Жоспар
Кіріспе 3
II. Нарықтық экономиканың элементтері, қызмет ету принциптері 8
1.1. Нарықтық механизмнің қалыптасуы 8
1.2. Нарық механизмінің мәні және ерекшеліктері 10
1.3 Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және түрлері 12
2 Нарықтық экономика 18
2.1. Нарықтық экономиканың үлгілері 18
2.2 Нарық экономикасының «идеалдық» моделі 22
2.3 Рынок инфрақұрылымы 23
2.4. Нарық экономикасының әлсіздігі 28
Қорытынды 29
Қолданылған әдебиеттер 30
Кіріспе
Нарық - өте күрделі, көптеген құрылымы бар ұғым.
Экономикалық байланыстар өнімдердің өндірушілерден тұтынушыларға қозғалысын қамтиды: бір
Осындай айырбас процестері қоғамдық еңбек бөлінісімен белгінеді. Бұл
Осы қатынастардың мазмұны неде? Экономикалық эдебиетте бұл сұраққа
Ағылшын экономисі У. Джевонс (1835 - 1882 жж.)
Нарықтың мәнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар
• Екі субъектің өзара байланыстары нарық негізінде
• Еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін
• Шетел фирмалары мен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процестері;
• Белгілі процентке несие берудегі несие
• Тауар, қор, валюта биржалары
Нарықтың мәні оның функциялары арқылы анықталады. Нарық мынадай
• Тауар өндірісінің өзін-өзі реттеу
• Ынталандыру қызметі. Баға төмендегенде өндірушілер
• Өндірілген өнім мен еңбек шығындарының қоғамдық маңыздылығын
• Реттеу қызметі. Нарық арқылы экономикадағы, өндірістегі және
• Шаруашылық өмірді демократияландыру, өзін-өзі басқару принциптерін жүзеге
Нарықтың құрылымы өте күрделі болады және ол экономиканың
• Меншік формаларымен (мемлекеттік, жеке, ұжымдық,
• Шаруашылық субъектілерінің әр түрлі формаларының экономикадағы үлес
• Тауар айналымы сферасының ерекшеліктерімен;
• Шаруашылықтың құрылымдық бөлімдерінің
• Осы елде пайдаланатын сауданың түрлерімен; Осы жағдайлар
- игіліктер мен қызметтер нарығы;
- өндіріс құралдарының нарығы;
- ғылыми-техникалық жұмыстар нарығы;
- құнды қағаздар нарығы;
- жұмыс күші нарығы;
Нарықтың көп түрлілігі кәсіпорындардың өзара әсер етуінің барлық
2. Нарықтарды тауарлық топтар бойынша жіктеуге болады:
- өндірістік қызметке бағытталған тауарлар нарығы;
- халық түлынатын тауарлар, азық-түлік тауарлар нарығы;
- шикізат пен материалдар және т.б. нарықтары;
Ауылшаруашылық шикізаттары нарығында азық-түлікке және ауылшаруашылық шикізаттарына қажеттіліктерді
3. Кеңістік (территориялық) критерийі бойынша мынадай нарықтар болады:
- аймақтар ішіндегі;
- аймақаралық;
- республикалық;
- республикааралық;
- халықаралық (әлемдік) нарықтар;
Осындай нарықтардың қалыптасуы республиканың мемлекеттік егемендігін қамтамасыз етеді.
4. Бәсекенің шектелуі дәрежесі бойынша мынадай нарықтар болады:
- монополиялық;
- олигополиялық;
- салааралық нарықтар;
5. Нарық қатынастарының субъектілері бойынша мынадай нарықтар болады:
- көтерме сауда нарықтары; Бұнда сатып алушы
- бөлшек сауда нарықтары; Бұнда сатып алушылар -
- ауылшаруашылық өнімдерін мемлекеттік сатып алу нарықтартары; Бұнда
6. Экономикада заңдылықты сақтау жағынан мынадай нарықтар болады:
- заңды, ресми нарықтар;
- заңды емес, «көлеңкеленген» нарықтар, және т.б.
Нарықтардың құрылымын зерттеу, оларды негізгі түрлерге бөлуге мүмкіндік
7. Тауарлар мен қызметтер нарығы. Бұл топқа жататын
- тұтыну тауарларының нарықтары - азық-түлік
- қызметтер нарығы - тұрмыстық, көлік, коммуналдық қызметтер:
- тұрғын үй және өндірістік емес ғимараттар нарығы;
8. Өндіріс факторларының нарығы; бұған жататындар:
- жылжымайтын мүліктер нарығы;
- еңбек құралдарының;
- шикізат пен материалдардың;
- қуат ресурстарының;
- пайдалы қазбалар нарықтары;
9. Қаржылар нарығы:
- капиталдар нарығы немесе инвестициялық нарықтар;
- несие нарықтар;
- құнды қағаз нарықтары - акциялар, облигациялар, опциондар,
- валюта - ақша нарықтары;
Интеллектуалдық өнімдер нарығы - инновациялардың, ойлап табулардың, информациялық
Жұмыс күші нарығы - бұл еңбек ресурстар қозғалысының
Аймақтық нарықтар - жергілікті, ішкі, ұлттық, сыртқы, халықаралық
Нарық қатынастарының даму кезеңдері, ертеден келе жатқан шаруашылықтың
1. Нарықтың элементтерінің пайда болуы;
2. Натуралдық айырбас кезең нарығы;
3. Тауарлар балама кезеңінің нарығы;
4. Тауар емес балама кезеңінің нарығы;
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады. Олар
өндірістің шарттары, әрбір жеке сауда-саттық көріністерде кездейсоқ болады.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына
Үшінші кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша
Төртінші кезеңдегі алтынға тікелей айырбастың тоқталуы мен құнның
II. Нарықтық экономиканың элементтері, қызмет ету принциптері
1.1. Нарықтық механизмнің қалыптасуы
Нарық экономикасының қызмет етуі, нарықтың белгілі элементтерінің болуын
Нарық экономикасының бірінші және өте маңызды элементі -
Нарық экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының корпоративтік басқаруына
Нарық экономикасының үшінші маңызды элементі - баға. Бағаны
Нарық экономикасының төртінші, оратлық буыны - екі құрылымнан,
Нарық механизмінің бесінші элементі – бәсеке. Бұл
Нарық экономикасы әрекеттерінің механизмі үш басты принциптерге негізделеді:
• маржиналдық (шекті) талдауға;
• балама таңдау шығындарына;
• экономикалық рационалдыққа.
Маржиналдық талдау принциптері негізінде нарық субъектілерінің іс-қимылы жүріп
Балама таңдау шығындарының принциптері. Балама таңдау шығындарына, тікелей
Экономикалық рационалдық принципі табыс пен шығындарды салыстырып отыруға
Сирек кездесу нарық экономикасының өте маңызды шарты болып
1.2. Нарық механизмінің мәні және ерекшеліктері
Нарық, қоғамдық тұтынушылар мен өндірушілерді байланыстырудың тиімді механизмі
Сонымен бірге нарықтық механизм идеалды емес, оның елеулі
Реттелмеген таза нарықтық экономика адамның еңбек ету, білім
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,
Енді нарық дегеніміз не? Ең алдымен осыны анықтап
Нарық – бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері
Нарық - бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
Нарық - сатушылар мен сатып алушылар арасында тауар
Нарық - тауарларды сатып алу, сатумен байланысты орын
Келтірілген көзқарастардың қай-қайсысы да жеткілікті түрде дәлелді, бірақ
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу -
Берілген анықтамада әңгіме, біріншіден, тек өндірушілер мен тұтынушылардың
1.3 Нарықтың атқаратын қызметтері, шарттары және түрлері
Жалпылама тұрғыдан алғанда нарықтың мәні оның атқаратын қызметтері
Нарықтың маңызды қызметтерінің бірі - оның ұдайы өндіріс
Нарықтың басқа бір атқаратын қызметі - ақпараттық. Нарық
Сонымен бірге нарық механизмі мынадай қызмет атқарады –
Бізді нарық терең монополияландырылған, сондықтан нарықты ортаны қалыпты
Осыламен қатар, маңыздылығы жағынан басқалардан кем түспейтін нарықтың
- шаруашылық субъектілердің дербестігі мен
- меншік қатынастарының алуан түрлі нысандары;
- өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос
- нарық инфрақұрылымын жасау;
- тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы;
- контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы;
Енді осы шарттарға толығырақ тоқталайық.
Біріншіден, экономикалық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі, олардың келісім-шартқа
Екіншіден, меншіктік қатынастардың алуан түрлі нысандарының болуы (нарық
Нарықты экономикаға көшу кезінде ескеретін маңызды жәйт -
Үшіншіден, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтың тиімді жұмыс
Сайып келгенде, ондай экономика тауардың жетіспеушілігіне, материалдық игіліктерді
Төртіншіден, нарық механизмінің үзіліссіз қызмет істеуі үшін оның
Нарықтық экономика жалпылама негіздегі ерекше инфрақұрылым -несие жүйесінсіз
Бесіншіден, нарық механизмінд мемлекеттік қаржы жүйесінің, оның негізін
Алтыншыдан, өндірушілердің өнім өндірудегі және сатудағы монополиясына жол
Нарық жағдайында бәсеке күресінің бірнеше түрлері болады: а)
1. Таза бәсеке нарығын
2. Монополистік (грекше «монос» - жалғыз,
3. Олиголопиялық (грекше «олигос» - көп
4. Таза монополия жағдайында, жеке
Жетіншіден, шаруашылық субъектілерінің нарық туралы нақты мэліметі (маркетинг
Территориялық белгілеріне қарай нарық мынадай түрлерге бөлінеді: дүниежүзілік
Дүниежүзілік нарық, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы тауарлар
Еларалық бірлестіктер нарығы деп, экономикалық айырбастың ерекше формалары
¥лттық нарық бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен шектелген
Аймақтық нарық - бұл бөлек тереториялық бөлімше нарығы
Жергілікті оқшауланған нарық - кейбір елді пунктердің жиынтығы
Нарықтық қатынастардың жетілу шамасына қарай нарықты-дамыған / кемелденген/
Олигополиялық нарық, баға белгілеу саясатына тым сезімтал және
2 Нарықтық экономика
2.1. Нарықтық экономиканың үлгілері
Қазіргі уақытта Қазақстанда барша шаруашылық жүргізудің экономикалық жүйелік
Осы жағдайда нарық экономикасы жоғары дамыған елдер қолданып
• географиялық орналасу;
• табиғи ресурстардың бар болуы;
• тарихи даму жағдайлары;
• халықтың дэстүрі, әдет-ғүрыпы;
• өндіргіш күштердің даму дәрежесі;
• қоғамның әлеметтік бағытталуы.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық шарттарының әр елдердің өзіне тән
• меншіктің әр алуан формаларының
• тауарлар мен қызметтерге көбінесе еркін
• еркін бәсекенің дамыған жүйесі;
• кәсіпкерлік әрекеттердің кең тарауы;
• экономиканы мемлекеттік реттеудің белгілі
Қазіргі заманда қолданылатын нарықтық үлгілердің бірнешесін атап өтуге
Американдық үлгі. Бұл үлгі «капитализмнің либералдық
• мемлекеттің экономикадағы реттеуші рөлі өте
• кәсіпкерлікті барынша қолдау (XX ғ.
• халықтың бай, кедей болып эйгілі
• жалақы
жетімді түрде қамтамасыз
жарамды дәрежеде.
Жапониялық үлгі. Осы замандағы шаруашылық жүргізу үлгісі дамудың
1. Ұлттық экономиканың негізгі бағыттарына мемлекет әсері
2. Өзін өзі
3. Фирмалардың басым көпшілігі жұмысшыларды барлық
4. Жалақы дәрежелерінің айырмашылықтары көп емес -
5. Үлгінің элеуметтік бағытталуы. Әлеуметтік мәселелерді шешу
Неміс үлгісі. Әлеуметтік - экономикалық мазмүны жағынан бұл
Неміс үлгісінің негізгі ерекшеліктері:
1. Экономикаға мемлекеттің зор әсер
2. XX ғасырдың
3. Неміс үлгісінде Жапониялықтай, банктер шешуші роль
4. Жапондық үлгідей, жалақы дәрежесінің айырмашылығы елеулі
Шведтік үлгі. Бұл үлгінің айырмашылықтары: әлеуметтік
Француздық үлгі. Бұл үлгінің елеулі ерекшеліктері
Оңтүстік Кореялық үлгі. Осы үлгі Оңтүстік Кореяны қысқа
Оңтүстік Кореяда көп уақыт несие - қаржы сферасында
Қытайлық үлгі. Қытайда экономиканы реформалау ауылшаруашылығынан басталады. «Халық
Қазіргі жағдайда ауылдың ілгері дамуы талқыланып отыр. Шаруаларды
2.2 Нарық экономикасының «идеалдық» моделі
Нарық экономикасы практикада (тәжірибеде) өзінің жоғары тиімділігін дәлелдейді,
1. Өндіріс пен тұтынудың өзара байланысын қамтамасыз
2. Өз алдына тәуелсіз шаруашылық жүргізетін өндірушілер
3. Бағаның еркін қозғалысы. Нарықтық бағаның мөлшері
4. Экономиканы
2.3 Рынок инфрақұрылымы
Рынок — сұраныс пен үсыныстың баға арқылы өзара
1. Рыноктар. Қазіргі уақытта рыноктар жүйесі қалыптасты.
¥зақ мерзімде осы аталған факторлардың өзі қоғамдык еңбек
2. Рынок инфрақұрылымына халық шаруашылығының ерекше
3. Рынок институттары коммерциялық банктер, қор биржалары, сақтандыру
1) өндірістік;
2) әулеметтік-тұрмыстық;
3) рыноктық;
Өндірістік инфрақұрылым - бұл негізгі қызметтер, өндірістік қызмет
Әлеуметтік-тұрмыстьщ инфрақұрылым - бұл халықтың дүрыс өмірі үшін
Рыноктьщ инфрақұрылым - бұл ерекше рыноктар негізінде әрекет
Рыноктъщ инфроқұрылым элементтері:
Тауар және қор биржалары; сауда үйлері; көтерме және
Трансакциялық шығындар түсінігін американдық экономист Р. Коуз енгізді.
Д.Норт трансакциялық шығындардың келесідей негізгі типтерін бөліп көрсетеді:
1) ақпаратты іздеу шығындары - қажетті контрагентті табу
242) айырбас шарты, келісім-шарт пен мэмілені толтыруды
3) сапаның қатеден болатын шығынын, стандарттар жүйесін
4) меншік құқығын анық анықтау мен қорғау
5) аппортунистік мінез- қүлықтан болатын ысыраптар.
Рынок қызметі трансакциялық шығындарды үнемдеуде болып табылады. Трансакциялық
Нарықтың инфрақұрылымы.
АУКЦИОНДАР АҚЫЛ КЕҢЕС - ДЕЛДАЛДЫҚ ФИРМАЛАР
БИРЖА МЕНБРОКЕРЛІК КОНТОРАЛАР КОММЕРЦИЯЛЫҚ БИЗНЕС ОРТАЛЫҚТАР
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖӘНЕ КОМПАНИЯЛАР МЕМЛЕКЕТТІК РЕЗЕРВТІК ЖӘНЕ САҚТАНДЫРУ
БАНКТЕР САҚТАНДЫРУ ЖӘНЕ АУДИТОРЛЫҚ КОМПАНИЯЛАР
БАҒАЛАР МЕН СТАНДАРТТАРДЫ БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН МЕКЕМЕЛЕР ИНСПЕКЦИЯСЫ САУДА
МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ ИНСПЕКЦИЯСЫ МАРКЕТИНГ ЗЕРТТЕУЛЕРІНІҢ ОРТАЛЫҚТАРЫ
БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫ КӨТЕРМЕ САУДА ОРАТЛЫҚТАРЫ
БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН ИНСПЕКЦИЯ
ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНЫ КАДРЛЕРДІ ДАЙЫНДАУ ОРТАЛЫҚТАРЫ
ЛИЗИНГТІК КОМПАНИЯЛАР ЖӘРМЕҢКЕЛЕР
КЕДЕН ҚЫЗМЕТІ ӨНДІРУШІЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ ҚАУЫМДАСТЫҚТАРЫ
ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ ҚОРҒАУ ҰЙЫМЫ ЖӘНЕ БАСҚАЛАРЫ
Нарықтың инфрақұрылым проблемасының өндіріс пен тұтынудың арасындағы пропорция
Нарықты экономиканың субъектілері. Нарықты экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне
Нарықтың механизмі.Нарықтық экономика теориясында сұраныс пен үсыныс проблемасы
Сұраныс тұтынудан сапа жағынан да, сан жағынан да
Ұсыныс дегеніміз белгілі-бір сәтте немесе уақыт негізінде нарықта
Елде нарықтық экономиканың қалыптасуы, нарықтың экономика заңы ретінде
Маркстың айтуынша, сұраныс дегеніміз сонымен бірге ұсыныс та,
баламалы талдаудың шығыны экономиканың парасаттылығы
Марженалды талдау принципінің негізінде нарықтың субъектілерінің қылығына құралады,
Баламалы таңдаудың шығын принципы. Баламалы таңдаудың шығыны тура
2.4. Нарық экономикасының әлсіздігі
1. Макроэкономикалық пропорциялар. Нарық
2. Ғылыми-техникалық прогресс. Нарық
3. Стратегиялық инвестициялар.
Қорытынды
Нарық қазір өз алдына қызмет ететін жүйеге айналды
«Нарық экономикасы» деген ұғым «нарық» ұғымынан кең, оған
Нарық әлеуметтік реттейші деп аталады. Реттелуге жататын субъект
Нарық бүгінде сатып алу, сату объектісіне тән дәстүрлі
Біздің алдымызда нарықтық - экономиканы реттеудің дүние жүзінде
Біз үшін қазіргі басты міндет, элеуметтік жағынан қорғалмаған
М.Кейнс XX ғасырдың отызыншы жылдарында бүкіл дамыған, үлы
Қолданылған әдебиеттер
1. Я.Әубәкіров. «Экономикалық теория негіздері». Алматы -
2. Б. Мәдешев.«Нарықтың экономика теориясына кіріспе ».Алматы
2001 жыл.
3. Ә.Н. Нысанбаев.«Нарық және адамның орнықты
2002 жыл.
4. Б. Жүнісов, ¥.
5. Ә. Әділханов.«Нарықтық экономикаға көшу».
6. Мамыров Н.К, Күлеев Ж.А, Сұлтанбекова Г.К.
7. И.О. Волкова, В.К. Скляренко. «Экономика», учебное
8. С.С
9. М.Кәрібаев. «Нарықтық қатынастарды қалыптастыру сәтті қадамы».
2