу барысындағы жаттығулар.
Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулардың сөздің морфологиялық құрамын, мағыналы
Жаңа сабақта өтілген материалдар оқушы есінде ұзақ сақталып, ұмытылып
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығулар: мәтіннен керекті сөздерді тапқызу,
Синтаксистік жаттығуларға пунктуациялық жаттығулар да қосылады.Сөйлем,оның түрлері, сөйлемдегі сөздердің
Синтакистік талдау оқушыларды дұрыс сөйлеуге дағдыландырып, көңіл көрінісіндегі ойын
Оқушылар синтаксистік талдаудан толық түсінік алып бейімделгеннен кейін, мұғалім
Жай сөйлем түрлеріне ажыратқанда осыған байланысты хабарлы, лепті, сұраулы
Күн кешкіре келе бұлыңғырланып тұр еді – жай сөйлем,
Жаттығуларда мынадай талаптар қамтылуы тиіс:
1.Жаттығудың өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы;
2. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір ретпен келуі, жүйелі
3. Жаттығу оқушының қызығушылығын, ынтасын арттырарлық болуы;
4. Өз беттерінше жұмыс істеуге дағдыландыру;
5. Шығармашылық сипаттағы жаттығулардың (түсіну сезімі арқылы) болуы.
Бұл талап-тілектердің орындалу-орындалмауы мұғалімнің қабілетіне және оқулықтағы жаттығулар сапасына
Мұғалім оқушыларға жаттығу шартын түсіндіруге көңіл бөледі. Керек деп
Сыныптағы жаттығулар көбіне ұжымдық түрде орындалады, бірге талданады, түсініксіз
Ал үйге берілетін жаттығулар мазмұны мен сипаты жағынан
Құрастыру, талдау, салыстыру, табу, топтау, дәлелдеу, қорытынды шығара білу
Ә.Алдамұратов «Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы» еңбегінде эксперименттік сабақтарда
1. Тұрақтандыру жаттығулары.
2. Бақылау жұмыстары.
3. Шығарма жазу.
1.Тұрақтандыру жаттығуларын оқушылардың білімдерін бекіту мақсатымен жүргізілетіндігін айта отырып,
Қағидалар мен ережелер шығарушы жаттығуларды орындау тікелей мұғалім жетекшілігімен
Бақылау жұмыстарының түр-сипаты, мақсаты оқу материалдарына сәйкес түрленіп отырады,
3 Жазба жұмыстары - оқушы сауаттылығын арттырудың бір жолы
3.1 Оқушылардың жазба жұмыстарында кездесетін қателер түрлері,
Оқушылар тіл грамматикасының ережелерін, оның заңдылықтарын саналы түрде игеріп,
Оқушылардың сауаттылығын анықтау мақсатында жүргізілген жазба жұмыстарда байқалған, жіберілген
Жазбаша және ауызша жүргізілген бақылау жұмыстарында жіберілген қателер негізінен
Сауатты жаза білуге үйрету жұмысының дұрыс жүргізілуі үшін мұғалім
Осындай кемшіліктерді жинақтап,оқушылардың жазба жұмыстарында жіберілген орфография заңдылығына байланысты
1. Қазақ тілінде де айтылуы мен жазылуы түрліше
2. Сөздерді буын жігіне қарай айту, жазу заңдылығын білмегендіктен
Екі дауысты дыбыстың ортасында келген й мен у дыбыстары
3. А,ә,ы,і,у,ұ,ү,ө,и,я,ю дыбыстарының (әріптерінің) қандай сөздерде қай буындарда айтылу,
4. Дауыссыз н-ң,т-д,с-з,и-й,ж-ш дыбыстарының емлесін шатастыру жиі ұшырасады.Дыбыстардың артикуляциялық
5. Сөз ішінде нн, лл, тт, ққ, кк, сс,
Екінші – морфологиялық талдау жасау. Көп жаса-ған-нан емес, көп
6. Қос сөздердің қосарланып, қайталанып қолданылатын түрінің емлесінен қате
7. Біріккен сөздердің бір бүтін ұғым екендігін жете білмеушіліктен
Біріншіден, бұл сөздердің қандай құранды бөлшектерден жасалып тұрғаны анықталады:
Екіншіден, бұл сөздердің айтылуындағы дыбыстық өзгерістердің кейінді ықпал (ағбозат)
Үшіншіден, біріккен сөздердің кем дегенде екі немесе одан да
Біріккен сөздердің үнемі жаңа ұғымда қолданылып, біріктіріле жазылатынын меңгерткен
Төртіншіден, оқушылар біріккен сөздер жөнінде әрі теориялық, әрі емлелік
8. Қысқарған сөздердің емлесінен де жіберілетін қателер кездеседі.
9. Да, де, та, те, мен,бен, пен және -ақ,
Біз оқушыларға ұқсас қосымшаларды ажыраттыру мақсатында сыныптан тыс оқыған
1. кім? деген сұрауға жауап берсе, жіктеу есімдігі болғаны.
2. Зат есімге жалғанып, кіммен? немен? деген сұрауға жауап
3. Екі сөз арасында бөлек жазылып тұрса, белгілі сұрауға
Ұқсас тұлғаларды ажырату үшін салыстыру әдісін қолданған жөн.
1.«Дерек бар ма?», «Хабар келді ме?», «Дені сау, бар
2.Білмек керек, аңдап баспаса, асығып-аптығып килігуге болмайды (М.Әуезов). Мұнда
3.Сонымен, Абай қайта қайтқанда, отаудағы қонақтардың аттары ерттеліп, кермелердің
-ды, -ді,-ты, -ті, -лы,-лі қосымшаларының төрт түрлі қызметі бар
1. –ды, -ді, -ты,-ті, -лы,-лі қосымшалары зат есімге жалғанып,
2. Жедел өткен шақтың жұрнағы болады: Үш күндік жолдың
3. ды демеулік шылауы. Бұл уақытта Абайдың жасы 24-ке
4.Үшінші жақ жіктік жалғауы болады. Бұл тұста әкесін аяп
Оқушылар жедел өткен шақтың жұрнағы -ды,-ді,-ты,-ті мен жіктік жалғауының
9. Орыс тілінен енген сөздердің түбір күйіндегі түрлері мен
Екінші топқа жатқызылған пунктуациядан жіберілген қателерді мынадай түрде жүйелеуге
1. Бірыңғай мүшелердің тыныс белгілерін дұрыс қоймау.
2. Құрмалас сөйлемнің құранды бөлшектерінің жігін ажырата алмау.
3. Қыстырма, одағай, қаратпа сөздердің түрлерін және оларға қойылатын
4. Төл сөз, автор сөздерінің қолданылу жүйесі мен олардың
5. Тырнақша, сызықша, қос нүкте, нүктелі үтір тәрізді тыныс
6. Оңашаланған мүшелерді басқа сөйлем мүшелерінен ажырата білмеу, сонымен
7. Бастауыш пен баяндауыш арасына қойылатын сызықшаның қандай ережелерге
8. Жазбаша жұмыстарда қойылған үтір, сызықша, дефистер де кездеседі.
Орфографиялық, пунктуациялық қатеден басқа стилистикалық қате де кездеседі. Оқушылардың
1. Лексикалық қате.
2. Морфологиялық қате.
3. Синтаксистік қате.
4. Стилистикалық қате.
Лексикалық қате оқушы сөздің лексикалық мағынасын толық білмегендіктен сөздердің
Морфологиялық қатеге сөздің жасалу жолынан, сөз түрлендіру амалдарынан жіберілген
Сөздердің тіркесу амалдарын білмеу, сөздердің орын тәртібін сөйлемде бұзып
Стилистикалық қателер айтылатын ойға лайық сөздерді таңдап, талғап қолдана
Орфографиялық ережелерді, грамматикалық материалдарды оқушылардың тиянақты меңгеру мақсатын көздеп
Оқушылардың орфографиялық ережелерді тек ауызша жаттап алуы жеткіліксіз.Меңгерілген білім
Оқушылар оқу материалдарын әр тарапты түсініп, олардан туындайтын ережелерді
Оқушылар мұғалім жетекшілігімен бір емлелік ережеге тән сөздерді жан-жақты
Орфографиялық ережелерді жазба жұмыстарында сан рет қолдану нәтижесінде оқушылардың
Оқушылардың сауатты жазуға төселуі тек жазу жұмыстарын орындаумен шектелмей,
Емле, тыныс белгілері жөнінде жүргізілетін дағдыландыру жұмыстарының түрлері көп.
Сонымен, жазба жұмысарының бір түрі – жаттығу. Ол –
3.2 Жазба жұмыстардың оқушы білімін, сауаттылығын арттырудағы орны
Қай пәнді оқытуды алсақ та, мұғалім шәкірттерінің жан-жақты білім
Сондықтан да болар еліміздің Білім беру заңында білім беру
Қоғамның қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайы білім беру жүйесінде жастардың өзіндік
Сонымен бірге бүгінгі күнде сауаттылықтың маңызы ерекше өсуде.
Өзінің ана тілінде еркін сөйлеп, сауатты жаза білу -
Сондықтан Қазақстанның 2030 стратегиясында: «Олар өз ұрпағының
Биылғы 2007 жылдың мемлекет тарапынан «Қазақ тілі жылы» болып
Түйіндей айтқанда, қазақ тілі сабақтарында ережені жаттанды түрде айтқызудан
Жазба жұмысын жүргізу барысында тақырыптағы санамаланған әр өзіндік белгілерді
Сауатты жазу – жазба тіл мәдениетіміздің маңызды бір элементі
Жазба жұмыстарын жүйелі жүргізу барысында оқушының қатесіз жазу дағдысы,
Оқушылардың жазба жұмыстары – олардың білім дәрежесін жан-жақты аңғартатын
Қорыта келгенде, жазба жұмыстардың оқушы білімін, сауаттылығын арттырудағы
Қорытынды
Осы дипломдық жұмысымды қорыта келгенде, оқушының жазбаша тілін дамытуда,
Қазақ тіл білімінің, оқыту әдістемесінің іргетасын қалаған ғалым Ахмет
Сөздің жүйесін қисынын келтіріп жаза білуге : қай сөз
Сонымен, осы дипломдық жұмысты жазу барысында жазба жұмыстар туралы
Сабақ қашан да мұғалімнен шығармашылық ізденісті талап ететіндіктен, жазба
Мектепте қазақ тілін оқытудың негізгі міндеттерін, оқушыларды сауатты жазуға,
Қорыта келгенде жазу мен айту – бір –
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ ғалымдары еңбектерінде жазба жұмыстары
Қорыта келгенде, жазба жұмыстарын өткізуде мұғалімге әдістемелік шеберлік
Сонымен, оқушылардың ауызша, жазбаша тілін дамытуда мазмұндаманың рөлі
Қорыта келгенде, оқушылардың жазба жұмыстарының жүйесінде шығарманың алатын орны
Жазба жұмысарының бір түрі – жаттығу. Ол – белгілі
Оқулықтырда жаттығу материалдары сюжетті мәтіндер, өлеңдер, мақал –
Қорыта келгенде, жазба жұмыстардың оқушы білімін, сауаттылығын арттырудағы
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.Алматы,1992.- 142б.
2. Ұйықбаев И. Қазақ тілін оқыту
құрал). Алматы, 1959.-362б.
3. Сарыбаев Ш. Қазақ тілі методикасының
1959(2 -кітап).
4. Ұйықбаев И, Әлімжанов Д, Кәтенбаева Б.
Қазақ тілі методикасының мәселелері.Алматы,1969.-5-6 б.
5. АрғыновХ. Қазақ тілі методикасы (синтаксис,пунктуация).Алматы,1974.
6. Исабаев А . Қазақ тілі дыбыс
1973.133-134 б.
7. Құлмағанбетова Б. (редакциясын басқарған). Қазақ тілін
методикасы.Алматы, 1988. –50-52 б.
8. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы.Алматы,1991.-40б
9. Оралбаева Н .Жақсылықова К. Орыс тіліндегі
оқыту әдістемесі.Алматы,1996.-41 б.
10. Әбдікәрімова Т ,Әбдіғалиева Т , Шәймерденова К .
әдістемесі.Алматы,1999. 20 б.
11. Кәтенбаева Б. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық
нұсқаулар.Алматы,1991.30 б.
12. Жолымбетов К. Қазақ тілін оқыту методикасы.Алматы,1991.42 б.
13. Құлмағанбетова Б, Елемисова Ж, Қалауова З. Қазақ тілі
тіл дамыту.Алматы,1992.20 б.
14. Қазақ тілі грамматикасы мен методикасының мәселелері (жинақ).
Хасанова С. «А.Байтұрсынов және қазақ тіл білімі».Алматы,1992.12 б.
15. Алдамұратов Ә . Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру
психологиясы. А,1983.22 б.
16. Жанпейісова М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту
құралы ретінде.Алматы,2002.52 б.
17. Катембаева Б. Құлмағанбетова Б. Арғынов Х. 5-9 сыныптарда
18. Баялиева С.Ж. Диктанттар жинағы (9-11 сыныптар үшін) Алматы,
19. Момбекова Ж Жаттығулар жинағы (мұғалімдерге көмекші оқу құралы)
20.Қанатбаев О. Шығарма жазғызуға белсенділігін дамыту. «Қазақ тілі
мен әдебиеті» журналы, №2 1992.8-10 б.
21.Сарбасова Қ. Сабақтағы жаттығу жұмысы. «Қазақ тілі мен әдебиеті»
журналы, № 5-6 1994.-9-12 б.
22.Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламалары.