МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.........................................................................................................3
С. Бақбергеновтың өмірі мен шығармашылығы.......................................5
НЕГІЗП БӨЛІМ
С. Бакбергенов шығармашылығындағы ауыз әдебиеті үлгілері....................................................................................................................13
I тарау. Жазушы шығармашылығындағы аңыз-әңгімелер мен ертегілердің көрінісі
а) аңыз әңгімелер.................................................................................... 13
ә) ертегілер................................................................................................30
II тарау
С. Бақбергенов шығармашылығында тұрмыс-салт жырларының алатын орны..........................................................................................................35
III тарау
С. Бақбергенов шығармашылығындағы мащл-мәтелдер мен шешендік сөз үлгілері
а) мақал-мәтелдер...............................................................................40
ә) шешендік сөздер....................................................................................41
ҚОРЫТЫНДЫ.............................................................................................48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР....................................................50
Кіріспе
" Өнердің көп салаларының ішіндегі ең бір қадірлісі, әрі
Кешегі тарлан жырау мен бүгінгі қарымды қаламгердің арасын бөлген
Қазіргі таңда жазушылардың мақсаты шығармашылық еңбегінің елжандылық, достық сезім
Елбасымыз Н. Назарбаев: "Республикада жүзден астам ұлт пен халықтың
¥лттардың интелектуалдық және рухани өсу өресін әлем біздің шығармаларымыз
Көркем әдебиеттің және кез келген өнердің ең көкейкесті қызметінің
Әдебиет пен өнерге әрқашанда өзінің қамқорлығын көрсетіп отырады. Кеңес
Бұл міндеттер көп ұлттық кеңес әдебиеті мен өнерінің өркен
Уақытты, әсіресе бет бұрыс уақытты ой таразысына өткізудің қоғамдық
Жылдағы дәстүрлі жыл қорытындыларының негізіне қарасақ ең бастысы тәуелсіз
Өлең сөздің патшасы.
Қазіргі қазақ поэзиясының айдынды арналарының бірі қазақ поэзиясы бүгінгі
Баба жыраулардың XX ғасырдың соңғы кезінде болған, жүз жасаған
Әдебиет, соның ішінде поэзия - ең көне, ең дәстүршіл
Әділін айтқанда, өнерді ілгері жылжытушылар жастар. Бірақ бұл жастар
Ғабеңнің бұлай демеске шарасы жоқ.
Шоқан мен Лермонтов отызға дейін берерлерін беріп кеткен. Талант
Here деген заңды сұрақ тууы мүмкін? Себебі, бұлар соңғы
Қазіргі поэзияда идея салмағын тек айқай, ұран биігімен өлшеу,
70 -80 жылдар поэзиясындағы ұлттық ерекшеліктер.
Туған тілдің жойылуы, - әрбір халық үшін трагедия өз
Қазір қазақ поэзиясының өзі бір оркестр. Онда домбыра, қобыз,
...Қасиетіңнен қара өлең айналайын,
Қазақтыңдәл өзіндей қарапайым, -
деп кеше ғана Мүқағали Мақатаев жырлап кетті Бүл өлеңді
Иранбек Оразбаевтың мына бір өлеңін оқып көрейікші:
Атам қазақ мұңы бар келбетінде, Қайымсың жаңалықты тербетуге. Бір
Сырым- анам,
Белгілі ұлылықтың сыры маған.
Тірліктің кешкен күре тамырындай
Сенсіз дала жүрегі жылымаған.
¥лысың бөгетіңмен, өзіңнен ұлылықтың несін бөлем.
Үміткер бола алмайды ұлылықтан, Көрмеген, көндікпеген, кесілмеген.
Бас - аяғы жұп - жұмыр үш - ақ
Жақсы меңгерген ақын ұлттық қасиетті, тілді, қашаннан қалыптасқан салт
... Темір тор тозбас бөрікті, ¥лыма аңшы зерікті. ¥лпадай
Немесе,
Бермеді ешкім қол үшын. Кепиет атып қүстардың Түншығып өлді
Қасқыр ішік түрмысымыздан шығып қалғанымен әл үмытыла қойған жоқ.
"Жетіқазынада", "Жетім" деген жақсы өлең бар. Күйден жеріген қыркүйек,
Қолаң шаш төмен төгіліп, Шермиген қүрсақ сөгіліп. Жұлдыздай жанған
Дүниеге адам әкелу оңай емес. Дүниеге сәби келді. Бірақ,
Әрбір шумақта ширыққан мұң, азалы сурет бар. Шымыр да
Ыспа құм ыстық мамырлы -Сусыған шәйі жамылғы. Тораңғыл ақын
Шәйі жамылғыдай ыспа құм. Суреткер ақынның сезімінде шек жоқ.
Қататын кезде әзерге үн, Қаладан келіп айына. Қаймақтай аппақ
Ақынның соңғы кітабы "Шұғынық гүл төркіні" туған, өскен өлкенің
Өлеңцеріндегі бейнелік образдар, ұлттық нақыш, Жұматайдың қай жинағының да
Астаудай ақжем,
Арнадай шұңғыл бұралаң,
Арғымақ күшін, атанның белін сынаған.
Ақ құмақ жолдың айылдай ғана енімен,
Алалы жылқы, ақтылы қойылар шұбаған...
Көз айым болып шықтың ба, көш жол құмардан,
Көзімнң алды буалдыр шексіз мұнардан.
Қамшымен нұсқап, қылышпен салып бұл жолды,
Көшпенді бабам биікке жұртын шығарған.Арғымақтың күшін, атанның белін сынаған
¥лттық тамашамыз бәйге, атамыз жанынан артық көрген жүйрік ат,
Ел үшін басым бәйгеге тігіп, "жайлауын жаудан, қыстауын қастан
.... Елім деп соқты жүрегім, Ежелден бір сын жетпеді.
Шапса егер атша жүрегім, Сүремін ғұмыр сол ерше. ¥лы
Ақын өлеңінің ұлттық бояуы -халық үғымына етене жақын сөйлей
Жігіттің білегін, елдің бағын сынаған байге, көкпар, қыз қуу
Күте түр. Күн өтер өрлеумен, Бүл күндер бақытын берген
деп жүрген Жұматайдың домбыра күмбірін, бәйге дүбірін өлеңге қосып
Жанбай да жатып сөнер ме, Жүрекке шыңда маздау сын.
деп тебіренген Исрайыл Сапарбаев, бұдан бұрын "Аққу арман" -1976
...Тағдыр маған не айтты? He сөйледі? -
Есімде жоқ, қинайтын осы ой мені Жетімдіктен жетілген жігіт
дейді "Нан" өлеңінде("Бозқараған", 1980 жыл) Исрайыл. Бала көңілін алыстан
Біреуге ерте, біреуге кеш ұнаған.
Қолына нан ұстаған бала көрсем,
Кешегі күндерімді есіме алам.
Исрайыл соғыстан соңғы ауыр жылдардың төлі. Ол нан қадірін
Көгершінді қумайды құт құсы деп Одан құстың киелі мықтысы
Ата - бабамыз көгершінді, қарлығашты киелі құсқа санаған. Үйінің
Құйттай құс қой, Қандайлық бар салмағы, Беріп қойшы еркіне
Қазақ негізінен мейірбан халық. Өлеңді оқып отырып "қарлығаштың ұясын
Исрайыл - лирик.
Ол жыр болмысын мөлдіретіп алдыңа шынайы жайып салады. Қызыл
Исрайылдың қызыл - жасыл дүниесі - өмір, тіршілік қайнаған
"¥лықбек Есдәулетов әдебиетке өз тұстастарынан әлдеқайда ерте келіп, жұрт
¥лықбек қазақтың бай тілін өлеңдерінің бойына тұтастай сіңірген.
¥лықбек - ауыл баласы. Қайда жүрсе де ауылын сағынып
Біздің мекен - бұл да бір дана мекен, Топырағына,
Ғажап емес пе. Ұлықбектің осы өлеңі отаннан безіп шет
Түтеп жатқан қазандық жер ошағы, Болған бір кез бұл
Төрді ілулі тұмақты киеді кім, Зер шақшаға кім екен
"¥лыстың ұлы күні" кітабын оқып отырып, осы өлеңге келгенде
Отырғанда жем - шөптің ойлап азын,
Қаза қылар қар шал кей намазын.
Шабырадан шұбар ат кісінесе,
Жүгіреді жинамай жайнамазын.
Міне, шеберлік қайда жатыр. Ат десе ішкен асын жерге
Бір арманға сол қу бас куә шығар,
Қуысында торғайдың ұясы бар.
Көзін сүзіп сол жаққа кісіндейді,
Көршіміздің құнаны...
Бұл да- шұбар.
Қара шалдың артында ұлы қалды. Тұлпар Байшұбардың соңында шұбар
¥лықбекте ұлттық образдар, ұлттық мінездер анықтанылатын өлеңдері жеткілікті, "Бүркіт
70 - 80 жылдар поэзиясындағы табиғат лирикасы.
Біздің дәуірімізге дейінгі ғасырларда ертедегі грек лирикасы пайда болды.
Бейнелеу өнерінің (живописьтің) ұлы өкілдерінің кейбіреуі (Леонардо да Винчи)
адамның жүрегінде жарқ еткен жарық нұрды, бей мағүлым сезімді
"Эпикалық поэзия образ бен суретті, табиғатта бар суреттер мен
Ақындық қоғамдық өмірден алшақтап, мүлде басқа жаққа безіп кете
"Белгілі бір әлеуметтік құбылыстың әдебиетке, өнерге жасаған ықпал әсері
философиялық лирика,
махаббат лирикасы,
табиғат лирикасы.Шартты түрде жіктелген осы топтардың тек қана бейнелеу
"Қазақ поэзиясында, жалпы шығыс поэзиясындағы тәрізді, шын мәнісіндегі табиғат
Біз өлеңдерін талдап жатқан төрт ақынымыз табиғат лирикаларын жырлауды
Аспан жақтан ақ жауын жауды да өтті, Бұлт тау
Таза табиғи өлең. Ақ жауын төгіп өтті, бұлттар тау
Осы шумақтың алғашқы жолына назар аударып көрейікші. "Жасыл тебенге
Күн жауды ақ сабаумен сабап келіп, Артынан аспан шықты
¥лықбекке тәнті боласыз. Осы бір шумақ өлең дарынсыз ақынның
Жел тоқсан кежір ұрын кеп,
Қатал қыс төкті зәр ашу.
Қаймақшып беті дірілдеп,
Қоймаңжыл тартты қара су.
Кежір жел тоқсан кенеттен қысып, қатал қыс қакарына міне
Тыңдаушысын тыпыршытып сезім шек арасына әбден тақап әкелген соң
Аққу ұшты, көл дір етті,
Елеңцеді құрақ - құлақ.
Айдың беті мөлдіреп тұр,
Иірімнен сұрап құрап.
"Келе ме аққу келмей ме екен, Кетті ме ұшып
Толқын тыным таптырмайды
Айдын бейне - әжім маңдай.
Жел өтінде аққу жайлы,
Бір сағыныш жазылғандай
Адам неғұрлым сәби жанды романтик, аңқылдаған ақ көңіл қарапайым
Қызыл ай қызыл көрігін басқанда,
Қақтаған қаңылтырдай шын қызарады.
Отты жыландай зуылдап аспанда,
Құйрықты жұлдыз ағады.
Түн қара сәлделі құдадай, Көкке жұлдыздан бал аштырады. Қызыл
Азынаған жұлдыздан да айдан да , Бетіңе ызғырық ызғар
Тоңған төбеттер қыңсылап, бүрісіп, Үйдің есігін тырналап көреді. Қойшының
Әдемі өлең, әдемі сурет. Алтайдың алыстағы бір қойнауының аязды
Қараша... қыр астында қыс ылаңы,
Көкжиек көлбетуде құсың әлі. Қайыңдар қоштасуға қолын созып, Can
Күннің қүйған сүт сәулесі әлі өз уыз, Науша құсқы
Бүл жер дүние егіл - тегіл бусанған көктемнің басы
Сеңсеңі жасыл, көрпеші гүлді беткей, шын, Көп болды көлбеп
Жүрдектеу бұлақ жүйткейді қысыр жыландай. Қыналы үйтас қисайған соған
Төгеді күздің жаңбыры Жер жеріп сыздап мәңгіді. Аспанды қаптап
Қыркүйек күйден жеріді Уілдеп қазан көрігі. Бақшада мама ағаштың
Бұл Иранбек Оразбаевтың "Жетім" өлеңіне кіріспесі. "Жетім" деген өлеңнің
Табиғат - дарқан ана. Сол дарқан ананың перзенті -
70 - 80 жылдар поэзиясындағы жаңашылдық.
Мінезсіз адам бола ма? Болмайды. Сол секілді өлеңнің де
Бүгінгі өлең сүйер қауым да, әдёбиет жанкүйерлері де, әдебиетшілер
Жоғарыдағы тарауларда айтылғандай өзінің стиль ерекшелігін танытып, характер типтендіруге
.....Тарыдай меңде кетті ме,
Таба алмай қойған бақытым,-
деп тебіренген Жұматайдың Ләйлә лирикалық кеиіпкеріне айналды. Шымырлап, асықпай
автордың ақындық ерекшелігін, жазу мәнерін жүртшылыққа айқын
танытқан жырлар болды. Бірақ Ләйлә сүлулықпен тазалықтың кіршіксіз
таза символы ретінде оқушы есінде қалатын әдеби тұлғаға айнала
алды ма? Бүл жағдайды Жүматайдың түстасы,
Мырзабеков былай деп тұжырымдайды:
жылдардағы біздің замандасымыз ретінде ұзақ уақыт оқушы есінде
қалатын әдеби тұлғаға айнала алмады. 70 - ші жылдар
ғасыр басындағы Қамар сүлу мен Шүғадан қай жері кем
да күрделі, сауаты мен санасы да озық еді ғой.
сол деңгейге көтеріле алмаған себебі не? Ақынның "әттеген-айы"
біреу-ақ. Ләйләнің болмыс-бітімі, қылаусыз қылықты мінезін қаншалық
әдемі жырлағанымен Жүматай өз кейіпкерін өмірдегі оқиғалардың
ортасына алып шыға алмады, ауа жұтып тыныстап отырған әлеуметтік
ортасының да басы ашылмай қалды. Көп ретте Ләйлә қылықтары
алдымызға жанды бейне боп елестемейді. Жүматайдың Ләйләсі мен
оның лирикалық кейіпкерінің арасындағы қарым-қатынасқа қарап
отырып сүлулықты қолдан қашап, тасқа табынған адам көз алдыңа
келеді. Бір есептеп Кеңшілік Мырзабековтікі дүрыста шығар. Ләйлә әлі
оқушыға барлық қыр-сырымен толық ашылған образ бола қойған жоқ.
Өлеңдерде ашылмай қалатын түстар да бар. Бірақ, үш-ақ кітабы
шыққан ақынның лирикалық кейіпкерінің тағдырын былай деп шешуіне
қарсы шығудың да реті бар. Кеңшілік ақынның алдағы мүмкіндіктерін,
Ләйләнің болашағын ескермеген сияқты. Жүматайды оқырман қауымға
танытқан Ләйлә емеспе еді. өз жолын тауып, енді ғана
бастаған ақынның келешекте Ләйләні дара түлға етіп шығармасына
кім кепіл. Жүматайдың соңғы жылдардағы қомақты табысы Индия
туралы топтама өлеңдері деуіміз керек. Индия топтамасында, әсіресе
"Өтініш", "Мангу ағашы" атты үзақ өлеңінде (бүл өлең оқиғаны
автор осы мақсатты тым тәуір игергенін айтпасқа болмайды. Ақын
Раджаша өспегенмен шіреніп, Күндер кешкен күн жүзінен нұр еніп.
Иогтар өнері- кезінде Индияның мәртебесі болған, ал бүгінде тірі
.... Сары ауыз бастар селк етіп ашып ұйқыны Шығады-ау
'ӘОӘІЛІӘН 'Bd0фBlӘIЛI І
jM dBudiqiBg hiqiooue вidlqжТөбет ұстам тырналар тыраулайды, Таусылмайтын тірліктен
Біз өлеңнен оның өн бойындағы оқиға желісін, көңіл көрінісі
Қарсы емеспін келісім, кеңесуге,
Өмір заңы, талабы тең өсуде.
Үшінші қайтара қатулы соғыс - рак
Ісінбесін жер ана өңешінде -
Екі дүркін дүмпуі ел есінде.
Иранбектің осы жердегі тапқырлығы шумақтың соңғы жолдарында айқын көрінеді.
Қызыл іңір. Қызғылт қыр,
Қыжым аспан. Қызыл жел.
Қызыл көйлек қыз бала
Қызыл бауыр бұлттарға
Қыр басында қызығып,
Қолын бұлғап қарап тұр.
Бүл үйқассыз өлең ¥лықбек Есдәулетовтікі. Жаңалыққа жаны құмар, үнемі
Қорытынды
Қай халықтың болмасын әдебиетінің тууы және өсіп өркендеуі аса
Талантты жас ақындардың анық дауысы соның айғағы. "Біз қазақ
Бұл ақындар өлең сүйгіш қауымның есебінде, көңілдерінде, ізденгіш ақынға
Осы талаптар деңгейін көтеруде төрт ақын білек түріп тер
Адам баласының қоғамдағы орны, өмірдегі рөлі, бейбітшілік, тыныштық, тақырыбы
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Ахметов. "Өлеңсөздіңтеориясы". Алматы, 1973
2. М. Әуезов. "Әдебиет және ойлар", Алматы,
3. Т. Әлімқұлов. "Жемісті жолда", Алматы, 1958
4. М. Базарбаев. "Өлең сөздің патшасы, сөз
5. Ә.Жәмішев. "Жыржанары", Алматы, 1970
6. Қ. Жұмалиев. "Әдебиеттеориясы". Алматы, 1969
7. Ж. Жақыпбаев. "Саратан" .Алматы, 1979
"Ләйлә". өлеңцер 1982.
"Шұғынық гүл төркіні". Өлеңдер. 1984
8. ¥. Есдәулетов. "Жұлдыз жарығы". 1978, Өлеңдер
"Алтайдың алтын тамыры". Өлеңдер.1980. "¥лыстыңұлы күнГ.Өлеңдер. 1982. "Ақ керуен".
9. Ә. Кекілбаев. "Дәуір мен бетпе - бет".
10. Б. Кенжебаев. "Қазақ өлеңінің құрылысы туралы". Алматы.
12. М. Қаратаев. Шығармалар жинағы, 1 том, 1974,
13. И. Оразбаев. "Жүрекжырлары". Өлеңдер. Алматы.
"Түннің көзі". Өлеңцер. 1975. Алматы. "Жеті қазына". Өлеңцер. 1977.
14. Қ. Мырзалиев. "Сөз сиқыры" Алматы. 1982.
15. Е.Серікқалиев, 3. Серікқалиев. "Ақыл таразысы". 1976.
16. И.Сапарбаев. "Аққу арман". Өлеңдер. 1976. Алматы.
"Раушан ғұмыр". Өлеңцер. 1978. Алматы. "Бозқараған".Өлеіідер. 1980. Алматы.
"Қызыл жасыл дүние". Өлеңдер.1984. Алматы.
17. Ә. Тәжібаев. "Өмір және
18. Уақыт және қаламгер.2- кітап. 1985. Алмты.
19. "Сөзстан" 2- кітап. Алматы. 1970.
МАҚАЛАЛАР
1. Ж. Дәдебаев. "Өлеңдегі сөз". Уақытжәне
2. А. Егеубаев. "Көкірек көзі -
3.
4. Қ.Жүсіпов. Идея және образ. "Жұлдыз".
5. Қ.Жүсіпов. "Лирикадағы сюжет мәселесі". "Жұлдыз". 1985.
6. С.Иманасова. "Өлең беделі". Уақытжәне қаламгер.
7. Б. Керібаева. "Лирика көкжиегі". "Жұлдыз".
8. Ғ. Мүсірепов. "Жалынға интервью". "Жалын". 1985.
9. Қ.Мырзалиев. "Үш ақын, үш қолтаңба бір түйін". "Қазақ
10.Т. Медетбеков.Ъүгінгінің өзегінің бүгінгіні іздеу". 1986.
11.0. Сүлейменов."Еңсесі биікелу жыл". 1985.
12.0. Сүлейменов. "Еңсеру". "Қазақ әдебиеті".
13.С. Сапарбаев. "Жанрдың күретамыры". "Қазақәдебиеті". 1985.