Мазмұны
бет
Кіріспе
1-тарау. Кәсіпорынның техникалық - экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
1.2 Кәсіпорынның есеп саясаты
1.3 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері
2-тарау. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
Өндірістік шығындардың жіктелінуі және бағалануы
Өндірістік шоттар жүйесі және олардың сипаттамасы
Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындардың есебі
3-тарау. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялаудың әдістері
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
мақсаты және әдістері
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
(қарапайым) процесстік әдісі
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
бөлістік әдісі
Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
нормативтік әдісі
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке
алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметiнiң қаржылық
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық
Осы әдiстемелiк ұсынымдар өнiмнiң өзiндiк құнын құрайтын шығындардың
Осы әдiстемелiк ұсынымдарға сәйкес кәсіпорындар өзiнiң қызметiнiң ерекшелiктерiн
Бұл әдiстемелiк ұсынымдар өнеркәсiптiк, сондай ақ сауда, қызмет
Осы дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым – зерттеу объектiсi
Менiң дипломдық жұмысқа «Өнеркәсіптік кәсіпорын шығындарының есебі және
1-тарау. Кәсіпорынның техникалық - экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
«Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы» (МЭБК) акционерлiк қоғамы (АҚ)
1968-жылы “МЭЖК” “Манғышлакмұнай” өндірістік бірлестік құрамында құрылып, соның
Алғашқы қосалқы станция (ҚС) 1965-жылы құрылып Өзен кентінде,
1995-жылы нарық қатынастарына өтуге байланысты “МЭЖК” өндірістік басқармасында
1996-жылы 20-шы қыркүйекте кәсіпорын мен мемлекеттік мүлікті басқару
«Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы» (МЭБК) акционерлiк қоғамы (АҚ)
Сатып алынған және өндірілген электр қуатын тұтынушыларға сату;
Электрқұрылғыларының, қондырғылардың, құрылыстардың сенімді, тұрақты жұмыс атқаруын ұйымдастыру.
«Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы» (МЭБК) акционерлiк қоғамы (АҚ)
“МЭБК” АҚ-ның құрылтайшылары және қатысушылары болып: Мемлекеттік
“МЭБК” АҚ келесідей кәсіпорын топтарына кіреді:
1)Жұмысшылардың орташа жылдық саны 500 адам бойынша орташа
2)активтердің құны бойынша 2347564 мың теңге
“МЭБК” екі шотқа ие:
а) есеп айырысу шоты №1467107 Халықтық банктің Облыстық
б) ағымдағы шот №200503 Жаңа Өзен Қаласында Туран
Қаржылық есеп берудiң маңызды нысаны болып қаржы шаруашылық
Өнiмдi өткiзуден түскен табыс
Актив айналымдылығы =
Активтердiң орташа шамасы
Негiгi құралдардың орташа жылдық құны
Қор сыйымдылығы =
Өнiмдi өткiзуден түскен табыс
Өнiмдi өткiзуден түскен табыс
Қор қайталымдылығы =
Негiгi құралдардың орташа жылдық құны
Таза табыс
Сату рентабелдiлiгi =
Өнiмдi өткiзуден түскен табыс
Активтердiң
рентабельдiлiгi =
Активтердiң жалпы орташа құны
1-кесте. «Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы» (МЭБК) акционерлiк қоғамының
№ Көрсеткiштер Өткен 2005 жыл Есептi 2006 жыл
1 2 3 4 5
1 1. Өткiзуден (сатудан) түскен табыс, мың тг.
2 2. Өнiмнiң өзiндiк құнын, мың тг. 791040
3 3. жалпы табыс, мың тг. 130609 172906
4 4. Кезеңдiк шығындар, мың тг. 92247 144306
5 5. Салық алынғанға дейiнгi табыс 29444 37893
6 6. Таза табыс 23334 11524 -11810
7 7. Негiзгi құралдардың орташа жылдық құны, мың
8 8. Еңбек өнiмдiлiгi тг. 0 0 0
9 9. Қор қайтарымдылығы, мың тг. 0,52 0,37
10 10. Қор сыйымдылығы, тг. 1,92 2,7 +0,78
11 11. Активтердiң айналымдылығы (рет) 0,64 0,5 -0,14
12 12. Сату табыстылығы (рентабельдiлiгi), % 2,5
13 13. Активтердiң пайдалылығы (рентабельдiлiк), % 1,6
Мұндағы көрсеткiштер қаржылық - шаруашылық қызметiнiң нәтижесi туралы
2005 жылы активтердiң
айналымдылығы = ӨӨТТ/ А орт ш = 921649/1448882,5
2006 жылы АА= 665696/1401354,5 = 0,5
Қор сыйымдылығы= НҚ орт.ж.құны/ӨӨТТ
2005ж ҚС=(1733939+1773587)/2/921649 = 1,92
2006ж ҚС=(1773587+1824854)/2/665696 = 2,7
Қор қайтарымдылығы=ӨӨТТ/НҚ орт.ж. құны.
2005ж ҚҚ=921649/(1733939+1773587)/2 = 0,52
2006ж ҚҚ=665696/(1773587+1824854)/2 = 0,37
Сату рентабелдiгi= (Таза табыс/ӨӨТТ) х 100%
2005ж Ср=(23334/921649)х100% = 2,5
2006ж Ср=(11524/665696)х100% = 1,7
Активтердiң рентабелдiлiгi=(Таза табыс/ Активтердiң жалпы орташа құны) х
2005ж Ар=(23334/1448882,5) х 100%=1,6%
2006ж Ар=(11524/1401354,5) х 100%=0,8%
Кестеден көрiп отырғанымыздай 2007 жылы ААҚ «МЭБК» қызмет
1.2 Кәсіпорынның есеп саясаты
I бөлім. Жалпы жағдайы.
Есеп саясаты “МЭБК” ААҚ-ң жалпы жиналысымен қабылданады және
Бұл құжаттың құқықтық негізін бұйрықтар, нұсқаулар, жағдайлар және
Бұл құжаттар бухгалтерлік және салық есебіндегі қаржылық-шаруашылық операциялардың
Есеп саясаты және оның ашылуы.
“МЭБК” ААҚ-ы есеп беруді және қазіргі есеп саясатын
а) Жалпы жиналысқа, кез-келген талап еткен жағдайда және
ә) Тіркелген орнына байланысты салық инспекциясына, бекітілген көлемде
б) Аймақтық мекенжайға байланысты Ұлттық статистика агентігіне, бекітілген
II бөлім. Ұйымдастырылу құрылымы және заңды статусы.
«МЭБК» ААҚ-ң құрылтайшылары және қатысушылары:
- Мемлекеттік мүлікті басқару бойынша Аймақтық комитет
Жарғылық капиталдың 849 582 045 теңге немесе 93,8%
акцияға ие, және де олар ЖШС «Энергосервис»
басқарушы фирмасына сенімді басқаруға берілді;
- «МЭБК» АҚ-ның қызметкерлерінің қолында 56319120 теңге немесе
Жарғылық капиталдың жалпы сомасы – 905 901 165
“МЭБК” ААҚ ҚР-ң заңына байланысты заңды тұлға болып
тұтынушыларға өндірілген немесе сатып алынған электроэнергияларын сатумен және
Құрылғылар мен беріліс қондырғыларды, электр кұралдарының үздіксіз жұмысын
МЭБК» ААҚ келесідей кәсіпорын топтарына кіреді:
а)Жұмысшылардың орташа жылдық саны 500 адам
бойынша орташа кластық мекеме
б)активтердің құны бойынша 2347564 мың теңге
«МЭБК» екі шотқа ие:
- есеп айырысу шоты №1467107 Халықтық банктің Облыстық
ағымдағы шот №200503 Жаңа Өзен Қаласында Туран Алем
III Бөлім. Басқару органдары және лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі.
“МЭБК” ААҚ-ң басқару органдары болып:
Акционерлердің жалпы жиналысы
Қоғамның директорлар кеңесі
Қоғамның басқармасы
Басқару функциясын орындайтын тұлғалар болып:
Президент
Президенттің бірінші орынбасары
Президент орынбасары
Бухгалтерлік есепті жүргізуге тағайындалған тұлға болып Бас бухгалтер
“Бухгалтерлік есеп заңына” және БЕС-1 байланысты президент келесілерге
бас бухгалтер қызметіне маман таңдау ;
есеп беру және салық есебі, бухгалтерлік есебі жүйелерін
ішкі және сыртқы бақылау тәртібін белгілеу;
Есеп саясаты талаптарының және оның орындалуына бағытталған жағдайлардың
Бас бухгалтер келесілерге жауапты:
бухгалтерияға мамандарды қабылдауға;
жалпы бухгалтерлік есепті жүргізуге және салық есебіне;
ҚР “Бухгалтерлік есеп” заңы, ҚР БЕС және басқадай
Президент пен бас бухгалтер жауапкершілігі ҚР органдары немесе
ААҚ-ң жұмысшыларының кәсіптік дайндығының деңгейін анықтау үшін, 3
IV Бөлім. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
Есеп саясатының негізгі мақсаты-қоғамның кез-келген қызмет мерзіміне шығындарды,
тиімді басқару үщін;
дұрыс және уақытында салық аударымдар үшін.
ААҚ-ң қызмет есебінің барлық жүйесі келесідей түрлерге бөлінеді:
а) Қаржылық есеп - Бас шот жоспарының
Қаржылық есеп сыртқы қолданушыларға ашық, ол хабардарлық шегінде
б) Өндірістік есеп-Бас шоттар жоспарының 90-93 шоттарының синтетикалық
Бұл есептің мәліметтері коммерциялық құпия болып табылады және
Есепті кезеңнің аяғындағы Бас шоттар жоспарының бөліміндегі қалдық
в) Синтетикалық шот-қаржылық есеп мәліметтерінде негізделеді де, 01.07.97
г) Салық есебі- салық заңдарына сәйкес бухгалтерлік есептің
Есеп беру кезеңі ішінде стандарттардан тыс ведомосттарда, кестелерде
д) Басқару есебі-ААҚ-ң жоғарғы басқармасының тапсырысымен қаржы, шаруашылық,
Қаржылық-шаруашылық операцияларды белгілеуге байланысты бастапқы құжаттарға келесілер жатады:
ҚР-ң азаматтық кодексінің талабына сәйкес тіркелетін келісім шарттар,
Бастапқы есеп құжаттарының ведомствааралық формаларына сәйкес бастапқы құжаттар
Бастапқы құжаттардың мәліметтері өткізу көлеміне, қызметке, операцияларға байланысты
Барлық бухгалтерлік есеп жүйесіндегі жазбалар, жұмыс шоттар жоспарына
Әртүрлі қолданушылар үшін мәліметтер негізінде қаржылық, статистика-
лық және салықтық есеп беру құралады.
Есеп формасы–журнал-ордерлік.
Егер де өкілетті тұлға қызмет орнынан ауысқан жағдайда
Есептік-бухгалтерлік ақпараттарды сақтау және жою “іс жүргізу туралы
ААҚ-ң қызметінің сәйкестігіне жасалатын сыртқы және ішкі бақылау
Шаруашылық операциялар мен материялдық құндылықтарға жүргізілетін аналитикалық есеп
V Бөлім. Бухгалтерлік есептің айырмашылықтары
Қаржылық-шаруашылық операциялар фактілерін тіркеу және сұрыптау үшін АҚ
Жұмыс шоттар жоспарында пайда болған көрсетілмеген операциялар пайда
а) Төтенше жағдайларда шығын және зиян ретінде келесілер
Қайтарылған нәрсенің құнын шегергендегі, табиғи апаттардан туындаған орны
НҚ мен уақытша тоқтаған өндірісті қамтуға кеткен шығындар;
Егер де күмәнді қарыздар бойынша резервтер құрылып, пайдалану
Себепті құжаттар болған жағдайлардағы, қарыздарды есептен шығарғаннан шеккен
Ұрланған және жеткіліксіздікке байланысты қарыздардан шеккен зияндар.
б) Мәнді қате болып, өткен жылдағы негізгі қызметтен
БЕС-4 “Ақша-қаражаттарының қозғалыс есебі”
Операциялық қызметтен ақша-қаражат қозғалысы тікелей әдіспен жасалады.
БЕС-5 “Табыс”
Жиынтық табысты анықтаған кезде “МЭБК” ААҚ-ы бухгалтерлік есептің
Сәйкестік принципі, яғни қызмет көрсетілетін, электроэнергия өткізілетін есепті
БЕС-6 “Негізгі құралдар”
а) «МЭБҚ» АҚ-ның НҚ-ы болып қызмет ету мерзімі
б) НҚ-ң нормативтік қызмет ету мерзімі келесі мәліметтер
в) Амортизацияны есептеуде келесі әдістер қолданылады.
Бірқалыпты қарқынды пайдалануға арналған НҚ-ға бірқалыпты есептен шығару
Кумулятивтік әдіс- моральдік тозуы және пайдалануы
г) НҚ-ға амортизация келесі жағдайларда есептелмейді:
Амортизацияланатын НҚ бойынша (жер, кітапхана қоры);
НҚ-ны қайта құру және техникалық қайта қаруландыру;
Кәсіпорынның тоқтап қалған жағдайында;
Ағымдағы жал жағдайындағы НҚ бойынша;
Монтаждауға арналған құрылмаған құрылғы бойынша;
Нормативтік қызметтен пайдалы қызметтің асып түсуі кезінде;
Ұрланған кезде баланстан шығарып тастағанда.
д) НҚ-ң бастапқы құны, күрделі жөндеу кезінде, нормативтік
е) НҚ-ң бастапқы құнын арттыру келесі жағдайда жүргізіледі.
жартылай жою кезінде (техникалық-экономикалық көрсеткіштерін елеулі түрде өзгертпегенде;
НҚ-ң ағымдағы құны бойынша есепті кезең соңына тікелей
ж) НҚ-н, ТМҚ-н және МЕА-ны түгендеу, есептен шығару,
з) НҚ құрлысына алынған несие проценттері бастапқы құнға
БЕС-7 “Тауарлы-материалдық қорлар”.
Тауарлы-материалдық қорлар дегеніміз - бұл қызмет көрсету немесе
а) Шығындарды өзіндік құнға - тікелей апару әдісі
б) Кезең шығындарына барлық қалған шығындар жатады, яғни
Олар өндірілген есепті кезеңде есептен шығарылады.
в) Тауарлы-материалдық құндылықтардың өзіндік құнын бағалау үшін арнайы
г) Өнімнің өзіндік құнын калькациялау кезең шығындарына және
д) Кеңсе тауарларды, шаруашылық құралдарды, қосалқы бөлшектерді және
е) ТМҚ-ң өзіндік құнына келесілер жатады:
сатып алу шығындары, тасымалдау шығындары, жеткізу шығындары.
Тауарлы- материалдық құндылықтарды, соның ішінде қайта сатуға арналған
ж) Барлық тауарлы-материалдық қорлардың есебінде типтік алғашқы құжаттар
з) ТМҚ түгендеу жылына бір рет (жылдың 1-ші
БЕС-8 “Қаржылық инвестициялар есебі”.
а) Қысқа мерзімді инвестициялар ағымдағы құнымен есепке алынады.
б) Ұзақ мерзімді инвестициялар 31 желтоқсандағы жағдайы бойынша
в) Инвестиция шығып қалған кезде, қайта бағалаудың бұрын
г) Ұзақ мерзімді инвестициялар құны төмендеген жағдайда кезең
д) Ұзақ мерзімді инвестицияларды қысқа мерзімді инвестицияларға аудару
е) Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қайта бағалау негізі
БЕС-9 “Шетлдік валюталармен операция есебі”.
а) Операция есебі кезіндегі ұлттық валюта және есеп
б) Курстық айырма жыл бойы жиналады да, есеп
в) Шетелдік валюталар қозғалысының аналитикалық есебі БЕ Департаменті
БЕС-10 “Жан-жақтық байланыс жөніндегі ақпараттардың ашылуы”.
а) Стандартты ашып көрсету үшін келесі түсініктер қолданылады:
есеп беретін заңды тұлға – “МЭБК” АҚ
Басқарушы фирма - ЖШС “Энергосервис”
б) Байланыс тараптары болып табылатындар:
“МЭБК” АҚ
ЖШС “Энергосервис”
БЕС-12 “Күрделі құрлыс жүргізу үшін мердігерлік келісім-шарт”.
а) Мердігерлік шарт негізінде немесе күрделі құрлыс жұмыстарын
б) Жылжымайтын мүлікке күрделі немесе ағымдағы жөндеу жүргізген
БЕС-16 “Зейнетақымен қамтамасыз ету шығындарының есебі”.
Бұл стандарт бойынша есеп ерекшеліктері Есеп саясатына қалыптасқан
БЕС-17 “Жал есебі”.
Жал келісім шарттарынң мазмұны нақты келісім шарттарды рәсімдеудегі
Келісім шарт бойынша алынатын ақша мен мүлікке құқық,
БЕС-18 “Инвестициялық қорлардағы есеп”.
Материалдық емес активтер есебінің ерекшелігі:
Физикалық мазмұны жоқ немесе келесі қасиеттерге ие болатын
белгіленген тәртіпте тіркелген, құжаттармен расталған, мемлекетпен мойындалған.
құнға ие.
табыс әкелетін немесе оны алдын-ала алуға жолдар
иелігінен айыруға мүмкіндігі бар.
ұзақ мерзімді пайдалану мүмкіндігі бар.
Жоғарда айтылған қасиеттердің және оларды сатып алудың келісім
б) Пайдалы қызмет ету мерзімі келісім шарт жағдайлары
в) МЕА-ң құны сатып алуына байланысты анықталады:
сатып алғанда нақты шығындар бойынша;
жарғылқ қорға жарналар аударғанда тараптардың келісімімен, лицезияланған мамандардың
г) іс-әрекет түрі бойынша лицензияны сатып алу шығындары
д) МЕА қозғалысының есебі ҚР-ң Қаржы Министрлігінің БЕ
VI бөлім . Салық салынатын табысты анықтау есебін
6.1 БЕС – 11 «Табыс салығының есебі»
а) Бухгалтерлік және салық салынатын табыс туралы түсініктің
б) жиынтық жылдық табыс құрамына кіретін негізгі табыс
в) Бухгалтерлік есеп бойынша жиынтық жылдық табысты бухгалтерлік
жағымды бағамдық айырма;
өнімді, тауар мен қызметті сату шығындары;
табысты түскен уақыттан бастап 2 жыл ішінде қайтарылмаған
20 баптың талаптарына сәйкес, материалдық емес активтермен негізгі
40 АЕК-тен төмен әрбір инвентарлық бірлік бойынша ғимараттармен
3 жылдан астам пайдаланылатын жылжымайтын мүлікті сатудан пайда
өндірістік іс - әрекет үшін өзіндік құрылысы бойынша
100 АЕК-тен азаюы жағдайындағы топтың құндық балансының сомасы;
3 жылдан артық пайдаланылатын, Жарғылық әрекеті бойынша технологиялық
баланс тобының құнының 10% шегіндегі НҚ-дың әрбір
ағымдағы жал кезіндегі жалданған құралдардың жөндеуіне кеткен барлық
қайтарылатын сомалардан басқа, міндетті сақтандыру төлемдері сомасы;
салықтар мен жиналымдар;
бюджетке аударатын сомалардан басқа айып пұлдар, өсім
белгіленген тәртіптегі, табыстан 2%-ға дейінгі қайырымдылық мақсатқа берілген
дәлелдейтін құжаттардың болғандағы, өнім, қызмет, жұмыс бермеген әрекетінің
қызмет ету әрекетін уақытша тоқтатылған(законсервировнный) құралдарды күтіп ұстау
инфляция индексін есепке алғандағы ТМҚ-дың бағалануына дейінгі сома;
норма шегіндегі дайын өнімдердің және өндірістік қорлардың бағасын
сот шығындары;
ақпараттық, кеңес берушілік, аудиторлық қызметтерді төлеу;
есепті кезеңдң табылған алдыңғы жылдар операцияларынан болған зияндар;
нақты күмәнді тұлғалардың болмауы соттың ақтау құжаттарын бермеуінен,
табыс және шығыс баптарының бухгалтерлік есепті бір есепті
есептелген, бірақ түспеген табыстар сомасы;
есептелген, бірақ төленбеген шығыстар сомасы;
өткен жылдары есептелген, табыс сомалары;
өткен жылдары есептелген, бірақ есепті жылы төленген шығыстар
басқа құнды қағаздарды сатудан түскен табыс есебінен, құнды
бухгалтерлік есепте НҚ-ды есептен шығару кезіндегі айырмашылықтар және
жөндеу сомаларының есебінен топтың баланстық құнының 10%-дан артық
пайда болу мезетінен бастап 2 жыл бойы есептен
ТМҚ-ды төмен бағамен сатып алу кезінде, құнның төмендеуі(көбеюі);
Тұрақты айырмашылықтар арнайы ведомостарда және салық есебінің журналдарында
д) Уақытша айырмашылықтардың есепті кезеңде пайда болатын әрбір
6.2 Бухгалтерлік есептегі шығындардың сыныптау ерекшелігі және салық
а) Өнімнің, қызметтің, жұмыстың өзіндік құнына және алымдарға
б) Өзіндік құнға парылатын, құжатпен дәлелденген және нормативтік
өкілетті шығындар;
іс сапар шығындары;
жарнама және қызмет көліктерін күтіп ұстау шығындары;
өнімді өндіруге кеткен ТМҚ-тар шығындары;
сақтау, тасымалдау, тиеп- түсіру процесінде және өндіріс ақауы
ынталандыру сипатындағы төлемдер;
несие бойынша пайыздар, ұлшттық валютада нормадан 50%-дан жоғары
2 жылға дейінгі күмәнді қарыздар сомалары;
қайырымдылыққа берілген сомалар (табыстың 2%-дан артық)
в) Таза табыс есебінен жабылатын және алымдарға жатпайтын
өндірістік шығындардың барлық түрлері;
өндірістік емес сипаттағы НҚ бойынша есептелген тозу сомасы;
өндірістік емес сипаттағы, жұмыс пен қызмет шығындары;
НҚ-ды сатып алу және жаңарту, қайта құру;
Құнды қағаздарды сатып алу шығындар;
15% ставка бойынша төлем көздеріне салынатын, жұмысшылардың тікелей
кәсіпкерлік қызметпен байланыссыз шығындар.
Бюджетке төленуге тиіс, айыппұлдар.
Есеп саясатының 6.2 бабы бойынша нормадан асатын барлық
Жинақтаушы және қайтармалы сипаттағы келісі шарт бойынша сақтандыру
Заңды тұлғаны жинақтау кезінде Жарғылық қорға салымдардың қайтарылмауы
теріс бағамдық айырма.
Жоғарда айтылған шығындар мен шығыстар тізімі есепті жылы
VII Бөлім. “Сыртқы және ішкі бақылауды қамтамасыз ету
Ішкі бақылау бухгалтерлік есеп стандарттары негізінде есеп саясатында
Ішкі бақылауды ұйымдастыру және оның мүшелерінің қызмет етуін
Сыртқы бақылау жал сайынғы келісім шарт негізінде, бухгалтерлік
Бухгалтерлік құжаттарға қол қоюға құқығы бар адамдардыААҚ Президенті
1.3 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері
Аудит - ведомостан тәуелсіз, қаржылық бақылау, мемлекеттік қаржылық
1998 ж. 20-қарашаның Қазақстан Республикасының “Аудиторлық қызмет
Шет елдік мемандардың пікірі бойынша аудит ол
Аудит мақсаты – заңдар мен аудиторлық қызметті басқаратын
Сыртқы аудит – тәуелсіз аудиторлық фирма және экономикалық
Ішкі аудит – кәсіпорынның басқару, бақылау жүйесінің бөлігі
Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты әр түрлі ұйымдық-құқықтық формадағы
Аудиттің қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметтің жеке түрі болып,
Бірақ аудит түрлерінің ішіндегі маңызды орын алатыны –
Өкінішке орай Ішкі аудит проблемалары республика бойынша теория
Жалпы шетел әдебиеттеріне “Ішкі бақылау құрылымының тиімділігін анықтау
Ішкі аудит мәні мен қызметі
Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастарға кезеңінде Қазақстанда кәсіпкерлік қызметі
Нарық дегеніміз – ең бастысы экономикалық бостандық. Болашақтағы
Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігі кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымындағы орнына
Халықарлық 50000-нан астам мүшелері бар. Ішкі аудиторлар институты
“Ішкі аудит тәуелсіз объективті бағалау және кеңес беру
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері
Бухгалтерлік есеп жүйесіне қатысты ішкі бақылау төмендегідей міндеттерді
• Операцияларды ұйым басшылығының жалпы немесе арнайы рұқсатына
• Барлық операциялар мен басқа да оқиғаларды, қаржылық
• Активтер мен жазбаларға тек ұйым басшылығының рұқсаты
• Есепке алынған активтерді қонымды уақыт аралықтарында
Ішкі бақылауға қатысты шектеулер
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері ұйым басшылығына
• Ұйым басшылығының ішкі бақылауды іске асыруға байланысты
• Ішкі бақылаудың сирек операциялардан гөрі көбінесе күнделікті
• Ебедейсіздік, алаң ғасарлық, пікір түюдегі қателік және
• Басшылық мүшелерінің немесе қызметкердің ұйымның ішкі немесе
• Ішкі бақылауды іске асыруға жауапты тұлғаның өз
• Жағдайлардың өзгеруіне байланысты
Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсіну
Аудитті жоспарлау үшін қажет болатын бухгалтерлік есеп пен
(а) Клиентгің жұмыстық міндеттер және блок-сызбаларды сипаттайтын процедуралар
(ә) Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелері шегінде
(б) Ұйымның әрекеті мен жұмысына, оның ішінде компьютерлік
Бухгалтерлік есеп жүйесі
Аудитор төмендегілерді салыстыра тексеріп, түсіну үшін жеткілікті мөлшерде
(а) Ұйым тарапынан іске асырылатын операциялардың негізгі санаттары;
(ә) Осындай операцияларды бастауға ұйтқы болу тәсілдері;
(б) Қаржылық есептегі әдепкі құжаттар мен есеп-шоттарды бекітетін
(в) Бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есепті жасау
Аудиторлық тәуекелділік
Аудитор бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсінуді
“Аудиторлық тәуекелділік” қаржылық есеп елеулі түрде, бұрмаланған жағдайда
Ішкі бақылау жүйесі ұйым басшылығы тарапынан оның әрекетін,
• Бақылау ортасы, бұл директорлар мен ұйым
• Директорлар кеңесінің және оның комитеттерінің жұмысын;
• Ұйым басшылығының философиясын және жұмыс стилін;
• Ұйымның ұйымдық құрылымын,
• Есеп беру, тексеру және бекіту бойынша
• Жазбалардың арифметикалық дәлдігін тексеру.
• Қолданымдық бағдармаларға және компьютерлік ақпараттық жүйелерге бақылау
- компьютерлік бағдарламалардың өзгертілуіне,
- мәліметтер файлдарына қол жеткізуге.
• Бақылау есептерін және байқау баланстарын жүргізу
• Құжаттарды бақылауды бекіту және іске асыру.
• Ішкі бұлақ көздерінен алынған мәліметтерді сыртқы бұлақ
• Ақшадай қаражат, бағалы қағаздар және тауарлық-материалдық қорлардың
• Активтер мен жазбаларға тікелей нақты қол тигізуді
• Қаржылық нәтижелерді бюджетте көзделген сомалармен салыстыру және
Қаржылық есеп аудиті кезінде аудитор бухгалтерлік есеп пен
(а) қаржылық есепте орын алуы мүмкін елеулі ықтимал
(ә) елеулі бұрмалаушылықтар тәуекеліне әсер ететін факторларды ескеруге;
(б) тиісті аудиторлық процедураларды әзірлеуге.
Аудитті жүргізуге дайындықты әзірлеу кезінде аудитор (ажырамас тәуекелге
Ажырама тәуекелділік
Аудиттің жалпы жоспарын әзірлеу кезінде аудитор қаржылық есеп
Қаржылық есеп деңгейінде
Ұйым басшылығының адалдығы.
Ұйым басшылығының тәжірибесі мен білімі, сонымен қатар оның
Ұйым басшылығына көрсетілген әдеттегіден өзгеше қысым, мысалы ұйым
Ұйым бизнесінің сипаты, мысалы оның өнімі мен қызметінің
Ұйым әрекет жүргізетін салаға әсер ететін факторлар, бәсекелестіктің
Есеп-шоттар сальдосы және операциялар санаты деңгейінде қаржылық есептің
Операциялар және басқа да оқиғалар негізінде жатқан және
Есеп-шоттар сальдосын анықтауға байланысты пікір түю дәрежесі.
Активтердің шығындарға және заңсыз пайдалануға бейімділігі, мысалы, ақшадай
Әдеттегіден өзгеше және кешенді операциялардың әсіресе мерзімнің соңында
Өңдеудің әдеттегі процедураларына ұшырамайтын операциялар.
Бақылау тәуекелі
Бақылау тәуекеліне алдын-ала баға беру
Бақылау тәуекеліне алдын-ала баға беру ұйымның бухгалтерлік есеп
а) бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері әсерлі
(ә) бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің әсерлілігін
Бақылау тәуекелін тусінуді және бағалауды бейнелейтін құжаттама
Өзінің жұмыс құжаттарында аудитор мыналарды құжаттауы керек:
(а) ұйымның бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін
(ә) бақылау тәуекелін бағалауды. Егер бақылау тәуекелі жоғарыдан
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелеріне қатысты ақпараттарды
Бақылау сынақтары
Бақылау сынақтары төмендегілердің тиімділігі жөнінде аудиторлық айғақтар алу
(а) бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің ұйымдастырылуы,
(ә) ішкі бақылаудың мерзімнің соңына дейін жұмыс істеуі
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін түсіну мақсатында
• Ішкі бақылаудың тиісті дәрежеде жұмыс істеуіне қатысты
• Аудиторлық із қалдырмайтын ішкі бақылауға қатысты сауалдамалар
• Ішкі бақылаудың субъект тарапынан дұрыс орындалуына көз
Аудитор бақылау тәуекелінің жоғарыдан төмен деңгейдегі кез-келгенң бағалауын
• Аралық сынақтар қорытындылары.
• Қалған мерзімнің ұзактығы.
• Қалған мерзім ағымында бухгалтерлік есеп пен ішкі
• Сынаққа қамтылған
• Бақылау ортасы, әсіресе орта
• Аудитордың жүргізу үшін жоспарлаған мәнді процедуралары.
Бақылау тәуекелінің түпкілікті бағалануы
Аудит аяқталғанға дейін, мәнді процедуралардың қорытындылары мен алынған
Ажырамас тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігі бағаларының арасындағы өзара
Ұйым басшылығы бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың бұрмалаушылықтарды
Таба алмау тәуекелділігі
Таба алмау тәуеклдігінің деңгейі аудиторлық мәнді процедуралармен тікелей
(а) мәнді процедуралардың сипаты, мысалы, ұймның өз ішіндегі
(ә) мәнді процералардың мерзімі, мысалы осы процедураларды
(б) мәнді процедуралардың көлемі, мысалы іріктеудің үлкен
Таба алмау тәуекелділігі мен ажырамас тәуекелділік және бақылау
Аудиторлық тәуекелділіктің құрамдас бөліктері арасындағы өзара байланысты безендіру.
Таба алмау тәуекелділігі мен алынбайтын тәуекелділік және бақылау
Мәнділік
Аудиторлық жоспарды әзірлеу барысында аудитор елеулі бұрмалаушылықгардың сандық
Аудитор мәнділікті мыналардың барысында қарауы тиіс:
аудиторлық процедуралардың сипатын, мерзімін және көлемін анықтау барысында;
бұрмалаушылықтар әсеріне баға беру барысында
Мәнділік пен аудиторлық тәуекел арасындағы өзара байланыс.
Аудитті жоспарлау барысында аудитор қаржылық есептің бұрмалауына
(а) Мүмкін болған тұстарда бақылаудың баға берілген деңгейін
(ә) Жоспарланған мәнді процедуралардың сипатын, мерзімін және
Мәнділік және аудиторлық айғаққа баға беру барысындағы аудиторлық
Мәнділікке және аудиторлық тәуекелділікке берілетін аудиторлық баға аудиторлық
Бұрмалаушылықтар әсеріне баға беру
Қаржылық есептің шынайы түрде ұсылғанына баға беру кезінде
Жиынтығын мыналар қамтиды:
аудитор тарапынан табылған нақты бұрмалаушылықтар, оның ішінде өткен
аудитор тарапынан нақты түрде анықталуы мүмкін болмайтын басқа
Аудитор қоса алғандағы түзетілмеген бұрмалаушылықтардың елеулі екендігін немесе
Стратегия сандық жоспарлау және аудит бағдарламасы
“Жоспарлау” жалпы стратегияны әзірлеу және аудиттің тосылатын сипатына,
Аудиторлық жүмысты нақты жоспарлау аудиттің маңызды салаларына тиісті
Аудттің жалпы жоспары
Аудитор аудитті жүргізудіц мөлшерленген маштабы мен тәртібін сипаттай
Бизнесті білу
Ұйым бизнесіне әсер тигізетін жалпы экономикалық факторлар және
Ұйымның, оның бизнесінің, қаржьшық-шаруашылық әрекетінің және есеп беру
Ұйым басшылығы құзыретінің жалпы деңгейі.
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін тусіну
Ұйым тарапынан қабылданған есеп саясаты және осы есеп
Бухгалтерлік есеп пен аудитгің жаңа стандарттарының әсері.
Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерінің аудитор тарапынан
Тәуекелділік және мәнділік
• Ажырамас тәуекелділік және бақылау тәуекелділігінің күткендегідей мөлшерде
• Аудит мақсаттары үшін мәнділік денгейлерін
• Өткен мерзімдер тәжірибесін қоса алғандағы елеулі бұрмалаушылықтар
• Бухгалтерлік есептің оның үстіне бухгалтерлік бағалау аспектілерін
Процедуралардың сипаты, мерзімі және көлемі
• Аудиттің нақты учаскелеріне екпін
• Аудитке ақпараттық технологиялар әсері.
• Ішкі аудит қызметінің жұмысы және оның сыртқы
Үйлестіру, бағыт беру, басшылың жасау және жұмысқа шолу
• Ұйымның құрамдық бөліктеріне, мысалы, еншілес кәсіпорындарға, филиалдарға
• Сарапшы-мамандарды тарту.
• Жүмыс объектілерінің саны.
• Қызметкерлерге деген сүраныс.
Басқа аспектілер
• Ұйым әрекетінің үздіксіз жүргізілу жорамалының
• Ерекше назар аударуды қажет ететін жағдайлар, мысалы,
• Келісімнің шарттары және заң жүзінде тағайындалған
• Есеп жасаудың сипаты мен мерзімдері
2-тарау. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
2.1 Өндірістік шығындардың жіктелінуі және бағалануы
Өндiрiс шығындарын дұрыс ұйымдастыру үшiн олардың ғылыми негiзделген
Пайда болу орнына байланысты – шығындар өндiрiс бойынша,
Өнiмнiң түрiне байланысты - (жұмыс, көрсетiлген қызмет) шығындарының
Шығындар түрлерiне байланысты – шығындар элементтерi және калькуляциялық
Кәсiпорынның өндiрiстiк өнiмдерi (шығындары) келесi элементтерге жiктеледi:
Материалдық шығындар;
Еңбек ақы шығындары;
Әлеуметтiк қажеттiлiктерге аударымдар;
Негiзгi қор амортизациясы;
Басқа да шығындар (телефондық, iс-сапар бойынша және т.б.)
Бұл топтастыру элементтерi халық шаруашылығындаға барлық салаларға мiндеттi
«Шикiзаттар және материалдар»;
«Аяқталмаған өндiрiс»;
«Аяқталмаған өндiрiс және сатып алынған бұйымдар»;
«Технологиялық мақсаттарға отын және энергия»;
«Өндiрiс жұмысшыларының еңбек ақысы»;
«Әлеуметтiк қажеттiлiктерге аударымдар»;
«Өндiрiске дайындау және үйренуге кеткен шығындар»;
«Жалпы шаруашылық шығындар»;
«Жалпы өндiрiстiк шығындар»;
«Ақаудан кеткен шығындар»;
«Басқа да өндiрiстiк шығындар»;
«Коммерциялық шығындар»;
Бастапқы 11 баптың жиыны өндiрiстiк өнiмнiң бағасын құрайды,
Өндiрiстiк шығыстардың жiктелуi
Жiктелу түрi Шығындар бөлiмшесi
1 2
Экономикалық ролi бойынша өндiрiс үрдiсiнде
Құрамы бойынша (бiртектес)
өнiмнiң өзiндiк құнына қосу әдiсi бойынша
Өндiрiс көлемiне байланысты
Кезеңдi пайда болуына байланысты
Өндiрiстi үрдiске қатысуына байланысты
Тиiмдiлiгiне байланысты Негiзгi және жөнелтпе құжат
Бiр элементтi және кешендi
Тiкелей және жанама
Өзгермелi және бiрыңғай уақытылы
Өндiрiстiк және коммерциялық
Өндiргiш және өндiргiш емес
Негiзгi шығындар - өндiрiстiк технологиялық өндiрiспен тiкелей байланысты;
Жөнелтпе шығындары - өндiрiсте қызмет көрсетумен және басқаруды
Бiр элементтi шығындар – бiр элементтен тұратын –
Кешендi шығындар – бiрнеше элементтерден тұратын, мысалы: цехтiк
Тiкелей шығындар - өндiрiстiң анықталған өнiм түрiмен байланысты
Жанама шығындарға - өнiмнiң бөлек түрлерi бойынша тiкелей
Шығындарды тiкелей және жанама түрлерiне бөлу себебi –
Шартты тұрақты шығындар мөлшерi - өндiрiстiк өнiм көлемiнiң
Кезеңдiк шығындарға байланысты шығындар ағымдағы және бiркелкi (уақытты)
Өндiрiстiк шығындарға – тауарды дайындауға кеткен және олардың
Өндiрiстiк емес (коммерциялық) – тұтынушыларға өнiмдi сатумен (өткiзумен)
Өндiргiш шығындары - өндiрiстiң ұйымдастырылуының және өндiрiс өнiмнiң
Өндiргiш емес шығындар - өндiрiстi ұйымдастыру жетiспеушiлiк және
Материалдың дұрыс бағасын анықтау үшін 7 – БЕС
Орташа өлшенген құндық әдісі.
Бұл әдіс кезінде материалдық қорлардың құны – ай
Орташа құны = (∑м.қ + ∑алын. ) /
Мұндағы:
∑м.қ - есепті кезеңнің басында қалған материалдық
∑алын. - есепті кезеңнің басында қалған материалдық қалдық
Км.қ - алынған материалдар құны;
Калын. - алынған материалдар саны;
ФИФО әдісі - босалқыларды алғашқы сатып алу бағалары
ЛИФО әдісі – қорларды соңғы сатып алу бағалары
Арнайы идентификациялау әдісі. Бұл әдіс қорлардың партияларының дұрыс
2.2 Өндірістік шоттар жүйесі және олардың сипаттамасы
Типтік шоттар жоспарының IX бөлімінде өндірістік есептің шоттары
90 – «Негізгі өндіріс»
91 – «Өз өндірісіндегі жартылай фабрикаттар»
92 – «Қосымша өндіріс»
93 – «Үстеме шығындар»
Бұл бөлімнің шоттары субьектінің қызметтерді өндіруге кеткен шығындар,
Жоғарыда айтылған алғашқы үш бөлімшелердің әрқайсысы келесідей шоттардан
материалдық шығындар есебі үшін (901,911,921)
еңбек ақы үшін (902,912,922)
еңбек ақыдан аударым сомалары үшін (903,913,923)
үстеме шығындары (904,914,924)
Көрсетілген шоттардағы есептелген шығындар барлық шығындарды қорытындылауға арналған
93 бөлімшеге кіретін шоттар нақтылап талданып көрсетілген. Бұл
90 «Негізгі өндіріс» бөлімшесінде келесі шоттардан тұрады: 900
90 «Негізгі өндіріс» атты бөлімше шоттарында есептелетін шығындар,
Негізгі өндіріске жіберілген материалдардың құнын есептеу үшін: 901
Негізгі өндірістің шығындарының құрамында есепке алынуға тиісті еңбек
Негізгі өндірістің шығындарының құрамында есепке алынуға тиісті еңбек
Негізгі өндіріске қатысты үстеме шығындары сомасына 904 «Үстеме
Айдың басында 211, 212, 213, 214 шоттардың дебетіндегі
Айдың аяғында негізгі өндірістің барлық шығындарының сомасы, келешектегі
Дайын өнімнің, жасалған жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты
221 «Дайын өнім»;
801 «Дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды ,қызметтерді) сату шығындары».
Аяқталмаған негізгі өндіріс құны 900 шоттың кредитінен 211
Жартылай фабрикаттар өндірісінің шығындарының сомасы 911 «Материалдар», 912
910 «Өз өндірісіндегі жартылай фабрикаттар» шоттың кредитінен аяқталмаған
900 «Негізгі өндіріс» шотының – негізгі өндіріске одан
221 «Дайын өнім» - сатылуға тиісті жартылай фабрикаттар
212 «Өз өндірісіндегі жартылай фабрикаттар» - жартылай фабрикаттардың
Қосымша өндірістің барлық шығындарының сомасы 921 «Материалдар», 922
920 «Қосымша өндіріс» шоттың кредитінен аяқталмаған өндіріс
сатуға арналған дайын өнім бойынша, 221 «Дайын өнім»
негізгі өндірісте қолданылатын дайын өнім бойынша, 901 «Негізгі
пайдаланылуға арналған дайын өнім: 801 «Сатуға арналған дайын
сату процессінде пайдаланылатын дайын өнім бойынша 811 «Тауарлар(жұмытар,қызметтер)
жалпы және әкімшілік шығындарға пайдаланылатын дайын өнім 821
аяқталмаған өндіріс бойынша, 21 «Аяқталмаған өндіріс» бөлімшесінің 213
Негізгі және қосымша өндіріс бойынша үстеме шығындар туралы
Үстеме шығындар есебі инструкциясына сәйкес бірінші 931шоттан 938
2.3 Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындардың есебі
Шығындар элементiнiң тiзiмi және олардың есебi шығындар құылымы
«Материалдық шығындар» элементi құрамында келесілердің құндары көрсетіледі:
шеттен алынған шикізаттар мен материалдар, өндірілетін өнімнің өзіндік
құрылғыларды жөндеуге арналған қосалқы бөлшектер, негізгі қорға апарылмайтын
технологиялық процесстердің дұрыс жүргізілуін қамтамасыз ету үшін, өнім
келешектегі монтаждауға немесе қосымша өңдеуге түсетін сатып алынған
негізгі іс-әрекетке жатпайтын, басқадай кәсіпорындармен немесе сол кәсіпорынның
табиғи шикізаттар құны, су шаруашылық жүйесінен субьектінің жинайтын
көліктік дайындау шығындары. Көліктік дайындау шығындарына келесі шығындар
технологиялық мақсатқа арналған энергия мен отындар. Өндіріс процессінде
Кәсіпорын көлігімен материалдық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты шығындар
Өнімнің өзіндік құнына енгізілген материалдық шығындардан қайтымды қалдықтар
«Еңбек ақы» бабына өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен
кәсіпорында қабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және
ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетін сыйақылар,
жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты өтемдік
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметкерлеріне тегін
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес тегін берілетін, тұрақты әрі
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес кезекті және қосымша демалыстарғаақы
эаңдарда белгіленген жағдайларда кәсіпорындар мен ұйымдардың қайта құрылуына,
қолданлып жүрген заңдарға сәйкес еңбек сіңірген жылдары үшін
қолданлып жүрген заңдарға сәйкес аудандық, экологиялық коэфиценттері бойынша
кәсіптік-техникалық училищені бітірген түлектерге және жоғары немесе арнаулы
кешкі және сырттай жоғары және арнаулы орта оқу
заңдарда көзделген жағдайларға сәйкес еңбек ақысы төмен жұмыстарды
бұрынғы жұмыс орындағы қызметтік айлықақысының мөлшерін белгілі бір
вахталық жұмыс кестесіне сәйкес кәсіпорынның орналасқан жерінен жұмыс
жұмысшы донорға тексеруден өткен, қан тапсырған және әрбір
егер атқарылған жұмыс үшін есеп айырысуды тікелей кәсіпорынның
«Әлеуметтiк қажеттiлiктерге аударымдар» элементi – белгiленген заңдылықтарға сәйкес
«Негiзгi қорлардың тозуы» элементінде негізгі өндірістік қорлардың баланстық
«Басқа да шығындар» элементi – бұл элементте салықтар,
3-тарау. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау әдістері
3.1 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау мақсаты және әдістері
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің
Өнімді ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты өндірістегі шығындарды
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі болып
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске
Жоспарлы калькуляция - өнімге және бұйым бірлігіне мүмкін
Сметалық калькуляция - бұл жоспарлы калькуляцияның бір түрі,
Нормативтік калькуляция - ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарғанда дәлдігі анағұрлым жоғарылау
Кейінгі калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік есеп мәліметтері
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты және шамаланған
Өнімнің өзіндік құнының нақты калькуляциясы нақты шығындармен сипатталады,
Калькуляциялаудың бұл түрі нақты шығындар туралы есептік меліметтің
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және шығындарда
Шығындардың есеп обьектісі болып сол шығындардың өндірістегі аналитикалық
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік тізімін
Сонымен, іс жүзінде пайдаланылатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі
натуралды бірліктері - дана, метр, километр, тонна, литр
ірілендірілген бірлігі – тігін бұйымдарының прейскуранттық нөмірі, белгілі
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-натуралды бірлік,
құндық бірлік;
еңбек бірлігі;
орындалған жұмыс бірлігі;
пайдалы нәтиженің бірлігі;
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процессте екі
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістер қолданады:
- шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату
- аралас(қиыстыру) әдісі. Бұл әдәсті кешендік өндірісте бірнеше
Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты өнімнің өзіндік
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар
өндіріс типі;
өндірістің күрделілігі;
шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
өндіріс циклының ұзақтығы;
аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін
Жай өнім болып: көмір, руда, мұнай, газ, цемент,
Бұл аталған өнімдердің өзіндік құнын есептеу аса күрделі
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұратын
Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабтықтар, автобустар және т.б. Күрделі
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы бірнеше сағат
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын калькуляциялау
7 БЕС шығынды есептеудің үш негізгі әдісін қарастырады.
3.2 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын
Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсәпорындар қолданады. Бұл
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-ақ
3.3 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі аз сериалы
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды
уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды
тек бір ғана шотты жүргізу, “аяқталмаған өндіріс”. Осы
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін жартылай фабрикатсыз әдісі
Тек дайындау цехында жартылай фабрикатты әдісі пайдаланылады, демек,
Цехтар шығындары әрбір табыстың кескінінде, калькуляциялаудың берілген номенклатурасы
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тапсырыстарына есептен шығарылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және техникалық қабылдануы тапсырыс
Сондай-ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын
Тораптар мен детальдардың бірінші түрі бойынша олардың шығындарының
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жекелеген және кіші сериялық
Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінің карточкаларында әрбір
Мысал, өнімнің өзіндік құнын тапсырыстық әдіс арқылы есептеу.
Кесте 3. Өнімнің өзіндік құнын тапсырыстық әдісі.
№ Көрсеткіштер Смета бойынша Нақты шығын
1 2 3 4
1 Тапсырыс көлемі (мың квт. сағ.) 295158 295158
2 Жалпы өндірістік шығындар (мың тг.) 103330 104224,7
Қосымша матириалдар 2708 1551,1
электр қуаты 5375 5325,9
еңбек ақы қоры 2500 2978,5
- әлеуметтік салық 46250
амортизациялық аударым 10834 10693,1
жөндеу қоры 12858 12247,3
жөндеу қоры 15126 15126
басқадай шығындар 7679 9731,4
3 Сатып алынған электр қуаты (мың квт. сағ.)
4 Толық өзіндік құн (2 жол / 3жолға)
5 1 квт. сағ. қызметтің өзіндік құны (4
6 1 квт. сағ. сату құны 0,5216 0,53
7 Тауарлы өнім құны (6 жол х 1
8 Табыс (7 жол – 1 жол) 18408,4
9 Рентабельдік [(8 жол / 7 жол)
3.4 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
Дайын өнім немесе жартылай фабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық
Тікелей шығыстар әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір бөлістердің
Үстеме шығыстар бөлістердің арасында таратылады, ал олар әрбір
Бөлістік әдісін қолданған кезде нормативтік элементтері - нақты
Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын құжаттауда және жедел есеп
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың
Жартылай фабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция
Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі шығындарды есепке алу өндіріс
Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процесінде әртүлі сорттағы немесе
Қарапайым, тапсырыстық және бөлістік әдістерінің негізгі кемшілігі мынада:
Бұл кемшіліктерді жою үшін нормативтік әдісін қолданады, бұл
Мысалы, кәсіпорында үш саты болады. Жоспарланғаны және нақты
I саты - (18000+6000) / 3000 = 8-00
II саты - 5600 / 3000 = 1-87
III саты - 8000 / 3000 =
Жиыны – 12-53
Өнімнің нақты өзіндік құны – 12 тг 53
Сызба №1 Өндірістік шығындар есебі және өнімнің өзіндік
Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың нормативтік әдісі
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай
Нормалардың және шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп, сондай-ақ
Нормативтік әдіс кезінде әрекет етіп тұрған норма мен
Нақты шығындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немесе артық
Нормадан ауытқуларға құжатталған және құжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы мәліметтері бойынша ашылған дабылдары жатады,
Құжатталмаған ауытқудың жалпы сомасы мен оның құжатталған бөлігініңарасындағы
Егер де өндірісте құжатталмаған ауытқулар бар болса, онда
Ауытқу теріс те және оң да болуы мүмкін.
Теріс ауытқулар өндіріс процессінің дұрыс ұйымдаспағандығынан туындайды.
Оң ауытқулар жекелеген учаскелердің жетістіктерін баяндайды және норма
Өндірісте материалдар қатаң белгіленген лимиттер шегінде беріледі. Материалдардың
Материалдың жоспардан тыс босатылуына құжаттар жасау, материалдарға жедел
Ақауға шығарылған өнімнің орнын қалыпқа келтіру үшін қажетті
Нормалардан ауытқуларды есепке алу шикізат пен материалдарға, олардың
Құжаттау әдісі материалдарды ауыстыру салдарынан туындайтын ауытқуларды, сондай-ақ
Әрбір келіп түскен материалдар партиясын салыстырып көру әдісі
Қолданып жүрген нормадан ауытқуды партиялардың шығыс нормасын шығарылған
Инвентарлық әдісте материалдардың нақты шығсын белгіленген норма шығысымен
Есеп деректері бойынша оқтын - оқтын қолданып жүрген
Жалықыны ауытқулар есептелген норма мен нормадан ауытқу бойынша
Үстеме шығындарды есептеу мен тарату нақты шығынның сомасын
Кәсіпорында құндылықтарды сақтау мен есебінде, өндірісті ұйымдастыруында болған
Кәсіпорынның экономикалық қызметі тарапынан бақылау жасау материалды, энергияны,
Машиналар мен жабдықтарды пайдалану мен күтіп ұстауға кеткен
Үстеме шығыстардыбұйымдардың арасына тарату өндіріс жұмсышыларының негізгі жалақысының
Ірі сериялық және жаппай өндіріс жағдайында шығындардың жиынтық
Шығындардың есебін алу айдың басындағы қолданылып жүрген нормалар
Нормадан ауытқу әртүрлі себептер салдарынан болса, онда олардың
Сонымен қоса, ауытқулар әртүрлі өзгерістермен байланысты болады, атап
Ай басына қалған аяқталмаған өндірісі ай барысындағы шығындары
Нормалар есептік айдың барысында өзгеруі мүмкін, сондықтан ол
Нормалардың өзгеруі және шығыстардың жаңа нормативін белгілеу аяқталмаған
Өндірістегі шығындардың жиынтық есебі шығындардың жиынтық есебі ведомосында
Шығарылған өнімнің нормативтік өзіндік құнын анықтау үшін біртектес
Бұйымның бір түрі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есептеген
Өнімнің нақты өзіндік құнын анықтаған кезде есептік айдағы
Мысал, өнім бірлігінің нормативтік өзіндік құны -
Барлық өнімнің және өнім бірлігінің нақты өзіндік құнын
Мұнда:
1. Нормативтік
Нормадан ауытқуы - үнемділігі – 800 тг, артықшылығы
Норманың өзгеруі +200 тг болады, өйткені аяқталмаған өндірім
Сонымен өнімнің нақты өзіндік құны:
84800 тг (84000 + 1400 – 800 +
Өнім бірлігінің нақты өзіндік құнын есептеу үшін норманың
Нормадан ауытқулар сомалары немесе
норманың өзгерулер сомалары
Индекс =
Нормативтік құны
Ан + Ө н
И(%) =
Нө.қ
Белгілеулер:
И(%) – нормадан ауытқу және норманың өзгеру индекстері;
Ан – нормадан ауытқу сомалары;
Ө н– норманың өзгеру сомалары;
Нө.қ–өнімнің нормативтік өзіндік құны.
Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
және шығынды есепке алудың халықаралық практикада
қолданылатын әдістері
Кәсіпорынның басқарушы есебі, есептің бір бөлігі ретінде, жіктеумен,
Кәсіпорынды басқарудың екі нұсқасын кездестіруге болады.
Бірінші нұсқада тек есептік функция орындалады: жауапкершілік орталығы
Ал екінші нұсқада таза есептік функциямен қатар өндіріске
Сөйтіп өндірістік есеп қаржылық есебін қеңейтеді және ол
Стандарт-кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке алу.
Кесте 4.Қаржылық және өндірістік есебін салыстыру
кестесін келтіріп көрейік
Салыстыру аясы Қаржылық есебі Басқару есебі
1 2 3
Ақпаратты пайдаланылатын негізгі тұтынушылар Шаруашылықтан тыс ұйымдармен жеке
Фирма ішіндегі әртүрлі деңгейдегі басқарушы тұлғалар
Бухгалтерлік есеп жүйесінің түрлері Екі жақты жазба жүйесі
Таңдау еркіндігі Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған белгілерін міндетті
Пайдаланылатын өлшемдері Шаруашылық жағдайының фактісі пайда болған тұсында
Талдаудың негізгі обьектісі Шаруашылық бірлігі тұтас алынады
Шаруашылық бірлігінің әртүрлі құрылымдық бөлімшелері
Есеп беру жиілігі Тұрақты негізде,кезеңдігі бойынша Қажет болған
1 2 3
Сенімділік дәрежесі Обьектілігі талап етіледі: кезеңдігі бойынша өткен
Стандарт - кост жүйесінің негізгі ерекшелігі мынандай: өндіріске
Шығындар стандартын есептеу үшін натуралдық және құндық көрсеткіштер
Сөйтіп, стандарт - кост жүйесі шығындарды нормалауға болатын
Шетел фирмаларының тәжірибесі көрсеткендей, олардың басым көпшілігі стандарт-кост
Стандарт - кост жүйесінің жұмыс істеуі негізіне фирманың
теориялық стандарттар – бұл кезкелген фирманың ұмтылыс жасайтын
ағымдық стандарттар – стандарт белгіленген мерзіміне өндіріс шығындарының
базистік стандарттар – өндіріс процесінде болған өзгерістерге дейін
Материалдарға, энергия тарифтеріне, қызметтерге жасалған баға өзгерістері базистік
Шығыстарға жатқызылатын баптар бойынша фирманың келесі қызметі олардың
Нормалардың қатаң сақталуын бақылауды цех қызметкерлері жүзеге асырады:
Егер де кәсіпорын ауытқудың есебін құжатталған түрде жүргізетін
Стандарт - кост жүйесі қолданатын жекелеген фирма шеңберінде
Директ - костинг жүйесі бойынша өндіріс шығындарын есепке
Директ - костинг жүйесін пайдалану идеясы біз үшін
Шығындарды өндіріске толық жатқызу жүйесі мен директ-костинг жүйесінің
Директ - костинг жүйесіндегі кірістік есеп екі көрсеткіштен
Өткізуден түскен табыс – Ауыспалы шығындар
Жалпы кіріс – Тұрақты шығындар = Таза кіріс
Сонымен, директ - костинг жүйесінің негізі стандарт -
Директ - костинг жүйесін пайдалану белгілі қиындықтар туғызады:
Қорытынды
Қазіргі өмірдің талабына сай дамып тұрған өркениетті елдердің
Әрбір кәсіпкерліктің алдында тұрған мәселе, бұл табыс табу
Бұл есептің мәліметтері коммерциялық құпия болып табылады және
Есепті кезеңнің аяғындағы Типтік шоттар жоспарының бөліміндегі қалдық
Жоғарыда жазылған диплом жұмысының көрсеткіштеріне және осы жұмысты
Өнімнің , қызметтің, жұмыстың өзіндік құнына және алымдарға
Өзіндік құнға апрылатын, құжатпен дәлелденген және нормативтік актілермен
Таза табыс есебінен жабылатын және алымдарға жатпайтын шығындар.
Кез- келген кәсіпорынның басты мақсаты өндіріс шығындарын азайту
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Закон Республики Казахстан «О бухгалтерском учете и
2. Кодекс Республики Казахстан «О налогах и других
3. Стандарты бухгалтерского учета РК. 1996- 2003гг..
4. Аренс Э.А., Лоббек Дж.К. Аудит. М:, Финансы
5. Ажибаева З.Н. Аудит. –Алматы, «Экономика», 2006г.
6. Данилевский Ю.А., Шапигулов С.М., Ремизов Н.А., Старовойтова
7. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит
8. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе
9. Ержанов М.С., Ержанова С.Ш. Учетная политика на
11. Ержанов М.С., Ержанова А.М.. Основы бухгалтерского учета
12. Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов. -Алматы: БИКО, 2000г.
13. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности
14. Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж. и
15. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский
16. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Б. Принципы
17. Подольский В.И. Аудит. -М., 2000г.
19. В. К. Радостовец, В, В, Радостовец, О.
20. В. К. Радотовец, В. В, Радостовец, О.
Приказ Министра финансов РК от 18.09.02 г. «Об
Хорнгерн Ч. Т., Фостер Д. «Бухгалтерский учет: управленческий
Друри К. «Введение в управленческий и пройзводственный учет».-
Сергеева О. А. «Методы учета затрат на производство
В. В, Радостовец, О. И. Шмидт «Методы учета
«Бухгалтерлік есеп және аудит» журналы - 2000 ж.
«Файл бухгалтера» журналы - 2003. № 10,11.
«Бухгалтерский учет» журналы - 2002. № 6.
«Бухгалтерский учет и аудит» журналы - 2002. №
Мамыров Н. К., Мұса А. О., Құдайбергенов Е.
Вахрушина М.А «Бухгалтерский управленческий учет».- М.: Финстатинформ, 1999г.
«Управленческий учет» Под ред. Шеремет А.Д. - М.:
«Управленческий учет» Под ред. Палия В. - М.:
2
Жалпы өнеркәсіп бойынша шығындар – 37600 тг.
Өнім бірлігінің өзіндік құны 37600/3000 = 12,53 тг.
Өндірілетіні – 3000 дана.
II саты
III саты
Өңдеуге жұсалғаны – 5600тг
Өңдеу құны 8000 тг.
Өндірілген өнім 3000 дана.
I саты
Шикізат пен материалдар 18000 теңгеге. Шикізатты өңдеу шығындары