Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------------------------------------------------------3
1. Экология ғылымының қалыптасу тарихы.----------------------6
1.1.Ежелгі қазақ халқының табиғат пен
экологияны қорғауы туралы түсінік.---------------------------------11
1.2 Экологиялық білім мен тәрбие берудің
қазіргі таңдағы міндеттері.--------------------------------------------------15
2. Экология ғылымының қоғамдағы ролі. --------------------------22
2.1 Қазақстан табиғатының экологиялық
жағдайының зерттелуі.--------------------------------------------------------31
2.2 Географ-эколог ғалым, профессор
А.С.Бейсенованың зерттеудегі еңбегінің ролі.---------------------38
Қорытынды --------------------------------------------------------------------------49
Пайдаланған әдебиеттер --------------------------------------------------52
Кіріспе
Көпке дейін бізде табиғат қана қорғауды қажет етеді,
Адамның бүкіл өмірі – бұл оның табиғатпен және
Қазіргі кезде қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің кең
Ғылыми-техникалық прогресс дәуірінде адам құдыреті күшке айналды. Ол тауларды
Бір сөзбен айтқанда, ол табиғатты түбегейлі қайта құруға
Алайда қазіргі кезде адамзат өзінің табиғатқа үстемдігін ойсыз пайдаланудың
Адам қоғамының прогресі индустрияның дамуын қажет етеді. Индустрия дамыған
Ағзалар мен айналадағы орта арасындағы күрделі байланыстардың
Табиғи ортаның ластануы мен өзгеруінің аса күрделі проблемаларын ғылым
Экология - тірі организмдердің айналадағы ортамен қарым-қатынасы. Әрбір
Айналадағы ортаны сақтауға әрбір адам белсене қатысуға міндетті.
Табиғат әкімшілік, мемлекеттік шекара дегенді мойындамайды. Климаттың, өзен
Табиғат – оны құрайтын бөліктердің (су, ауа, топырақ, өсімдік,
Адамның табиғат тіршілігіне стихиялы, ойсыз араласуына жол беруге
Көп уақыт бойы адам табиғатты өзі үшін қажетті материалдық
Зерттеудегі Ә.С.Бейсенованың «Қазақстан табиғатын зерттеу мен ондағы
Қазақстан табиғатының зерттелуі мен географиялық идеялардың даму тарихын
Қазіргі кезде экология ғылымымен географ, химик, биолог ғалымдар айналысуда.
Көптеген оқулықтардың жарық көруі қазіргі уақытта сұранысқа ие
Экология бойынша жазылған оқу-құралдар жоғару оқу орындарында, мектептерде пайдаланылып
Жас ұрпаққа экологиялық сана қалыптастыруда экологиялық оқулықтардың орны ерекше.
1. ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
Қоршаған ортаны танып-білуге деген құштарлық сонау адамзат дамуының ақ
Геофрост Эррезийский (б.д.д. 372-287 ж.ж.) болса, қазіргі жерорта теңізінің
Орта ғасырлар дәуірінде табиғатты зерттеу жөніндегі жұмыстар жүргізу біршама
Орта ғасырлар дәуірінің соңғы кезеңіне ғана ғылымға жаңа серпін,
Қайта өрлеу дәуіріндегі географиялық жаңалықтардың ашылуы және бұрын белгісіз
Танымал ағылшын химигі Р.Бойль (1627-1691 ж.ж) тұңғыш рет экологиялық
Жер шарындағы ауа-райының өзгеруі ондағы тіршілік ететін жан-жануарлардың,
Мысалы, орыстың атақты ғалымы М.В.Ломоносов «Жер қыртысы туралы» трактатында:
XVIII ғасырдың соңымен XIX басында қоршаған ортаның
Бертін келе бұл ойлар орыс ғалымдары К.Ф.Рульенің (1814-1858), Н.А.Северцевтің
В.И.Вернадский сонымен қатар ноосфера концепциясының негізгі қағидаларын да
Алайда, «экология» деген терминді алғаш рет енгізу неміс ғалымы
Экология бастапқы кезде биологиялық ғылымның құрамына еніп, организмдермен қоршаған
Осылай қазіргі заманғы экология - әмбебап, зор қарқынмен дамып
1.1.Ежелгі қазақ халқының табиғат пен экологияны қорғауы
Кез келген қауымдастықтың адаптация (сөзбе сөз: бейімделу) мәселелерін талдау
Жаңа жағдайларда адаптацияның мәні этногенез және этностық экология мәселелеріне
Қазақ халқының табиғатты пайдалану, мәдени-шаруашылық дәстүрлерінің, мәдениетінің өзіндік сипатының
Қазақтардың көшпелі мал шаруашылығын саралау барысында оның дәстүрлі қазақ
Геоографиялық фактордың адаптациямен байланысы биологиялық сатысында ғана емес,
Бұл «қоғам – табиғат» жүйесіндегі қарым-қатынастардың географиялық аспектілерін жете
Адамдардың мекен ортасына бейімделуі заттық және рухани мәдениетінде,
Халықтардың тіршілік ортасы жағдайларының географиялық жіктелуі әртүрлі мекен ортасына
Көшпелі қазақ қоғамының қуаңшылық жағдайға бейімделінің тағы бір
Қазақ халқының мекен ортасына бейімделуі барысында шаруашылықтық – мәдени
Көшпелі мал шаруашылығының жетекші орнын анықтауда табиғи факторлардың орны
Қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуінің географиялық, экологиялық, философиялық жақтарын
Мал бағу әрекеті көшпенді қазақтардың айнала қоршаған ортаны
Сонымен, қазақ көшпенді қоғамының тіршілік тынысын анықтаған экологиялық
Қазақ халқының ою-өрнектерінде халықтың тұрмыс ерекшеліктері, қоршаған орта жағдайлары,
1.2 Экологиялық білім мен тәрбие беру міндеттері
Адам еңбегімен шаруашылық қызметінің әсерінен табиғит және ондағы жаратылыс
Соныдықтан да БҰҰ-ның шешімі бойынша жыл сайын маусым айының
Қазіргі жағдайда экологиялық жағдайы дағдарысқа ұшырамаған экономикалық ауданды
Жамбылдағы фосфорит, суперфосфат тыңайтқыштарын өндіретін кәсіпорындар күкірт пен
Арал-Қазақстан халқының жан ауруына айналды. Әсіресе, ондағы Барсакелмес
Каспий жағалауының құрып бара жатқан эндемикалық өсімдіктері мен жануарлары
Алматының экологиялық жағдайы да күн сайын ауырлап барады. Мұнда
Экология қазір тек биология ғылымының саласы есебінде қаралау шеңберінен
Мұның өзі табиғатқа қарсы бар адамдардың бәріне онымен қарым-қатынас
Табиғат заңдарын білмеу экологиялық дайындықтың жетіспеуі – біздегі
Экологиялық сауатсыздықтың салдарынан Байқоңыр космодромы маңындағы елдерде сынған, бұзылған
Сырдарияның суы осы күнге дейін ауыз су есебінде пайдаланылып
Барша халыққа қоғамның үлкен кіші мүшелеріне экологиялық білім
Халыққа экологиялық білім беруді, ең алдымен мектептен бастаған дұрыс.
Адамды қоршаған ортаның бірлігін мектеп оқушыларына үйретудің тұтас жүйесі
Қазіргі жариялылық заманда табиғатта болып жатқан өзгерістерді экологиялық
Бұл жастарды ойландырады, бұл жағдайдан құтылудың жолын іздестіруге бағыттайды.
Эколог мамандар экологиялық құбылыстар мен процестерді дұрыс түсініп талдауға
Бүкіл елімізде Халыққа, Халық шаруашылығы қызметкерлеріне (алдыңғы кезекте
Әлемдік экологиялық проблемалардың негізгі бағыттары
Әлемдік экологиялық проблемалар Пайда болу себептері Шешу жолдары
Халық санының артуы Табиғат ресурстарын барынша пайдалану Демографиялық тұрғыда
Климаттың өзгеруі (озонның тесілуі, қышқыл жауындар, т.б.)
Экологиялық мониторинг.
Су ресурстарының тапшылығы Суды барынша пайдалну және ластау Суды
Экологиялық мониторинг.
Жарамсыз жерлердің молаюы Ландшафтардың жарамсыздануы және климаттың өзгеруі Жерді
Жер ресурстарының тозуы Топырақ эрозиялары, ластану мен құнарсыздану Жерді
Биоәртүрліліктің азаюы Адамның іс-әрекеттері. Табиғи биоценоздардың жойылуы. Түрлердің азаюы
Өндірістік және тұрмыстық қалдықтардың қордалануы Өндірістік қалдықтармен ластану Қайта
Экологиялық сараптама.
Табиғи ландшафтардың ластануы және тозуы Улы заттардың шығарылуы, орта
Экологиялық сараптама.
2. Экология ғылымының қоғамдағы ролі.
Ғылыми техникалық прогрестің жедел даму барысында, қоғам мен табиғат,
Дүние жүзінде адам үшін қолайсыз экологиялық жағдай қалыптасқан,
Алайда мұндай жағдай бірден, бір жылға, тіпті он жылдың
Жабайы жидектер мен жемістерді тергенде немесе жабайы аңдарды аулағанда,
Біріншіден, екінші дүние жүзілік соғысқа дейінгі өнеркәсібі дамыған мемлекеттер
Екіншіден, дүние жүзіндегі демографиялық жағдай күрт өзгерді. Жер шары
Халық санының жылдам өсуі табиғатқа деген «тұтыну қысымының»
Үшіншіден, қалалар мен оларда тұратын тұрғындар саны тез өсуде.
Алайда, бұл қоршаған орта зиянсыз болуы мүмкін. Адамзат әр
Адамзат табиғатқа тек оның жағдайын нашарлату арқылы әсер етпеуі
Адамзат табиғат байлықтарымен күн көріп керегін жаратады, өкінішке орай,
Табиғат байлықтарына дүние жинау, баю көзі деп қарау дұрыс
Айналаны қалдықтармен толтыруға ешкімнің құқы жоқ. Қоршаған орта
Экологиялық дағдарысқа ғылыми-техникалық даму кінәлі деген пікірлер де
Ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі деңгейі қуатты компьютерлер, талдаудың жүйелік
Ғылым мен техникалық жетістіктері адам баласына табиғи ортаны сақтау
Қалдықсыз немесе қалдығы аз технологияны іске қосу арқылы табиғи
айналымды немесе оңашаланған су жүйелерін өндіріске кеңінен енгізіп, су
ағаштар отырғызып, ормандарды қалпына келтіру арқылы ауадағы газдардың қалыптасқан
жылу мен энергияның дәстүрлі көздерінің атмосферадағы көмірқышқыл газының жиналуымен
Аталған және олардан басқа да ғылым мен техника ұсынған
Табиғат шектен тыс еркіндік пен кездейсоқтықты көтермейді. Қоғам мен
Экологиялық сауатсыздық, табиғатта жүріп жатқан заңдылықтарды білмеу және оларды
Мұндай механизмге қойылатын негізгі талап – табиғат ресурстарын өндірістік
Қазіргі қоғам, мейлі ол капиталистік немесе дамушы, немесе қазіргі
Ендігі қоғам алдында тұрған мақсат – адамдардың бұған дейін
Табиғатқа деген тұтынушылық көзқарас тұтқынында отырып орнына ештеңе бермей,
Түрлі аймақтардағы қоршаған орта жағдайларының салыстырмалы
Осы күнге дейін материалдық өндіріс сапасы мен нәтижелерінің объективті
Қазіргі қолда бар табиғат қоры шеңберінде өмір сүруді үйрену
Дүниені жақсартқысы келетін адам басқалардың осыны тілейтінін күтпей, өзінен
Жаңа жобалар мен бағдарламалардың нәтижелерін экологиялық тұрғыдан сараптау
Біздің ойымызша техниканың өркениетті бағыт алуына көбірек көңіл бөліп,
Осы кезде орын алып отырған экологиялық сауатсыздық табиғаттың осы
Табиғаттың үлкен табысы, жемісі және жетістігі – адамдардың
Қазіргі экологиялық дағдарыстар мен тоқыраулардың түпкі тамыры – адам
2.1 Қазақстан табиғатының экологиялық жағдайының зерттелуі
Табиғат - адам баласының тіршілік тынысы әрі таусылмас қазынасы.
Адам баласының саны артқан сайын табиғат байлықтарын пайдалану еселеп
Табиғат корғау дегеніміз табиғат ресурстарын пайдалану барысында оның тиімді
Әрбір мемлекеттің ұлттың табиғат қорғау барысында ежелден қалыптасқан салт-дәстүрлері
Сондықтан да түз тағысы киікті киелі, жер мен суын
Табиғат қорғаудағы негізгі мақсат - оның байлығын тиімді пайдалана
Табиғат қорлары сарқылмайтын жәнс сарқылатын болып екіге бөлінеді.
Сарқылатын қорлар өз кезегінде қалпына келетін және қалпына келмейтін
Қалпына келетін қорлар да адамның ақыл-ойына тәуелді болады. Олар
Соңғы жылдары жер шарындағы барлық табиғат қорлары бұрын-соңды болмаған
Өркениетті елдер сияқты біздің республикамызда да табиғат қорғауға көп
Табиғат қорғау заңын орындау негізгі ұстанымдары мен ережелеріне негізделген.
Табиғат қорғаудың бірінші ұстанымы. Табиғат байлықтарын пайдалануды тұтынушылардың
Табиғат қорғаудың екінші ұстанымы. Табиғат байлықтарын пайдалану барысында оның
Табиғат қорғаудың үшінші ұстанымы. Табиғат қорларын пайдаланғанда олардың бір-бірімен
Қорыта айтқанда, адам баласы табиғат қорларын пайдаланбай өмір сүруі
Экология мен табиғат қорғау ғылымдары бірін-бірі толықтырып отырады. Экология
Адам баласы табиғатты қорғау үшін оның заңдылықтары мен негізгі
1. Биосфера шегінде барлық тірі организмдер бір-бірімен
2. Табиғатта ешбір зат жоғалып кетпейді. Егер адам
3. Заттардағы барлық өзгерістер энергия жұмсаумен жүзеге асады. Яғни,
4. Табиғаттағы экожуйелер мен ондағы қарым-қатынастар ұзақ жылғы
а) өндірісті, өнеркәсіпті және агрокешендерді игеру кезінде табиғатқа
ә) өндіріс пен өнеркәсіп салаларын ұйымдастыру кезінде адам баласы
б) табиғат, ресурстарын игеру кезінде оның қоршаған ортаға пайдалы
в) табиғат ресурстарын сол қалпыпда сақтау үшін қорықтар,
г) қоршаған орта мен адам баласының денсаулығын сақтау
Табиғат міндеттері мен ұстанымдарын жүзеге асыру алдын ала ескерту
Алдын ала ескерту шаралары белгілі бір аймақтағы табиғат объектілерін
Нақты шешім қабылдау шаралары - табиғаттағы адамның іс-әрекетінен бүлінген
Табиғатты қорғаудың тағы бір мақсаты - экологиялык кауіпсіздікті қамтамасыз
Табиғатты қорғауды жүзеге асырудың негізгі бағыттары. Табиғат қорғаудың негізгі
1. Жекелеген өндіріс орындары мен өнеркәсіптерді, агроэкологиялық кешендерді игеруде
2. Экологиялық заңдардың орындалуын үнемі қадағалау.
3. Ірі құрылыстарды, өнеркәсіп кешендерін т.б. объектілерді салуда экологиялық
4. Табиғи биоценоздарды сақтап қалу үшін қорықтар, корыққорлар, ұлттық
5. Табиғат қорғау мәселелері бойынша халықаралық, мемлекеттік денгейлерде ғылыми-практикалық
6. Көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру
7. Табиғат қорғау мәселелерін шешу жолдары, оның барысы туралы
8. Жоғарыда аталған шараларды жүзеге асыру әрбір азаматтың
Қорыта айтқанда, табиғат қорғау және экология ғылымдарының түпкі мақсаты
2.2 Географ-эколог ғалым, профессор А.С.Бейсенованың зерттеудегі
Әлия Сәрсенқызы экология ғылымын дамытудағы Э.Геккельдің сол кезеңдегі анықтамасына
Сол кездегі СССР бойынша география ғылымының атасы атанған академик
Соңғы он жыл бойы Ә.Бейсенова өзінің бар күш жігерін
Әрине, Ә.Сәрсенқызының ғылымдағы жолы үнемі теп-тегіс, даңғыл бола қойған
Сол кездегі партократтың тосқауылдар мен ғылымдағы демологияны жеңе білді.
Экология дегенде ойына қазақтың кең жазира даласы есіне түседі.
Жасыратыны жоқ, бұл кезеңде Қазақстан эколоиясы апатты жағдайға жеткен
Бұл ойын Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетінің ректоры,
Ал бұл кезең елімізде экология мамандарын дайындау үшін Қазақстан
Соңғы жылдары Ә.Сәрсенқызы жоғары оқу орнымен қатар мектеп өміріне
Ол үшін ғалым 1987-1999 жылдар аралығында республикамыздың Алматы, Семей,
Жылдың төрт маусымын шебер пайдаланған дана халқымыз көшкен
Әлия Сәрсенқызы үнемі «Экологиялық білім тәрбиемен келеді, ол тәрбие
1991 жылдан бастап Ә.Сәрсенқызы экологиялық білім беруде Қазақстанның
Қазақстан табиғатының тарихын зерттеу, оның бұрынғысы мен болашағына көз
Бүгінгі таңда Ә.Сәрсенқызының өмір жолы, жұмыс істеу стилі, ғаламдық
Өзінің ғылыми еңбегімен көзге түскен қазақтың талантты да ғалым
Қазақстан географиясының талантты да көрнекті өкілдерінің арасынан ерекше
Ғалымның ғылыми зерттеулері мен қызмет аясы өте ауқымды.
Қазақстандағы география ғылымының қалыптасуы мен дамуы және оның
үздіксіз экологиялық біліммен тәрбие беру;
мектеп пен жоғары мектептегі географияның оқытылуы;
географиялық әдебиеттер мен оқу құралдарын, әсіресе Қазақстанның физикалық, тарихи-географиялық
мектеп пен жоғары мектепке білімді де білікті мамандарды әзірлеу
Әлия Бейсенова – Қазақстан физикалық географиясы мен экология саласында
Профессор Әлия Бейсенова Қазақстан табиғатын зерттеуді тарихи кезеңдер
Қырық жылдан астам уақыттан бері Ә.Бейсенова Қазақстан
Еліміздің қазіргі экологиялық жағдайы ғалымдарды көптен ойландырып жүргендігі белгілі.
Экология мәселелеріне қатысты Ә.Бейсенованың қаламынан «Экология негіздері» (1998), «Экология»
Белгілі ғалым Ә.Бейсенованың ғылыми-шығармашылық қызметі Қазақстандағы географиялық профильдегі ғылыми
Жалпы білім беретін орта мектептің VII сыныбына арналған
Ә.Бейсенова географиялық жас кадрларын дайындау мәселесіне де үлкен көңіл
Ғалымның жетекшілігімен оннан астам кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ол
Профессордың ғылыми-шығармашылық, қоғамдық істері Қазақстан Республикасынан тыс елдерге
Оның 1999 жылғы Вашингтонда әйелдер қозғалысының жиынында жасаған баяндамасы
Ә.Бейсенова – қоғамдық жұмыстарды да ғылыммен қатар алып
Қазақ энциклопедиясының географиялық жөніндегі кеңесінің мүшесі болды.
Қазақстан Республикасының Білім академиясының география жөніндегі оқу-әдістемелік кеңесінің төрағасы.
Еліміздің алғысына бөленген Ә.Бейсенованың ғылыми-педагогтік, қоғамдық еңбегі үкімет тарапынан
Профессор Ә.Бейсенованың география және экология бойынша еңбектері:
Изучение климата Казахстана // Тезисы докладов ХХ научной конференций
Исследования внутренных вод Казахстана // Тезисы докладов XVIII
Физико-географическое изучение территорий Казахстана за Советский период (1917-1941
Қазақстанның физикалық географиясын зерттеу жайында // Қазақстан мектебі 1967
Есік көлі // Қазақ Совет энциклопедиясы 4т.
Жайық өзені // Қазақ Совет энциклопедиясы 4т.
Жезқазған аймағы // Қазақ Совет энциклопедиясы
Жеңіс шыңы // Қазақ Совет энциклопедиясы
Жоңғар қақпалы // Жоңғар орографиясы Қазақ Совет энциклопедиясы 4т.
Имантау.// Қазақ Совет энциклопедиясы 5т.
Киікбай тоғаны. // Қазақ Совет энциклопедиясы 5т.
Қайнар селосы // Қазақ Совет энциклопедиясы 6т.
Мойынқұм // Қазақ Совет энциклопедиясы 8т.
Мұғалжар // Қазақ Совет энциклопедиясы 8т.
Мұзбасу // Қазақ Совет энциклопедиясы 8т.
Мұзбек жаны тауы // Қазақ Совет энциклопедиясы 8т.
Академик Л.С.Берг. Қазақстан табиғатын зерттеуші // Қазақстан мектебі 1976.
Сарыарқа // Қазақ Совет энциклопедиясы 10т.
Табиғатты қорғау // Қазақ Совет энциклопедиясы 10т.
Текелі // Қазақ Совет энциклопедиясы 10т.
Қазақстан жерінің географиялық зерттеу тарихы // Қазақ
Табиғатты қорғау. Табиғатты қорғау ісі // Қазақ
Қазақстан территориясында Орта географиялық қоғамы жүргізген жұмыстар // Социалистік
Ш.Уәлиханов – саяхатшы және географ // Қазақстан мұғалімі 1985.
Арал теңізі // Қазақ ССР қысқаша энциклопедия 2 т.
Каспий теңізі // Қазақ ССР қысқаша энциклопедия 2
Қаратау // Қазақ ССР қысқаша энциклопедия 2 т.
Жоғары оқу орындарында экологиялық білім мен тәрбие беру міндеттері
Экологическая обстановка в Казахстана // Экологические проблемы Казахстана: тезисы
Задачи экологического образования и воспитания в свете решений о
Қазақстанның физикалық географиясы Орта мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қазақстан
Концепция экологического образования и направоения совершенствования учебных программ для
Оқушыларға экологиялық тәрбие беру методикалық нұсқау. Алматы АлМУ, 1994.
Эколог мамандар даярлаймыз (Жоғары оқу орындарында) // Биология және
Қазақстанда экологиялық мәселені шешу үшін мамандар даярлау
Экология негіздері // сб. Геоэкология №38 АГУ им.Абая. Алматы,
Әлемдік экология проблемалары // ст. Геоэкология №38. АГУ им.Абая.
Этноэкология. Программа // Пойск 1997.
География –экология мамандарына арналған «Биосфера» курсының далалық практикалық бағдарламасы
Экология негіздері. Оқу құралы // Абай атындағы АМУ 1998.
Экологиялық білім бағдарламасы. Программа экологического образования. Алматы РИК, 1999.
Экология және табиғат қорғау 8-сынып. Алматы 2001. (Г.Б.Бейсеева, Ж.Шілдебаев,
Экология оқулық. Алматы. Ғылым, 2001 (ж.Б.Шілдебаев, Г.З.Сауытбаева).
Ә.Бейсенова, А.Самақова, Т.Еспаев, Ж.Шілдебаев. Экология және табиғатты тиімді пайдалану.
Қорытынды
Еліміздегі ғылыми-техникалық прогрестің тез қарқынмен дамуы
Жасөспірімдерге экологиялық білім мен тәрбие беру, олардың жер тағдыры
Оқушыларға экологиялық тәрбиені жопарлы, белгілі бір мақсатқа негіздеп
Біздің ойымызша экологиялық тәрбиенің мәнін «Экологиялық білім және
«Білім беру» жеткіншек ұрпақты өндіргіш күштер жүйесіне қатысушы білікті
Қазіргі уақытта орта мектеп оқушыларына экологиялық білім мен
Қазіргі педагогикалық теория экологиялық білім мен тәрбие берудің ғылыми
Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері – аймақтық техногендік
Қазіргі кезде экологиялық проблемалардың зардаптық көлемі ұлғаюына байланысты жас
Қазіргі кезде эколог ғалымдар өздерінің жазып жүрген оқу құралдарында
Қазақстан қазір табиғаты және экологиялық жағынан өте үлкен опатта
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақстанның физикалық географиясын зерттеу жайында // Қазақстан мектебі
Жоғары оқу орындарында экологиялық білім мен тәрбие міндеттері //
Қазақстан табиғатты зерттеу және физикалық гоеграфия идеяларының дамуы.
Мұғалімдердің экологиялық білімін жетілдіру жолдары. Ізденіс жаратылыстану ғылымының
Эколог мамандар даярлаймыз. Биология және химия 1996.
Табиғатты қорғау негіздері. СБ. Геоэкология №38. АГУ им.Абая
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы.
Бейсенова Ә.С. Экологиялық тәрбие берудің теориялық мәселесі. Биолог, географ
Нуғманов И, Орынбеков С. Экологиялық білім берудің педагогикалық негізі.
Иманберлиева С. Экологиялық білім беру. Қазақстан мектебі 1993, №6.
Бейсенова А.С. От экологического ликбеза до подготовки специалистов
Бейсенова А.С. Исследования природы Казахстана А-ата. Казахстан 1979.
Бейсенова А.С. Физико-географические исследования Казахстана (1917-1941 годы).
Сағынбаев Ғ. «Экология негіздері» Алматы 1995.
Бейғалиев А., Жамалбеков Е., Білдебаева Р., «Қазақстан топырағы және
Бейсенова Ә. Қазақстан географияссын зерттеу және физикалық география. Лениншіл
Сарыбаев Н. Ғылым кездейсоқты көтермейді. Қазақстан мектебі, 1996
Бейсенова Ә. Қазақстан әйелдері. 1990.
Шілдебаев Ж. Ғалым эколог ұстаз. Атамекен 1995, 7
Оразымбетова Г. Қазақстанның тұңғыш географ ғалымы. Түркістан 2002, 21
Шілдебаев Ж. Ғылымның қияр шыңында. Атамекен 2002, 26 наурыз,
Бақытов Ж. Тектілік пен тереңдік. Эколог. Ә.Бейсенова. Атамекен
Мирзаев К. Ұстаз ұлағаты география ғылымының докторы, профессор Бейсенова.
Шілдебаев Ж., Мақпырұлы С. Табиғатты аялаған ғалым.
Баяшов Ә. Букетовтың шәкірті. Қазақстан Республикасы Жаратылыстану ғылымы. Заман
Айтуғанова З.Ш. Экологиялық қауіпсіздіктің экономикалық мәселелері.
Сейітқазиев Әдеубай Садақбайұлы. Оңтүстік Шығыс Қазақстанның геоэкожүйелеріндегі тұздалған
Қаймолдинова К.Д. Қазақтардың табиғатты пайдалану және қорғау дәстүрлерінің топонимикалық
Исследования природы и развития физико-географических идей в Казахстане.
Табиғатты қорғау. Қазақ Совет энциклопедиясы 10 т.
Қазақстан жерінің географиялық зерттеу тарихы. Қазақ Совет
А.С.Бейсенова. Биобиблиография ученых Казахстана.
Мәселенің мәні неде? Бейсенова Ә. Парасат 2002, №6.
Сарыбеков Н. Табиғат тағдыры – адам тағдыры. Қазақстан мектебі
Экологиялық білім және табиғат. Ұлағат 1995, №2.
Ұлттық қауіпсіздік және экологиялық астар. Өтепбергенов С. Жалын 1995.
Н.Назарбаев «Сындарлы он жыл» А, 2003.
Ә.Бейсенова., А.Самақова., Т.Есболов., Ж.Шілдебаев. Экология және табиғатты тиімді
«Экология» оқу құралы. Ә.Бейсенова., Ж.Шілдебаев. 1999.
Экология негіздері: оқу құралы. Ә.Бейсенова., Ж.Шілдебаев.
Экология және табиғат қорғау 8-сынып. Алматы 2001. Г.Б.Бейсеева., Ж.Шілдебаев.,
А.Ж.Ақбасова., Г.Ә.Саинова «Экология» оқу құралы. А, 2003.
3