Жергілікті бюджет


МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ........................................................................................................3
І ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Мемлекеттік басқарудың мәні мен қажеттілігі................................5
Жаһандану жағдайындағы мемлекеттің негізгі функциялары.....11
Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру нәтижесі ретінде................................................................17
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТИІМДІЛІГІН СИПАТТАЙТЫН ҮРДІСТЕРДІ
2.1 Жергілікті басқарудың қаржылық ресурстарының қалыптасу жүйесі.....................................................................................................................27
2.2 Республикалық және жергілікті бюджет арасындағы шығындық міндеттемелерді бөлу
2.3 Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негіздерін қалыптастырудағы мемлекет
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қаржылық-экономикалық үлгісін жасау.........................................................................................................54
3.2 Мемлекеттік билік органдарының жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен өзара
ҚОРЫТЫНДЫ.........................................................................................73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ....................................79
КІРІСПЕ
Қазақстан Респкбликасындағы экономикалық реформалардың басымдылықты бағыттары мемлекеттік басқруды орталықсыздандыру
Осыған байланысты ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтің өзінің Қазақстан халқына «Қазақстан
Қазақстан Республикасы егемендік алған кезде алғашқы жылдарында орын алған
Қазақстан кең көлемді территорияны иеленеді, осыған байланысты еліміздің аймақтары
Бүгінгі таңда әрекет ететін жергілікті мемлекеттік басқару –
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесіне жаңа талаптар мемлекеттік басқару жағдайын
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқаруды
Осы мақсатқа сай жұмыста келесі негізгі міндеттер қойылды:
мемлекеттік басқарудың қазіргі жағдайын талдау және мемлекеттік биліктің барлық
мемлекеттік билікті орталықсыздандыру қажеттігін және жергілікті өзін өзі басқару
муниципалды басқаруды дамыту мәселелері бойынша экономикалық дмыған елдердің тәжірибесін
ҚР-дағы жергілікті өзін өзі басқару жүйесін дамыту тенденциялары мен
Қазақстандық нақтылыққа сай жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің ұйымдастырушылық
жергілікті өзін өзі басқару жүйесін дамыту жолдарын анықтау мақсатында
жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің қаржылық – экономикалық үлгісін
мемлекеттік басқару және жергілікті өзін өзі басқару органдарының өзара
Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
Жұмыстың бірінші бөлімінде жаһандану жағдайындағы мемлекеттік басқарудың рөлі мен
Бітіру жұмысының екінші бөлімінде Қазақстандағы мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін
Үшінші бөлім мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру сияқты күн тәртібінде
Жұмыстың қорытынды бөлімінде мемлекеттік басқарудың жаһандану жағдайындағы рөлін кеңейте
1. Жаһандану жағдайындағы мемлекеттік басқарудың теориялық негіздері
Мемлекеттік басқарудың мәні мен қажеттілігі
Қазақстан Республикасында тәуелсіздік алған 15 жыл ішінде бірінші рет
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру мәселесін зерттемес бұрын, мемлекеттік басқару, оның
Нарықтың азаттық, бәсеке және демократиялық тәртіп барын сипаттайтын қазіргі
Осыған байланысты мемлкеттік басқару нарықтық механизмнің тиімді қызмет етуін;
Мемлекеттік басқару – мемлекеттің өзінің органдар және лауазымды тұлғалары
Мемлекеттік басқару тероиясындағы атақты маман Г.В Атаманчук осы мәселе
Бұл анықтама мемлекеттік басқарудың үш қасиетін қамтиды: а) іс-әрекеттін
Француз ғалымы Р.Грегори монографиясында мемлекеттік басқаруға «мемлекеттік биліктің арнайы
Қазіргі уақытта мамандардың көпшілігі мемлекеттік басқару мен мемлекеттік әкімшілік
Мемлекеттік басқару жүйесі қоғамдағы әлеуметтік процестерді мемлекеттік басқаруды ұйымдастыруды
Мемлекеттік басқару ұдайы өндірістердің барлық жақтарына әсер етеді; өнірістік
Мемлекеттік басқару мемлекеттің саясатын жүзеге асыру, олардың қызығушылықтарын қамтамассыз
Мемлекеттік басқару жүйесінің әдістері – бұл қағидалар құралддар мен
Мемлекеттік басқару саяси, құқықтық экономикалық әдістер жүйесі ретінде адамдардың
Мұнда басқару субьектісі – мемлекеттік басқару органдар жүйесі мен
Ресей ғалымы А.В Пикулькин мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаларын көрсеткен:
Өкілеттіліктің жауапкершілікпен үйлесімділігі;
Бас звеноны бөлу;
Кешенділік;
Басқарушылық;
Бірлестік;
Иницативтік;
Мақсатпен оған жету құралдарының сәйкестігі;
Шешім қабылдау уақыттылығы;
Сызықтық және функциялларды үйлесімділігі;
Жаңа мәселелер туындайтындай басқарушылық тапсырмалар шешілуі керек.
Отандық экономист Дауранов Н.Н мемлекеттік басқарудың келесі қағидаларлын
мақсатқа бағытталғандық;
орталықтандыру мен орталықсыздандырудың оптималды қатынасы;
бәсекелі таңдау, басқарушылық кадрлерді дайындау және бекіту;
басқарушылық ақпараттың сенімділігі мен уақытылығы;
басқару мақсаты мен қызметтерімен ақпаратың сәйкестігі;
динамикалық тепе-теңдік;
қабылданған шешімдердің дұрыстығы;
жауапкершілік;
кезеңдік пен кері байланыс;
кешенділік
ирархиялық пен бөлінушілік;
басқаруды ұйымдартырудың ескі нысандарынан жаңасына көшу: Мемлекеттік билік органдары
Жалпы қабылданған квалификациялауға сай, ішкі қызметерге жатады: экономикалық, саяси,
Сыртқы қызметтер қамтиды: әлеуметтік экономикаға интеграция, мемлекет қорғанысы, қандайда
Отандық ғалым Кубаев К.Е мемлекеттің келесі қызметтерін бөліп қарастырады:
.
ҚР –ғы мемлекеттік биліктің бөлінуі
2 - сурет
2 - сурет
Мемлекет өзінің аумағында тұратын адамдарды, оның ішінде азаматтығы жоқ
Мемлекет үшін ең алдымен, өз халқының ұлттық мүддесін білу,оның
Қоғамдағы мемлекеттің ерекше мәртебесі мемлекеттік ұстанымдарға міндетті сипат беретін
Мемлекеттің мәні сонымен қатар, өз мақсаттары мен қызметтерін жүзеге
Ғылыми әдебиеттерде кездесетін мемлекеттің көптеген анықтамаларының ішінде келесі екеуіне
Жаһандану жағдайындағы мемлекеттің негізгі функциялары
Кез келген тарихи тұрпаттағы мемлекетті ғылыми тұрғыдан танып-білу жария
Мемлекеттің функциялары – бұл мемлекеттің таптық және жалпы адами
1. мемлекеттің функциялары оның таптық және жалпы адами
2. мемлекеттің функцияларында оның белсенді қызметтік рөлі айқындалады, сондай-ақ
3. мемлекеттің функциялары оның тарихи міндеттері мен мақсаттарына
4. әр түрлі тарихи тұрпаттағы мемлекеттердің функцияларында оларға тән
Мемлекеттің әр түрлі көптеген функцияларды орындауына қарай
Мемлекет функцияларын қоғамдық өмірдің салаларына байланысты, атқаратын
Мемлекеттің ішкі және сыртқы функцияларының арасында негізгі және қосымша
Екіншіден, арнайы органдар арқылы (мысалы, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру,
Үшіншіден, өзінің мазмұны мен құрылымы жағынан негізгі функция кешенді,
“Қосымша” деген терминнің шартты түрде қолданылатынын ескерген
Мемлекеттің негізгі және қосымша функцияларынан мемлекеттік органдардың функцияларын,
Өзінің мазмұны бойынша мемлекеттің негізгі функцияларының
Мемлекеттің функциялары мен міндеттері өзара тығыз байланысқан, бірақ
Мемлекеттің тарихи дамуы барысында оның функциялары да
Қазақстан құқықтық негізі Конституцияда белгіленген өз
Нарықтық реформалар мемлекеттің экономикалық қатынастарға әсер ету механизімінің
Кесте 1 - Экономиканы мемлекеттік реттеуді қажетсінетін факторлар*
Факторлар топтамасы Факторлардың мазмұны
1. Экономиканың нарықтық сектор мәселелерін шешумен байланысты нарықтық
Жиынтық сұранымның, нарық конънктурасын тиімді болуын қамтамасыз ету.
Қоғамдық тауарлар өндірісін, қоғамдық талаптар мен мұқтаждықтарды қамтамасыз ету.
Нарықтық ашықтығын, бәсекеге қолдау көрсету.
Әлемдік нарықта бәсекені күшейту.
2. Экономикалық тұрақты-лықты, кеңейтілген ұдайыөндіріс үрдісін қамтамасыз етуші факторлар
Экономиканың циклге қарсы дамуын қамтамасыз ету.
Ұзақмерзімді экономикалық өсуді, іскерлік белсенділікті ынталандыру.
Халық шаруашылығының оңтайлы құрылымын қалыптастыру.
Макроэкономикалық тепе-теңдікті қолдау.
Экономиканың мемлекеттік секторын тиімді басқаруды қамтамасыз ету.
Ақша айналысын реттеу.
Ғылымның, ғылыми-техникалық прогрестің дамуына қосылу.
3. Әлеуметтік мәселелерді шешумен байланысты факторлар Табыстарды ұтымды қайта
Әлеуметтік шиеленісті қысқарту, әлеуметтік тұрақтылықтың экономикалық негізін қамтамасыз ету.
Халықты толық еңбекпен қамту.
Жұмыс күшінің кеңейтілген ұдайыөндіріс шарттарын қалыптастыру, адамның интеллектуалдық қабілеттерін
* Государственное регулирование рыночной экономики. Под редакцией
В.И. Кушлина. Москва, Экономика, 2000г. бет 238.
Экономикалық функцияда шаруашылық жүргізу саласындағы мемлекеттің рөлі
Бүгінде экономикалық функция адамға, мемлекетке, әлемдік нарыққа аса қажетті
Әлеуметтік функция адамның еркін дамуына және оның тіршілік етуінің
Мемлекеттің мәдениет, ғылым мен білім беруді дамыту функциясы мәдениет
Ғылыми-техникалық революцияның дамуы және оның адамға
Салық салу және салықтарды жинау функциясы мемлекеттің шаруашылық-ұйымдастырушылық
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, меншіктің барлық нысандарын, құқықтық тәртіпті
Соңғы уақытта тек Қазақстан ғана емес, бүкіл әлем өзгерді.
Қорғаныс функциясы. Халықаралық ахуалдың жақсаруына қарамастан Қазақстанның сыртқы саяси
Бейбітшілікті қамтамасыз ету және әлемдік тәртіпті қолдау функциясы.
ТМД елдерімен ынтымақтастық және достық қарым-қатынастарды нығайту
Әлемдік экономикаға интеграциялану және әлемдік проблемаларды шешуде басқа
Әлемдік экономикаға ену отандық рынокты әлемдік рынокпен байланыстыратын оның
Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру нәтижесі ретінде
Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдарында оның әлеуметтік-экономикалық өмірінде, экономикалық
Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстары экономикасының негізгі салалары қара
Еңбектің аумақтық бөлінісі мен аймақтар экономикасының құрылымын сипаттайтын жалпы
Мемлекетті және оның экономикасын басқаруды орталықсыздандыру-дың саяси, әкімшілік және
Егер мәселенің саяси астарын қарастыратын болсақ, онда орталықсыздандырудың жолдары,
сеператизмге жол бермеу;
аймақаралық экономикалық қатынастардың құқықтық негіздерін жасақтау және олардың тиімділігін
жергілікті мүдделерді мемлекеттік мүдделермен ұштастыру;
халықтың өмір сүру деңгейінің аймақтық көрсеткіштерінің алшақтығын жою;
макроэкономикалық тұрғыдан келгенде өндіргіш күштерді орналастырудың тиімділігін арттыру және
Бүкіләлемдік банкі сарапшыларының пікірлері бойынша орталықсыздандырудың келесідей бағыттары белгілі.
Географиялық және локалдық (жергілікті) орталықсыздандыру түрлері бір біріне ұқсас.
біріншіден, белгілі бір топтардың мүдделерінің қалыптасуы екіншілеріне өз кедергісін
сыртқы әсер етуші факторларды есепке алу үшін;
жергілікті (локалды) қоғамдық игіліктерді теңестіру үшін.
Мемлекеттік билік құрылымдарының басты мақсаты халыққа нарық қамтамасыз ете
Кесте 2- Италиядағы аймақтық бюджеттердің табыстар мен
шығындарының экономикалық жіктемесі (ЖІӨ-ге пайызбен)*
Облыстар Аймақтар
1990 1991 1992 1993 1990 1991 1992 1993
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Табыстар барлығы 6,76 6,87 6,88 6,22 2,57 2,62 2,43
Ағымдағы табыстар 5,49 5,96 6,12 5,54 2,23 2,26 2,24
Тікелей салықтар
Жанама салықтар 0,11 0,15 0,17 0,36 0,01 0,01 0,01
Трансферттер:
соның ішінде үкіметтен бөлінген
5,36
5,31 5,79
5,72 5,93
5,87 5,15
5,08 2,18
2,09 2,22
2,16 2,21
2,16 2,36
2,32
Басқалар 0,02 0,03 0,02 0,03 0,03 0,02 0,02
Капиталдан түскен табыстар 1,26 0,91 0,76 0,69 0,34
Трансферттер: 1,25 0,91 0,75 0,68 0,29 0,32 0,18 0,20
экономиканың мемлекеттік секторынан
басқа да мемлекеттік мекемелерден
1,24
0,01
0,89
0,02
0,74
0,01
0,65
0,03
0,29
0,23
0,09
0,13
0,04
0,17
0,02
Басқалар 0,01
0,01 0,05 0,03 0,01 0,02
Шығындар барлығы 6,94 7,31 6,97 7,82 2,95 3,04 2,94
Ағымдағы шығындар 5,69 6,25 6,01 6,87 1,78 1,81 1,84
Персоналдық шығындар 0,20 0,20 0,19 0,19 0,21 0,23 0,22
Тауарлар мен қызметтер 0,17 0,18 0,19 0,60 0,17
Мадақтау бойынша төлемдер 0,02 0,03 0,05 0,05
0,01 0,01
Трансферттер:
үй шаруашылығына
кәсіпорындарға
басқа да мемлекеттік кәсіпорындарға 5,29
0,14
0,41
4,74 5,80
0,11
0,46
5,23 5,54
0,09
0,41
5,04 5,54
0,09
0,43
5,02 1,39
0,18
0,16
1,06 1,41
0,18
0,14
1,10 1,44
0,23
0,13
1,08 1,35
0,16
0,12
0,08
Басқалар 0,01 0,04 0,04 0,03
0,02 0,02
Күрделі шығындар 1,26 1,06 0,96 0,94 1,17 1,23
Әлеуметтік орталықсыздандыру қоғам ішінде әрбір топтың әлеуметтік-экономикалық процесті
Орталықсыздандырудың әкімшілік және әлеуметтік астарларына назар аударған жағдайда өзіміздің
Бұдан шығатын қорытынды – басқарушылық және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
сапалық көрсеткіштер арқылы (өмір сүру ортасы, оның сапасы, әлеуметтік
экономикалық көрсеткіштер арқылы (табиғи, адами, қаржылық ресурстар, табыс мөлшері,
әлеуметтік-этнографиялық көрсеткіштер арқылы (тұрақты әлеуметтік қатынастар, өмір сүру келбеті,
экологиялық көрсеткіштер арқылы (географиялық кеңістік сипаттары, антропогендік ықпал деңгейі,
Осындай кешенді зерттеулердің қорытындысын нақты шешімдер қабылдау үшін
Соңғы кездегі жалпы ішкі өнімнің, өндіріс пен ауыл шаруашылығы
Екіншіден, демократияландырудың бүгінгі жағдайындағы барысын ескеретін болсақ, жергілікті (аумақтық)
Үшіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің заңнамалық негізде қалыптасуы шарт.
Енді соңғы, төртінші, сөз мынаған тіркеледі: мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру
Конституцияда жергілікті мемлекеттік басқарумен (85 бап) қатар, жергілікті өзін
жергілікті өкілетті органдар – облыстың, ауданның, қаланың маслихаты;
жергілікті атқарушы органдар – облыстың, ауданның, қаланың, ауылдың әкімшіліктері
2001 жылдың қаңтарында “Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы”
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру ұлттық деңгейде басқару өкілеттілігін жергілікті деңгейге
О
рталықсыздандыру процесінің үш сатысы
Автономия
Агенттік
Әкімшілік
3- сурет
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
2.1 Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық ресурстарының қалыптасу жүйесі
Жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық – экономикалық үлгісін жасау үшін
Мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қызметінің қаржылық негізі жергілікті бюджет
Жергілікті бюджеттер – бұл ҚР-ның Президенті мен ҚР-ның Үкіметінің
Республикалық және жергілікті бюджеттің өзара байланысы олардың өзара бөлісу
«Бюджеттік жүйе туралы» ҚР-ның Заңында /01.04.1999/ «бюджеттік жүйенің қызмететуі
Республиканың мемлекеттік дербестігін қалыптастырудан бастап қаржылық қатынастар жүйесі терең
Кесте 3 - 01.12.2005 жылға Қазақстан Республикасындағы жергілікті
№
Кассалық орындау, млн.тг Барлығына қатынасы, %
1 Салықтық түсімдер 266161 75,6
2 Республикалық бюджеттен субвенциялар
73118
20,8
3 Салықтық емес түсімдер 12388 3,6
БАРЛЫҒЫ 351867 100
2 кесте
ден көргендей, жергілікті бюджетттің табысы құрылымында мәнді орынды салықтық
1995 жылы қаылданған «Бюджетке салықтар және басқа міндетті
- заңды және жеке тұлғалардың табыстарына табыс салығы;
- қосымша құн салығы;
- акциздер;
- бағалы қағаздар эмиссиясын тіркеуден түскен түсім;
- кен орындарды пайдаланудан түскен арнайы төлемдер мен салықтар;
- жер салығы;
- заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салық;
- кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғаларды тіркеуден түскен түсімдер;
- транспортық құралдарға салық;
- қызметтің жеке түрлерін айналысуға құқық беруден түсімдер;
- аукциондық сатулардан түсімдер /15/.
Жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдар ҚР-ның мемлекеттік бюджеттің реттеуші
1999 жылдан бастап бұл тәртіп өзгеріске ұшырады. «Бюджеттегі салықтар
Осы заңға сәйкес /11 бап/, жергілікті бюджетке түсімдер келесідей:
заңды тұлғалардан табыс салығы – 50%, Астана қаласындағы
Астана қаласындағы төлеуші тіркелген тұлғаларға өндірілген өнімге, көрсетілген қызметке
шарап – арақтық өнімдерге акциздер – 50%;
ойын – сауық бизнесіне акциздер;
бөлшек сатудағы бензин мен дизельді отынға акциз;
жеке тұлғаларға табыс салығы;
әлеуметтік салық;
заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салық;
жер салығы;
транспорттық құралдарға салық;
келісім – шарт бойынша өнімді бөлу бойынша ҚР-ның, оның
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды тіркеуден алымдар;
қызметтің жеке түрімен айналысуға құқық беруден лицензиялық алымдар;
заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуден алымдар;
аукциондық сатудан алымдар;
нарықта тауарды жүзеге асыруға құқық алудан алымдар;
Алматы қаласында заңды және жеке тұлғалармен белгілерді олардың фирмалық
суға төлемдер;
орманды пайдаланудан төлемдер /21/.
«Бюджеттік жүйе туралы» Заң қабылданғаннан бері 3 жыл ішінде
2002 жылдың қаңтарында «Бюджетке салықтар мен міндетті төлемдер туралы»
- корпоративті табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосымша құн салығы;
- акциздер;
- кен орнын пайдаланушыларға салықтар мен арнайы төлемдер;
- әлеуметтік салық;
- транспорттық құралдарға салық;
- мүлікке салық [34].
Жоғарыда аталғандарды ескере, 2002 жылдың 4 қаңтарындағы «Ортақ бюджет
заңды тұлғалардан корпоративті табыс салығы – 100 % республикалық
жеке тұлғалардан жеке табыс салығы – 100 % жергілікті
қосымша құн салығы – 100 % республикалық бюджетке түсім
Қазақстан территориясындағы өндірілген алкогольды және басқа акцизді өнімдердің барлық
Қазақстан Республикасы территориясына импортталған алкогольды және басқа акцизді өнімдердің
әлеуметтік салық – жергілікті бюджетке түсім – 100 %;
мүліктік салық - жергілікті бюджетке түсім – 100 %;
жер салығы - жергілікті бюджетке түсім – 100 %;
транспорттық құралдарға салықтар - жергілікті бюджетке түсім –
кеден төлемдері - республикалық бюджетке түсім – 100 %.
Басқарудың әрбір жергілікті органына заңмен екітілген экономикалық дербестік құқын
Бұл басқарудың жергілікті органы өзінің территориясында экономиканы және
Қазіргі уақытта биліктің жергілікті органдарында ведомствалық территорияда басқаруды ұйымдастыру
Жан басына шаққандағы салықтық түсімдерді әр облыста салыстыру мемлекет
Кесте 4 – Қазақстан облыстарындағы 2003-2004 жылдары жан басына
№ Облыстар Жылдар
2002 2003 2004
1 Ақмола 38,2 32,8 35,8
2 Ақтөбе 81,1 73,2 76,5
3 Алматы 23,9 19,3 21,8
4 Атырау 242,8 406,0 358,7
5 Шығыс Қазақстан 67,2 56,7 55,9
6 Жамбыл 28,2 19,3 22,7
7 Батыс Қазақстан 71,0 65,5 105,16
8 Қарағанды 76,6 80,6 76,8
9 Қостанай 64,1 44,2 70,5
10 Қызылорда 50,0 51,4 59,7
11 Маңғыстау 215,0 242,8 267,9
12 Павлодар 89,3 59,1 71,5
13 Солтүстік Қазақстан 43,3 31,3 32,0
14 Оңтүстік Қазақстан 25,1 25,3 20,3
15 Астана қаласы 300,7 260,6 168,0
16 Алматы қаласы 183,6 131,7 156,4
Орташа мәні 100 100 100
Стат. Пресс-бюллетен агенство РК по стат. Алматы – 2006
4 кестені талдау, жылдан жылға барлық облыстардың 1/3-не жуығы
Бюджеттік жүйенің деңгейлері арасындағы салықтарды бөлу кезінде әрбір деңгейге
Облыстық бюджеттердің табыстарының жалпы соммасындағы салықтардың үлесі келесі 7
Ақтөбе – 85,2 %;
Атырау – 98,2 %;
Шығыс Қазақстан – 81,3 %;
Батыс Қазақстан – 93,7 %;
Қарағанды – 96,1 %;
Маңғыстау – 97,4 %;
Павлодар – 88,7 %;
Астана қаласы – 81,3 %;
Алматы қаласы – 94,7 %.
Ал Қызылорда (78,8 %) мен Қостанай (79 %) олыстарының
Ақмола, Жамбыл және Солтүстік Қазақстан облыстарында бюджеттегі салықтар
Бюджеттегі салықтардың ең төмен деңгейі - Алматы –
4 кестені ары қарай талдау жергілікті бюджеттердің табыстары
Салықтық түсімдердің жалпы соммасындағы реттеуші салықтардың үлесі (2002 жылы
Ақтөбе – 28,9 %;
Шығыс Қазақстан – 27,7 %;
Жамбыл – 25,4 %;
Батыс Қазақстан – 21,0 %;
Қарағанды – 29,8 %;
Қостанай – 27,0 %;
Маңғыстау – 25,8 %;
Павлодар – 29,6 %;
Оңтүстік Қазақстан – 22,2 %;
Алматы қаласы – 23,0 %.
Ақмола және Алматы облыстарында реттеуші салықтар бойынша салықтық құраушы
Бюджеттік саясат, салық салу мен бюджетаралық қатынастар мәселелері кешенді
Биліктің жергілікті органдарына фискалды автономия беруге қарсы негізгі аргументтер
Бірақ әлемнің көптеген елдерінде жеке салықтарды басқару және реттеу
экономикалық тұрақтандыру немесе табысты қайта бөлу мақсатында бағытталған салықтарды
реттеу бойынша өкілеттіліктер бюджеттік жүйенің төменгі деңгейіне берілетін салық
базасы мемлекет торриториясы бойынша өкілеттіліктер орталық билік органдарына жатуы
жергілікті салықтардың негізі салық төлеушінге анық болуы қажет. Басқаша
жергілікті салықты алу берілген территорияның «резидент еместеріне» таралмауы керек,
жергілікті салықтан табыстар бюджеттік жүйенің вертикальді теңсіздігін болдырмау мақсатында
жергілікті салықтар үшін басқару шығындары салыстытмалы төмен болуы керек.
мақсатты сипаттағы салықтар (әсіресе олардың түсімдері жергілікті бюджеттің қажеттіліктеріне
Орташа республикалық деңгейден обьективті себептер бойынша артта қалған аймақтарда
Республикалық бюджеттен төмен төмен тұрған бюджетке субвенция түрінде көрсетілетін
Қазақстан Республикасының Қаржы Министірлігі республикалық бюджеттің табыстары мен шығындарының
Облыс бюджеттеріне трансферттерді беру келесі көрсеткіштердің жағдайына байланысты:
жыл басынан жалпы мемлекеттік салықтар мен алымдар бойынша жоспарды
жыл басынан жергілікті бюджетке бекітілген салықтары мен алымдары бойынша
өткен айлармен салыстырғанда барлық салықтар мен алымдар бойынша иеленбеу
Жоғарыда көрсетілгенднрді ескере, бюджеттің дербестігі қағидасының сақталмайды деген қорытынды
Бақылау сандарын есептей, қаржы Министірлігі өзі аймақтар үшін субвенция
Қазіргі уақытта Қазақстанда әрекет етуші субвенция және алым механизмін
Бюджеттік жүйенің вертикалды теңсіздік көрсеткіші ретінде субвенция мөлшері территориялық
Кесте 5 – 2000-2002 жылдардағы республикалық бюджеттен субвенция мөлшері
Облыстар
2000 2001 2002
Ақмола 3928 4153 4391
Алматы 5891 6055 8298
Шығыс Қазақстан 275 - -
Жамбыл 2286 3158 4866
Батыс Қазақстан 335 245 -
Қостанай - - 841
Қызылорда 3169 2403 1262
Солтүстік Қазақстан 2971 3192 3732
Оңтүстік Қазақстан 5959 7902 12115
Субвенциялардың барлығы 24814 27118 35504
Стат. Пресс-бюллетен агенство РК по стат. Алматы – 2003
5 кесте мәліметтерін талдай, жергілікті бюджеттерге субвенция бөлудің динамикасында
Субвенция мөлшері басқарудың жергілікті органдарының жоғары тұрғандарға тәуелділік деңгейін
Қазақстан Республикасының бюджеттер табысының құрылымында салықтық емес табыстардың ролі
«Бюджеттік жүйе туралы» ҚР-ның Заңының 11 бабына сай салықтық
Салықтық емес түсімдер:
коммуналды меншік болып табылатын акция пакетінен дивиденттер түсімі;
жергілікті өкілді органдармен лоторея өткізуден түскен табысы;
жергілікті бюджетен несие беруден алған сыйақы;
жергілікті атұарушы және өкілді органдардың, сонымен қатар мемлееттік мекемелердің,
коммуналды меншіктің мүлкін жалға беруден түсімдер;
заңға сай мемлекеттік мекемелермен, ведомства асты жергілікті атқарушы органдармен
жер учаскелерін жалға беруден түсімдер;
50 % мөлшеріндегі қоршаған ортаны қорғаудың жергілікті мемлекеттік органдарына
залалды қалпына келтіру бойынша табиғатты пайдаланушылардан алған құралдар, қоршаған
қозғалмайтын мүлікке және олармен шарт жасасу құқын мемлекеттік тіркеуден
мемлекеттік салық;
басқа әкімшілік алымдар;
ҚР-ның заң актілерінде көрсетілген, мемлекеттік мекемелермен, ведоства асты жергілікті
ҚР-ның заң актілерінде қарастырылған басқа салықтық және басқа да
Капиталмен операциялар жүргізуден түсімдер:
коммуналды меншікті жекешелендіруден түсімдер;
аймақтардың өзін өзі қамтамассыз ету үшін сатып алған астықты
тұрақты (үздіксіз) жерді пайдалану құқын сатыдан түсімдер [32].
Жергілікті бюджеттің тапшылығын жою кезінде басымдылықты тапсырмалардың бірі салықтық
Жергілікті өзін өзі басқару жүйесін енгізу нәтижесінде жергілікті бюджеттердің
Белгілі бір автономияны иелене, жергілікті өзін өзі басқару
Бұлармен қатар жер учаскелерін және басқа табиғи ресурстарды меншігінде
Муниципалды облигациялар – бұл округ биліктерінің, улкен және кіші
Муниципалды займдар шешетін тапсырмасы сипаты боынша шартты түрде үш
Муниципалды облигациялар – бұл ммелекеттік бағалы қағаздардың негізгі түрі.
Муниципалды облигациялар әртүрлі мақсаттар үшін займ берудің жалпы
Эмитенттің барлық жағдайын қамтамассыз ететін жалпы түрдегі облигациялар. Муниципалды
Өз есебімен қаржыландыру жүргізілетін белгілі бір обьектілерінің табыстарымен қамтамассыз
Халық салығы есебімен өтілетін арнайы мақсатты облигациялар. Муниципалды меншік
Болашақ салық түсімдері есебінен шғарылатын және оны ұстаушыларға осы
Барлық муниципалды қаржыландыру өз табиғаты бойынша тек облигациялар табысы
Муниципалды бағалы қағаздар өз ішінде жоғары, орта және төмен
Облигациялар бойынша % және оларды өтеу мерзімдері басқа факторларға
Муницмпалды бағалы қағаздарды жүзеге асыру мүмкіндігі шығару саны және
Қазақстан Республикасындағы жергілікті органдар займ алу құқына ие. Жергілікті
«Бюджеттік жүйе туралы» және 1999 жылы қабылданған «Мемлекеттік және
Сәйкес қаржылық жылға жергілікті атқарушы органдарының займ алу лимиті
2000 жылдың маусымында ҚР-ның Үкіметімен «Үкіметтік займ алу және
Қазақстандағы муниципалды бағалы қағаздар нарығы тек алғашқы қадамдарды жасауда.
2.2 Республикалық және жергілікті бюджет арасындағы шығындық міндеттемелерді бөлу
Бюджетаралық қатынастар жүйесін ұйымдастырудағы маңызды жағдай мемлекеттік билік деңгейлері
Дамыған елдерде бюджетаралық қатынастар мына қағида бойынша жүргізіледі: бюджеттік
Шығындық міндеттемелерді нақты бөлусіз бюджеттік жүйенің деңгейлері арасындағы салықтың
«Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі туралы» ҚР-ның Заңының 9 бабына
ҚР-ның Президентінің, Парламентінің, Конституциялық кеңестің, Есеп комитетінің, Орталық сайлау
сот жүйесі;
сыртқы саяси қызмет;
салықтық және қаржылық қызмет;
негізгі және қлданбалы ғылыми қызмет;
қорғаныс пен қауіпсіздік;
республикалық деңгейдегі жағдайлар бойынша жұмыстарды ұйымдастыру;
республикалық деңгейдегі құқық қорғау қызметтері;
әділет саласындағы қызметтер;
жоғарғы білім беру;
республикалық деңгейдегі білім беру облысындағы арнайы бағдарламалар;
республикалық деңгейдегі денсаулық сақтау саласындағы арнайы бағдарламалар;
орталық атқарушы органдардың арнайы ауруханалары;
республикалық клиника мен ғылыми – зерттеу институттарындағы арнайы медициналық
зейнетақы төлемдері, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар, арнайы мемлекеттік жәрдемақылар;
республикалық деңгейдегі мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызметтер;
миграция саласындағы қызметтер;
ауыл, орман, су және балық аулау шаруашылығындағы басымдылықты бағдарламалар;
кен орнын пайдалану;
гидрометереологиялық мониторинг;
үкімет қарызын өтеу бойынша шығындар;
мемлекеттік кепілдеме бойынша міндеттемені орындау;
республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке берілетін ресми трансферттер.
Жергілікті атқарушы органдардың қызметіне сай, жергілікті бюджетпен жергілікті бағдарламалар
мемлекеттік басқарудың жергілікті ргандарын қамтамассыз ету шығындары:
қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамассыз ету бойынша;
білім беру мен денсаулық сақтау бойынша;
халықтың жеке категориялары үшін заңмен бекітілгенжеңілдіктерді әлеуметтік қамтамассыз ету
тұрғын үй – коммуналды шаруашылқ, сумен қамтамассыз ету және
мәениет, туризм, спорт, жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарын қамтамассыз ету
аграрлық реформалар, жер реформаларын жүзеге асыру, ауыл шаруашылық тауарларын
экология және табиғатты рационалды пайдалануды ұйымдастыру бойынша;
шағын және орта бизнесті дамыту бойынша;
табиғи және тезногенді сипаттағы төтенше жағдайларды болжау бойынша;
жергілікті мәндегі автомобильді көшелердің қызмет етуін, құрылысы мен қайта
қысқа, орташа және ұзақ мерзімді мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды
алынған несиенің негізгі соммасын және олар бойынша сыйақыны жабу
Бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша мемлекеттік бюджеттегі шығындарды бөлуді қарастырайық
Кесте 6 - 2002 – 2004 жж. бюджеттік
Шығын баптары 2002 2003 2004
млн.тг мем. бюдж. % млн.тг мем. бюдж. % млн.тг
1 2 3 4 5 6 7
1 2 3 4 5 6 7
Республикалық бюджет
Өтеуді алып, несиелеуді ескергендегі шығындар 328573 70,1 396609
Жалпы сипаттағы мемлекеттк қызметтер 19977 69,2 24728 70,4 35565
Қорғаныс 14282 83,0 16260 79,8 26737 82,3
Қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік 24886 76,6 36472 76,4 49980
Білім беру 13166 16,8 13572 16,0 19861 18,7
Денсаулық сақтау 8573 19,1 7598 14,0 13892 2,3
Әлеуметтік қамтамассыз ету және әлеуметтік көмек
Демалысты ұйымдастыру және мәдениет саласындағы қызмет 3269 26,7 4647
Отын – энергетикалық кешен - - - - 5500
Ауыл, су, орман, балық аулау шаруашылығы, қоршаған ортаны қорғау
Өнеркәсіп, құрылыс пен кен орнын пайдалану 2568 89,6 6644
Транспорт пен байланыс 3739 29,1 15667 41,4 26016 58,8
Экономикалық қызметпен байланысты басқа қызметтер 18044 69,1 10019 32,0
Қарызды жабу 19364 99,6 35139 98,9 37141 98,4
Ресми трансферттер 29842 - 41969 - 45253 -
Несие алу, өтеу 24382 116,1 23996 92,9 26780 79,7
Жергілікті бюджет
Өтеуді алып, несиелеуді ескергендегі шығындар 214974 45,9 303809
Жалпы сипаттағы мемлекеттк қызметтер 8879 30,8 10386 29,6 15207
Қорғаныс 2916 17,0 4119 20,2 5744 17,7
Қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік 7606 23,4 11266 23,6 14340
Білім беру 65326 83,2 71097 84,0 86558 81,3
Денсаулық сақтау 36252 80,9 46725 86,9 48430 45,5
Әлеуметтік қамтамассыз ету және әлеуметтік көмек 18305 11,5
Демалысты ұйымдастыру және мәдениет саласындағы қызмет 8968 73,3 12840
1 2 3 4 5 6 7
Отын – энергетикалық кешен 6012 100,0 22106 100,0 3454
Ауыл, су, орман, балық аулау шаруашылығы, қоршаған ортаны қорғау
Өнеркәсіп, құрылыс пен кен орнын пайдалану 300 10,5 547
Транспорт пен байланыс 9125 70,9 22137 58,6 18195 41,2
Экономикалық қызметпен байланысты басқа қызметтер 10077 38,6 22260 71,1
Қарызды жабу 77 0,4 401 1,1 907 2,4
Ресми трансферттер 37258 - 54251 - 84155 -
Несие алу, өтеу 2679 12,8 3066 11,9 11344 33,8
Стат. Пресс-бюллетен агенство РК по стат. Алматы – 2005
Соңғы жылдардағы аудандар мен облыстың әлеуметтік – экономикалық дамуындағы
2002 жыл мен 2004 жылдар аралығында республикалық және жергілікті
2000-2001 жылдардағы республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы шығындарды бөлуді
Соңғы жылдары республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы шығындық міндеттемелердің
Дамыған елдердің бюджеттік саясатында орта білім беру және медициналық
- білім берудегі үлесі – 24 % жуық;
- денсаулық сақтау – 15,5 %;
- әлеуметтік қамиамассыз ету – тек 6,7 %;
- мәдениет пен өнер – 4 %.
2004 жылы берілген қызметтерге шығындар үлесі 5 %-дық пунктқа
Кесте 7 – 2005 жылдағы жергілікті бюджеттердің шығындар құрылымы
Облыстар Жергілікті бюджет шығын-дары Қызмет көрсету шығын-дары
Ақмола 100 75,7 35,5 24,8 10,2 5,2
Ақтөбе 100 66,2 31,9 14,10 15,44 4,9
Алматы 100 76,8 50,5 16,2 6,1 4,11
Атырау 100 28,2 10,9 11,2 2,5 3,6
Шығыс Қазақстан 100 46,5 21,8 15,3 6,3 3,1
Жамбыл 100 79,9 41,5 23,4 11,6 3,4
Батыс Қазақстан 100 77,1 38,8 21,4 11,8 1,1
Қарағанды 100 53,3 23,3 16,5 8,5 4,5
Қостанай 100 65,2 31,7 20,5 7,8 5,2
Қызылорда 100 69,5 28,3 26,7 9,7 4,8
Маңғыстау 100 38,9 16,7 12,9 5,10 4,3
Павлодар 100 64,1 31,8 17,8 10,1 4,9
Солтүстік Қазақстан 100 74,4 39,1 23,0 8,7 3,6
Оңтүстік Қазақстан 100 80,3 40,2 23,2 7,9 9,0
Астана қаласы 100 20,7 7,4 6,6 2,8 3,9
Алматы қаласы 100 27,1 10,6 10,0 3,9 2,6
Барлығы 100 50,1 23,6 15,5 6,7 4,3
Орташа республикалық деңгейден төмен 5 облыс орналасқан:
Атырау – 28,2 %;
Маңғыстау – 38,9 %;
Шығыс Қазақстан – 46,5 %;
Астана қаласы – 20,7 %;
Алматы қаласы - 27,1 % [40].
Қалған 11 облыс орташадан жоғары деңгейге ие. Оның тек
2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда Шығыс Қазақстан мен Қызылорда
- Атырау – 18,1 %;
- Қарағанды – 44,4 %;
- Маңғыстау – 30,9 %;
- Астана қаласы – 19,6 %;
- Алматы қаласы – 26,9 % [40].
Бұған қарамастан олардың ішінен тек 2 облыс қана –
Көрсетілген қызмет түрлері бойынша облыстардың шығындарын қарастырайық.
Білім беру. Білім беру қызметтеріне шығындардың ең мәнді үлесі
Алматы 2000 жылы – 50,5 %, 2001 жылы –
Жамбыл - 2000 жылы – 41,5 %, 2001
Оңтүстік Қазақстан облысы – 2000 жылы – 40,2 %,
Білім беруге ең төмен шығындар (12 % жуық) Атырау
Денсаулық сақтау. 2001 жылы 2000 жылмен салыстырғанда Шығыс Қазақстан
Ақтөбе – 11,8 %;
Алматы – 11,3 %;
Атырау – 4,0 %;
Маңғыстау – 8,9 %;
Астана қаласы – 5,9 %;
Алматы қаласы – 8,8 % [40].
Тек 2 облыс қана бюджет шығындарының 20 % көбін
Әлеуметтік қамтамассыз ету және сақтандыру. 2001 жылы 2000 жылмен
Мәдениет пен өнер. Бұл қызмет үшін жергілікті бюджеттің ең
Ақтөбе – 2,7 %;
Алматы – 2,2 %;
Жамбыл – 2,5 %;
Солтүстік Қазақстан – 2,7 %;
Алматы қаласы – 2,2 % [40].
кестеде облыстардың жалпы қосымша құндағы жан басына шаққандағы жергілікті
2000 жылы Атырау, Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласында жан
2001 жылы ЖҚҚ шығындар үлесі өскен, бірақ тенденция сақталған
Әлеуметтік қызметке жергілікті бюджет шығындарының қалыптасқан тәжірибесі жалпы ішкі
Жергілікті және республикалық бюджеттер арсындағы шығындық өкілеттіліктер мен жаупкершілікті
Жергілікті және республикалық бюджеттер арсындағы шығындарды қалыптасқан бөлуге инвентаризация
Шығындық өкілеттіліктерді бекітуді анықтайтын және нақтылайтын бюджеттік заңдылықтарға түзету,
Бюджеттік жүйенің әрбір деңгейінің қаржылық ресурстарға обьективті қажеттіліктерін бағалау
Факторлақ талдау негізінде аймақтардың шығындық қажеттіліктерін жанама бағалау. Бұл
Әрекет етуші мақсатты трансферттер негізінде аймақтардың шығындық қажеттіліктерін бағалау.
Мемлекеттің бар аймақтары үшін бюджеттік шығындардың ортақ нормативін қолдану.
Жергілікті бюджеттің фактілі шыңындарының негізінде аймақтардың шығындық қажеттіліктерін бағалау.
Жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негізін қалыптастырудағы мемлекет ролі
Жергілікті өзін өзі басқаруды жүзеге асыру үшін билікті орталықсыздандыру
2001 жылы 23 қаңтарда жарық көрген «ҚР-дағы жергілікті мемлекеттік
- жергілікті бюджет;
- коммуналды заңды тұлғаларға бекітілген мүлік;
- ҚР-ның заңдарына сай коммуналды меншік иелігіндегі басқа мүліктер.
Жергілікті бюджет жергілікті мемлекеттік басқару қызметінің қаржылық негізі ретінде
ҚР-ның Азаматтық кодексінің 192 бабына сай, коммуналды меншік жергілікті
Жалпы мемлекеттік меншікті республикалық және жергілікті бөлу 1999 жылы
Республикалық меншікке «ұлттық компаниялар», «көгілдір фишкалар», жекешелендірудің ірі обьектілерінің
Коммуналды меншік халықтың байлығы блып табылады. оның құрамына жергілікті
Жергілікті мемелекеттік басқарудың өклді органы берлген территория халқының коммуналды
Беру тәртібі, сату – сатып алу тәртібі, сонымен қатар
Жергілікті өзін өзі басқарудың экономикалық негізін табиғи ресурстар құруы
Экономикалық негіздер жергілікті өзін өзі басқарудың шаруашылқ ету дербестігін
Шетелдік және отандық авторлардың еңбектеріне сүйене, муниципалды меншіктің құрамын
жергілікті бюджет құралдары;
муниципалды бюджеттен тыс қорлар;
жергілікті өзін өзі басқару органдарының мүлкі;
муниципалды унитарлы кәсіпорындар мен муниципалыд ұйымдар, оның ішінде муниципалды
муниципалды тұрғын үй қоры;
муниципалды тұрғын үй емес мекемелері;
муниципалды жерлер және муниципалды меншік иелігіндегі басқа табиғи ресурстар;
муниципалды банктер мен басқа қаржылық - несиелік ұйымдар;
басқа жылжымайтын және жылжитын муниципалды мүліктер.
Сонымен қатар муниципалды меншік құрамына жергілікті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
мемлекеттік меншікті шектеу нәтижесінде;
жаңа заттарды дайындау жолымен;
бар муниципалды меншікті пайдалану нәтижесінде түсімдер алу жолымен;
сату – сатып алу, айырбас, сыйлау немесе осы мүлікке
завещание немессе заңға сай мұрагерлік бойынша;
сот шешімі бойынша;
бекітілген тәртіппен.
Биліктің жергілікті органдарының меншігін немесе муниципалды кәсіпорынның секторын басқару
мемлекеттік меншік бьектісін муниципалды меншікке беру тәртібін заңмен реттеу;
берілген органдарға заңмен бекітілген жеке мемлекеттік өкілеттіліктерді жүзеге асыру
мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды әзірлеу және бекіту;
республикалық бюджет пен жергілікті қоғамдастық бюджеттері арасындағы қатынастарды реттеу;
минималды қамтамассыз етілу нормативтері негізінде минималды жергілікті бюджеттің тепе
жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық дербестігінің кепілділігін қамтамассыз ету;
мемлекеттік билік органдарымен қабылданған шешімдер нәтижесінде туындайтын қосымша шығындарды
Қазақстанда жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін - өзі басқарудың
Қазақстан Республикасының Конституциясы (89 бап) жергілікті өзін - өзі
Мемлекеттік және муниципалды басқару құрылыстарының алуан түрлілігіне қарамастан жергілікті
Функционалды-догматикалық концепция берілген функцияларды құқықтық орындаумен негізделеді. Мысалы, басшы
Мысалы, Жапонияның Конституциясы бойынша және жергілікті өзін - өзі
нормативті актілер қабылдайды;
жергілікті бюджетті бекітеді;
жергілікті салықтарды, айыппұлдарды бекітеді;
шаруашылық келісім шарттар жасайды;
муниципалды кәсіпорындарды басқару мәселелері шешеді;
жергілікті атқарушы органдардың іс-әрекетіне тексеру жүргізеді;
г) жергілікті өзін - өзі басқару органдарының өкілеттігімен өлшенетін
аймақтың дәстүрлі мәдениетін, тарихи, экономикалық мүмкіндіктерін
есепке алатын жергілікті өзін - өзі басқарудың әралуандығы.
Осылайша, жергілікті өзін - өзі басқарудың институтционалдық белгілері
қауымның аумағын;
сайлауды ұйымдастыру тәртібі мен жүргізілуін;
жергілікті өзін - өзі басқару органдарының сайлау мерзімі мен
Сондай-ақ, муниципалды тәжірибе де мемлекеттің жеке өкілеттіктерін жергілікті
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауда;
жергілікті мәселелер жөнінде халықтың пікірін білу үшін жүргізілетін шараларда
муниципалды қауымда шарт бойынша тұрып жатқан халықтың талап, тілегін
халықтың құқықтық ынтасын көтермелеу.
Жергілікті шаруашылықты басқару жолдарының бірі болып саналатын жергілікті өзін
жалпы ережелер: мақсаттар мен міндеттер, іс-әрекеттің құқықтық негізі, жергілікті
жергілікті өзін - өзі басқаруды ұйымдастыру құрылымы;
құрылу тәртібі мен нысаны;
экономикалық сипаты;
қаржылық сипаты;
сайланбалы органдардың өкілеттіктерінің шегі мен іс-әрекетінің мерзімі, олардың
жергілікті өзін - өзі басқару органдарының іс-әрекетінің кепілі;
шекара аймағында тұрған аудандардағы мемлекеттік билік органдарының әкімшілік қадағалауын
жергілікті өзін - өзі басқарудың Жарғысына өзгерістер мен толықтырулар
Жергілікті өзін - өзі басқару органдары – иерархиялық жүйе
“күшті кеңес - әлсіз мэр” нысаны атқарушы органдар іс-әрекетін
“күшті мэр- әлсіз кеңес” нысаныда мэрді халық тікелей
“кеңес-менеджер” нысаны муниципалды істі басқаруға саяси бағыты бейтарап маманды
комиссиондық нысан. Әріптестік орган мәні бойынша, комиссия мүшелері қалалық
құрамдастырылған нысан, мэр сайлаушылардың мүддесін білдіре отыра, бас әкімгерді
Жергілікті өзін-өзі басқару аумақтық қоғам бойынша ұйымдастырылады, бірақ жергілікті
Аумақ мемлекеттің белгісі және ол жергілікті өзін-өзі басқарудың кепілдігі
жергілікті өзін - өзі басқару органдарының құрылымын;
өкілеттік орган құрамының санын;
жергілікті өзін - өзі басқару Жарғысына өзгертулер мен қосымшалар
шекара аймағында тұрған аудандардағы мемлекеттік билік органдарының әкімшілік қадағалауын
жергілікті өзін - өзі басқару органдарының нормативті-құқықтық актілерінің түрлері,
муниципалды қызметті ұйымдастыру шарты мен тәртібін;
жергілікті өзін - өзі басқарудың экономикалық және
сайланған органдарына, жергілікті өзін - өзі басқарудың лауазымды тұлғаларының
жергілікті өзін - өзі басқару органдары жауапкершіліктерінің түрлері мен
муниципалды құрылымның Жарғысын тіркеу тәртібін анықтай алады.
Қолданыстағы әкімшілік-аумақтық құрылыс заңына сәйкес Қазақстан республикасы
Жергілікті өзін - өзі басқарудың экономикалық негіздерімен танысуда
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қаржылық-экономикалық үлгісін жасау
Алдыңғы бөлімшелерде айтылғандай, қаржылық – экономикалық негізсіз жергілікті өзін
Билікті ұйымдастырудың «жоғары» деңгейі әр түрдегі жергілікті халықтың мүддесін
Осыған байланысты, біздің жағдайда жергілікті өзін өзі басқарудың негізгі
республикалық мәндегі қалалардағы қалалық аудандар;
облыстық және аудандық мәндегі қалалар;
поселкелер, ауылдық округтер.
Республикалық мәндегі қалаларда жергілікті өзін өзі басқарудың негізгі деңгейі
1-ден, жергілікті өзін өзі басқару мен ұйымдастырудың қолайлығы
2-ден, бұл қалалар ерекше мәртебеге ие және облысқа теңеледі,
Облыстық, аудандық мәндегі қалалар жергілікті өзін өзі басқару жүйесін
Ауыл деңгейіндегі жергілікті өзін өзі басқару жүйесін ұйымдастыру процесі
Осыған байланысты, жоғарыда аталған факторлардың кері әсерін әлсіздету үшін
ҚР-ның бюджеттік жүйесі 2 деңгейден тұрады – республикалық және
Қазақстан республикасындағы бюджеттік жүйе үлгісі
4 - сурет
Алғашқы екі деңгейі қазіргі әрекет етуші республикалық бюджет пен
3 деңгейлі бюджеттік жүйені енгізу жергілікті қоғамдастықтың қаржылық дербестігін
«ҚР-дағы жергілікті өзін өзі басқару туралы» Заң жобасында [25]жергілікті
Заң жобасына сай, жергілікті қоғамдастық табыстары жайлап халықтың еркін
Заң жобасында сонымен қатар жеке және заңды тұлғалардың еркін
Сондықтан жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық құралдары негізінен жергілікті
Осылайша, біздің көзқарасымыз бойынша, жергілікті қоғамдастықтың бюджетін бекітусіз жергілікті
Шетел мемлекеттерінің тәжірибесіне сүйене, сонымен қатар ҚР-дағы салық салу
жер салығы;
заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салық;
транспорттық құралдарға салық;
мұра және сыйлауға салық;
жарнамаға салық;
автомобильдерді қайта сатуға салық;
тұрғын үй қоры мен әлеуметтік – мәдени сала обьектілерін
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалардан тіркеулік алымдары;
курортты зонада өндірістік бағыттағы обьектілердің құрылысына салық;
курорттық алым;
саудаға құқық беруден алымдар;
ит иеленушілерден салық;
арақ – шарап өнімдерін сатуға құқық беруден лицензиялық алымдар;
жергілікті аукциондар мен лоторея жүргізуге құқық беруден лицензиялық алымдар;
автотраспортты орналастыруға алымдар;
жергілікті жарыстарға қатысудан алымдар;
ипподромдарда жарыстарға қатысудан алымдар;
жарыстағы ұтыстардан алымдар;
ипподромдағы тотализатор ойындарына қатысушы тұлғалардан алымдар;
бағалы қағаздармен операцияларға салық салу туралы заң актілерінде қарастырылған
кино- және телетүсілімдер жүргізу құқынан алымдар;
ойын бизнесін ашудан алымдар (ақшалай немес заттық ұтысы бар
Респуликалық мәндегі облыстар мен қалалар бюджетіне түсетін салықтар құрамына
жеке тұлғаларға жеке табыс салығы;
ҚР-ның территориясында өндірілген алкогольды және акцизді өнімнің барлық түрлеріне
әлеуметік салық;
бір бөлігі облыс бюджетіне түсетін кеісілген келісілген келісім шарттар
жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеуден алымдар;
заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуден алымдар;
жергілікті мәндегі өтеулі мемлекеттік автомобильді жолдар бйынша жолақысынан алымдар;
консульдік алымдардан басқа мемлекеттік баж;
қозғалмайтын мүлікті және олармен келісім шарттарды мемелекеттік тіркеуден алымдар;
механикалық транспорттық құралдар мен пайыздарды мемлекеттік тіркеуден алымдар;
жерглікті мәндегі ерекше қорғалатын табиғи территрияны қолдану үшін төлем;
қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем.
Жоғарыда аталғандарды ескере, республикалық салықтарды мына құрамда анықтауға болады:
заңды тұлғалардан корпоративті табыс салығы;
қосымша құн салығы;
ҚР-ның территориясына импортталатын алкагольды және басқа акцизді өнімнің барлық
кедендік төлемдер;
жоғары пайдаға салық;
роялти;
републикалық бюджетке бір бөлігі түсетін жүргізілген келім – шарттар
ҚР-сы территориясы бойынша автотранспорттық құралдардағы жолақы алымдары;
гербтік алымдар;
бонустар;
радиобөлшекті спекторды пайдалануға төлемдер;
жануарлар әлемін пайдалануға төлемдер;
кеме су жолдарын қолдануға төлемдер;
радиоэлектрліқұралдар мен жоғары сапалы жабдықтарды пайдалануға рұқсат беруге алымдар
дәрілік құралдарды мемлекеттік тіркеуден алымдар
республикалық мәндегі ерекше қорғалатын табиғи территориаларды пайдалануға төлемдер
консульдік алымдар.
Осылай, жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің табыстары заңмен бекітілген
Жергілікті қоғамдастық жеке табыстарына әртүрлі деңгейдегі бюджеттер арасында бөлінген
- жеке тұлғалардан жеке табыс салығының бөлігі
- заңды тұлғалардан корпоративті табыс салығының бөлігі
- отандық өндіріс тауарлары бойынша ҚҚС-ң 1бөлігі
- акцизді тауарлардың бәр түріне акциздердің 1бөлігі
Салықтық көздермен қатар жергілікті қоғамдардың бюджеттің табысты бөлігі өзінің
муниципалды кәсіпорын қызметтеріне табыс
муниципалды мүлікті жекешелендіру және жүзеге асырудан табыстар
муниципиалды құрылым территориасында орналасқан мемлекеттік мүлікті жекешендіруден түскен табыс
муниципиалды мүлікті, тұрғын үй емес ғимараттар мен жерді жалға
жергілікті бюджеттен несие беруден алынған сыйақы
кен орындар мен табиғи ресурстарды пайдалануға төлемдер
муниципиалды ақшалай-заттық латерея өткізуден табыс
қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер
жергілікті бюджетке есептелуге жататын штрафтар .
Бюджет дефицитін жабу кассалық айырмашылықты жою және әртүрлі аймақтық
Ал жергілікті қоғамдардың бюджет шығындарына келетін болсақ, олар келесі
муниципиалды меншік қалыптастыру және оны басқару бойынша;
муниципиалды меншік иелігіндегі немесе жергілікті өзін өзі басқару органдары
муниципиалды тұрғын үй-коммуналды шаруашылық бойынша;
муниципиалды жол құрылысымен жергілікті мәндегі жолдарды қамсыздандыру бойынша;
территорияларды жөндеу және көгерту, тұрмыстық қалдықтарды тазарту мен қайта
жергілікті өзін өзі басқару органдарымен қабылданған мақсатты бағдарлар бойынша;
муниципиалды қарызды өтеу және қызмет көрсету бойынша;
халықты мақсатты дотациялау бойынша;
жергілікті сайлау және референдумдар жүргізу бойынша;
ауылшаруашылық тауар өндірушілерді қолдау бойынша;
экологиялық мәселелерді шешу және табиғатты рационалды пайдалануды ұйымдастыру бойынша;
шағын және орта бизнесті дамыту бойынша;
Жергілікті қоғамдастықтың бюджет шығындарының негізгі үлесін «Тұрғын үй –
Жергілікті өзін өзі басқару органдары мақсатты бюджеттен тыс және
Бюджеттен тыс қрлар көмегімен:
- қаржыландыру, субсидиялау, кәсіпорынды несиелеу жолымен өндіріс процесіне әсер
- табиғатты қорғау шараларын арнайы белгілі бір көздер және
- жәрдемақы, зейнетақы төлеу, әлеуметтік инфрақұрылымды қаржыландыру жолымен халыққа
Жергілікті көздер есебімен қалыптасатын келесі муниципалды бюджеттен тыс қорларды
Жергілікті өзін өзі басқару деңгейіндегі бюджеттік процестерді ұйымдастырудың ерекшеліктерін
бюджет шығындардың жалпы көлеміндегі капиталды шығындардың көлемі өсуі;
муниципиалды дамудың маңызды шаралары қаржыландырылатын капиталды салымдардың адресті бағдарларға
өндірушілердің нақты салықтық қысымды қысқарту.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың маңызды қағидалары болып табылады:
қоғамдық пікірлерді ескару негзінде басымдылықтарды таңдау, муниципиалды дамуды жоспарлаудың
жаңа қаржылық 3 – 4 жылға жоспар - болжам
бюджеттің кемшілігі болмауын, оның ашықтығын, бюджетті орындауды оптималдауды қамтамассыз
Жергілікті қоғамдастықдың бюджеттік процесінің келесі негізгі кезеңдерін бөліп қарастыруға
а) жергілікті қоғамдастықтың әлеуметтік – экономикалық дамуының жоспар –
б) жергілікті бюджетті құру;
в) жергілікті бюджет туралы жарлық жобасын өкілді органдарының қарауына
г) өкілді органмен жергілікті бюджет туралы жарлық жобасын қарастыру;
д) өкілді органың жарлығымен жергілікті бюджетті бекіту;
е) жергілікті бюджетті бекіту туралы өкілді органның жарлықтарын жариялау;
ж) жергілікті бюджетті орындау;
з) жергілікті бюджетті орындау процесінде оған толықтырулар мен өзгерістер
и) жергілікті бюджетті орындау туралы есепті жасау;
к) жергілікті бюджетті орындау туралы есеп жайлы өкілді органның
л) жергілікті бюджетті орындау туралы есепті бекіту;
м) жергілікті бюджетті орындау туралы есепті жариялау;
н) бюджеттік бақылау /31/.
Бюджеттік процесс технологиясы кезеңнен кезеңге өтудің қатаң кезектілігі сақталуы
Жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің экономикалық механизмін жасау үшін
«ҚР-дағы жергілікті өзін өзі басқару туралы» Заң жобасында жергілікті
- жергілікті қоғамдастықтың табыстары мен шығындары сметасын бекіту және
- жетекші және кеңес мүшелерін сайлау туралы жергілікті қоғамдастық
- жергілікті қоғамдастық мүшелерінің еркін салымдары туралы шешім қабылдау;
- еркін салым салу тәртібіндегі жегілікті қоғамдастықпен бекітілген алымдар
- жергілікті қоғамдастықтың мүлкіне билік етуге келісім беру;
- халықты жылу,- электр,- газ- және сумен қамтамассыз етуді
- халыққа транспорттық қызмет көрсетуді ұйымдастыруға әсер етуі;
- әлеуметтік қамтылмаған азаматтарды қорғауға және көмек көрсетуге ықпал
- жергілікті қоғамдастықтың территориясындағы кәсінкерлікті дамытуға әсер етуі;
- жергілікті қоғамдастықтың территориясында тұратын азаматтарға заңды көрсетуге ықпал
- жергілікті қоғамдастықтың территориясында ветеренарлық көмек көрсетуді ұйымдастыру;
- ҚР-дағы заң актілерінде бекітілген басқа өкілеттіліктерді жүзеге асыру.
Жергілікті өзін өзі басқару өкілді және атқарушы органдардың арасындағы
жергілікті бюджетті және оны орындау туралы есепті бекіту;
жергілікті салықтар мен алымдарды бекіту;
муниципалды меншікті басқару және билік ету тәртібін бекіту.
Мұнда жергілікті өзін өзі басқарудың қалалық органдары жүргізетін пәндері
заңды тұлғалар құқығы;
муниципалды меншікке билік ету құқығы;
муниципалды кәсіпорын, мекеме мен ұйымдарды басқару құқығы;
жергілікті салықтар мен алымдарды бекітуге құқық;
муниципалды кәсіпорынмен өндірілетін тауарлар мен қызметтерге баға қою құқығы;
жеке мүлікті салып алуға құқығы.
Муниципалды шаруашылық ету көмегімен жергілікті өзін өзі басқару
Жергілікті өзін өзі басқару органдары муниципалды шаруашылқты басқару арқылы
Муниципалды шаруашылыққа жеке шаруашылқ белгілері тән, себебі ұйымдар, кәсіпорындармен
Мұнда жергілікті өзін - өзі басқару жүйесінің кейбір ерекшеліктері
Муниципалды шаруашылық әртүрлі шаруашылық субьектілерінен тұрады. Олардың қызметін жергілікті
жергілікті қғамдастық территориясындағы шаруашылық етуші субьектілердің қызметін нормативті және
муниципалды меншік иелігіндегі кәсіпорын, мекеме мен ұйымдар. Жергілікті өзін
муниципалды меншік иелігінде емес кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар. Бұл
Муниципалды шарушылықтың түрлеріне келетін болсақ, Л.А.Велихов муниципалды шарушылықтың 4
мунипалдау;
муниципалды – тәртіптік және муниципалды – рентік үлгілер;
муниципалды – концессионды;
концессия.
Бұл үлгілер кәсіпорнның шаруашылық қызметіне жергілікті өзін өзі басқару
Қазіргі уақытта муниципалды шаруашылық келесі түрлері анықталды:
1) Жекргілікті мәндегі мәселелерді шешу бойынша негізгі қысымды
2) Жергілікті өзін өзі басқару органдардың табыстары жергілікті қоғамдастың
3) Жергілікті өзін өзі басқару органдардың табыстары халықтық салықтарынан
Муниципиалдық шаруашылықтың қандай да бір түрінің болуы территория рессурстарына
Халыққа тауар мен құзметтерді жеткізу мәселесі берілген жергілікті қоғамдастықтың
жеке – олар жеке тұтынулармен, сонымен қатар кейбір тауарларды
жалпы қол жеткізерлік – олар жеке тұтынумен сипатталынады, тұтынушыларға
ортақ төленетін – олар ортақ тұтынумен сипатталынады және олардан
ұжымдық – олар ортақ тұтынумен сипатталынады және олардан бас
Тұтынушы, өндіруші және билік етуші белгілі бір қатынастармен бір
Муниципалды қызмет. Жергілікті қоғамдастықтың өндіруші және билік етуші ретінде
Жергілікті өзін өзі басқару органдарымен қызметтерді сату. Заңды және
Муниципалдар арасындағы келісім. Бір жергілікті қоғамдастық - өндіруші, екіншісі
Келісім – шарт. Жергілікті өзін өзі басқару органдары жеке
Басымдылық. Артықшылққа негізделген қызметтерде жергілікті қоғамдастық – билік етуші,
Дотация. Жеке фирма - өндіруші, жергілікті қоғамдастық пен тұтынушы
Кепілдеме. Жеке фирма - өндіруші, жергілікті қоғамдастық өндірушіге төлейді.
Нарық. Тұтынушы өзі қамтамассыз ету процесін ұйымдастырады және өндіруші
Еркін қызметтер. Билік етуші мен өндіруші еркін ассоциация болып
Өзіне өзі қызмет көрсету /32/.
Ұсынылған үлгі бойынша, жергішілік шаруашылық үй шаруашылығының меншік
Жергілікті өзін өзі басқарудың өкілді органдарының құрылымында автор арнайы
К – 1 – тазалық бойынша комиссия;
К –2 –энергетика бойынша комиссия;
К – 3 – құрылыс бойынша комиссия;
К – 4 – сауда бойынша комиссия;
К – 5 – жергілікті өндіріс бойынша комиссия;
К – 6 – денсаулық сақтау және спорт бойынша
К – 7 – білім беру бойынша комиссия;
К – 8 –қоғамдық тәртіп пен пікірлер бойынша комиссия;
К – 9 – мемлекеттік органдармен және депутаттармен байланыс
ШҚМҚ белгіленгін жұмыстарды жүргізу үшін өздерінің өндірістік бөлімшелерін артель
А – 1 – игі жағдай;
А – 2 – энергетика;
А –3 – құрылыс;
А – 4 – мұнай қоймалары;
А – 5 – нан пісіру;
А – 6 – шұжық цехі;
А – 7 - коопторг және т.б. /36/
Бүгінгі таңда профессор Қ.Е.Құбаевпен ұсынылған үлгі прогрессивті болып табылады.
басқарудың барлық негізгі органдарының сайланушылығында және өкілді органдардың жергілікті
жергілікті өзін өзі басқару органдарының қызметін халық сұранысын ескере
басқаруда да, қызмет алуда да жергілікті тұрғындардың қатысу нормасы.
Жергілікті өзін өзі басқарудың өндірістік құрылымы
5 - сурет
Бұл үлгі ауыл деңгейінде қолдануға арналған, себебі қала жағдайында
Қалаларда жергілікті шаруашылық келесідей ұйымдастырылуы керек
Жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық – экономикалық үлгісі
6 - сурет
суреттке сай, жергілікті мәселелерді шешуді және халық пен кәсіпорындарға
Муниципалды мекеме – басқарушылық, әлеуметтік – мәдени немесе коммерциялық
Муниципалды кәсіпорын – муниципалды меншікті иелену құқығы жоқ, тек
Муниципалды мекеме білім беру, денсаулық сақтау, өрт сөндіру, қауіпсіздік
Муниципалды кәсіпорын газ,- жылу, - энергия- және сумен қамтамассыз
Муниципалды кәсіпорынның табыстары жергілікті қоғамдастықтың бюджетінің табысына қосылып тұрады.
Сонымен қатар, халық пен кәсіпорындар жергілікті бюджеттен әлеуметтік төлемдер,
3.2 Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
Жергілікті өзін өзі басқарудың қалыптасуы мен дамуымен байланысты мәселелердің
Жергілікті өзін өзі басқару мен мемлекеттің өзара байланысының әрекет
«Партнерлық үлгісі» жергілікті және орталық биліктің қарым – қатынастарын
«Агенттік үлгі» байланыстың басқа сипатын ұсынады. Мемлекетік және жергілікті
«Өзара байланыс концепциясы». Жоғарыда аталғандармен салыстырғанда, бұл үлгі ммелекеттік
Өзара байланыстың тиімді нысаны муниципалды құрылымдар ассоциациясы арқылы мемлекеттік
Жергілікті өзін өзі басқару саласындағы мемлекеттік биліктің әрекеттері жоспарлы
Жергілікті өзін өзі басқару органдары мен мемлекеттік билік органдарының
Мемлекеттік билік органдарының жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілеттіліктерін
2-ден, бір жергілікті қоғамдастықтың территориясының шекарасында басқа жергілікті қоғамдастық
3-ден, мемлекеттік билік органдарында жергілікті өзін өзі басқарудың кейбір
Туындайтын тағы бір мәселе - жергілікті өзін өзі басқару
Келесі үлкен мәселе жергілікті өзін өзі басқарудың ресурстық негізін
Мемлекеттік билік пен жергілікті өзін өзі басқару органдарының өзара
Облыстық және жергілікті бюджеттер арасындағы табыс көзін бөлу оларды
азаматтардан салық;
өндіріске салық;
нақты немесе мүліктік салық;
акциздер;
тұтынуға салықтар [30].
Шетел тәжірибесі көрсеткендей, жергілікті өзін өзі басқару органдарына салықтардың
Бюджетті теңестіру қызметін жүзеге асыратын реттеуші салық азаматтардан табыс
Табыс көзі түрлерінен басқа жергілікті бюджетке түсімдердің минималды қажетті
Қандай жағдай болмасын, жергілікті бюджеттерге жергілікті қоғамдастық қызмет етуіне
Жергілікті бюджет табыстарының «төменгі планкасы» минималды бюджеттік қамтамассыз етілу
Бюджеттік заң жобасын жасау бойынша жұмыстың үлкен көлемімен байланысты
Бұл тапсырманың шешу жолы – шектеу шарттарын анықтау болып
«Жақсы - жаман» критериясы бойынша басқа шартты бағалауға болмайды.
Меншікті шектеу кезінде меншік белгілі бір мәселелрді шешу үшін
Осыған байланысты, иеншікті бөлу кезінде жергілікті өзін өзі басқару
Меншікті бөлу процесіндегі билік деңгейлерінің өзара байланысы заңды процесс
Меншікті бөлу процесінде брлық жергілікті қоғамдастықтарға қатысты ортақ шешім
Мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін өзі басқару органдары
Мұнда тұрақты қарым – қатынасты талап етеді және ол
Мемлекеттік билік пен жергілікті өзін өзі басқару органдарының қарым-
Нысандарды жүйелеу үшін келесі мәселелерді шешу керек:
Біріншіден,жүйелі туындамайтын ,яғни жеке және бірден шешілетін мәселерді
Екіншіден, үнемі өзара байланысты талап ететін
Үшіншіден, берілген аймақтардың барлық жергілікті қоғамдастықа
Аталған жағдайлар респбликасының мемлекеттік билігінің жергіліктті өзін- өзі
Аудан деңгейінде мемлекеттік біругу жүйесін сақтау мақсатты. Тек аудан
Мемлекет пен жергілікті өзін- өзі басқарудың өзара
Осы уақытқа дейін зерттеудің негізгі пәні жергілікті өзін-өзі
Бірақ жергілікті өзін-өзі басқару органдардың мемлекеттік биліктің
Республиканың деңгейде жергілікті өзін-өзі басқаруына қатысты екі
Біріншіден ,республикалық деңгейде заң жүзінде жергілікті өзін-өзі
Екіншіден , мемлекеттік биліктің орталық органдары
Барлық аталған шаралар жергілікті өзін-өзі басқару органдардың
Жергілікті өзін-өзі басқаруды әдістемелік , ақпараттық және кадрлық
ҚОРЫТЫНДЫ
Зерттелген тақырып барысында келесі мемлекеттік басқарудың анықтамасы ұсынылды: мемлекеттік
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру екі жақты сипатқа ие және екі
Деконцентрация – бұл орталық атқарушы органнан биліктің төмен тұрған
Деволюция өзін өзі басқару органына шешім қабылдауға және басқарудың
Деволюция жергілікті өзін өзі басқару органдары заңды түрде
Осылайша, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру мемлекеттік биліктің звенолары арасында қызметті
Жергілікті өзін өзі басқарудың шетел тәжірибесін зерттеу жергілікті
Англосаксонды (классикалық) үлгі Ұлыбритания. АҚШ, Канада, Австралия, Үндістан және
Бұл үлгінің негізгі белгілері болып табылады: а) ресми автономия
Бұл үлгі федеративті құрылымды елдерге тән болғандықтан, біздің елде
Континентальды (француздық) үлгі континентальды Еуропаның елдерінде (Франция, Италия, Испания,
Бұл үлгінің айрықша белгілеріне: а) жергілікті өзін өзі
Аралас үлгіге Германия, Австрия, Жапония, кейбір постсоциалистік және дамушы
Аралас үлгінің өзіне тән белгілері деп төменгі территориялық деңгейде
Қазақстан үшін жергілікті өзін өзі басқарудың француздық үлгіні
Осылайша, муниципалды басқаруды ұйымдастырудың шетел тәжірибесі әлемде жергілікті
Жергілікті өзін өзі басқару халықтың билік ету нысаны
жергілікті өзін өзі басқару ерекше субьектіге ие –
жергілікті өзін өзі басқару – қоғам мен мемлекетті
жергілікті өзін өзі басқару басқарудың ерекше обьектісіне ие
жергілікті өзін өзі басқару билікті ұйымдастыру мен жүзеге
жергілікті өзін өзі басқару жеке міндеті бойынша өз
5. Жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің Қазақстан
- ауыл, ауылдық округтер, қалалр, республикалық мәндегі қала аудандары
- аудан, облыстық мәндегі қалалар деңгейінде жергілікті мемлекеттік басқару
- облыс деңгейінде жергілікті өзін өзі басқару рөлі жергілікті
- мемлекеттік басқарудың жоғарғы деңгейінде орталықсыздандыру процесін
Биліктің жергілікті деңгейіне салықтық өкілеттіліктерді беру туралы
экономикалық тұрақтандыруға немесе табысын қайта бөлу мақсатына
бюджжергілікті өзін өзі басқаруеттік жүйенің төменгі
мемлекеттік территория бойынша негізгі бірдей бөлінбеген салықтарды
жергілікті салықтардың негізгі салық төлеушіге көрінуі тиіс;
жергілікті салықты алу берілген территорияның «резидент еместеріне» таралмауы керек
жергілікті салықтан табыстар бюджеттік жүйенің вертикальды
жергілікті салықтар үшін әкімшілік ету шығындары
мақсатты сипатқа ие салықтар жергілікті деңгейде салынып
Субенция мөлшері басқарудың жергілікті органдардың
Жергілікті өзін өзі басқару жүйесін енгізу нәтижесінде
Белгілі бір автономияға иелене , жергілікті өзін
Бұлармен қатар жергілікті өзін өзі басқару органдары өз
9. Республикалық және жергілікті бюджет арасында шығындық өкілеттіліктер мен
- республикалық және жергілікті бюджет арасында шығындарды қалыптасқан
- шығындық өкілеттіліктерді нақтылайтын бюджеттік заңдылықтарға түзетулер енгізу, олардың
- бюджеттік жүйенің әрбір деңгейінің қаржылық ресурстарға обьективті (нормативті)
Жергілікті бюджеттің шығындық қажеттіліктерін обьективті бағалау күрделі тапсырма болып
факторлық талдау негізінде аймақтық шығындық қажеттіліктерін жанама бағалау. Бұл
әрекет етуші мақсатты транспорттық негізінде аймақтық шығындық қажеттіліктерін бағалау;
мемлекеттің барлық аймақтары үшін бюджеттік шығындардың ортақ нормативін пайдалану;
жергілікті бюджеттің фактылық шығындары негізінде аймақтардың шығындық қажеттілігін бағалау.
10. Мемлекеттік билік органдарының қаржылық – экономикаық негізін қамтамассыз
- мемлекеттік меншік обьектілерін муниципалды меншікке беру тәртібін заңмен
- жергілікті өзін өзі басқару органына оларға
- мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды жасау және бекіту;
- республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы қатынастарды реттеу;
- минималды бюджеттік қамсыздандыру нормативтері негізінде жергілікті бюджеттің минималды
- жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық дербестігінің кепілдемесін
- мемлекеттік билік органдарымен қабылданған шешімдер нәтижесінде туындайтын қосымша
- мақсатты мемлекеттік және аймақтық бағдарламалар арқылы жергілікті мәндегі
11. Біздің жағдайда жергілікті өзін өзі басқарудың негізгі
- республикалық мәндегі қалалардағы қалалық аудандар;
- облыстық және аудандық мәндегі қалалар;
- поселкілер, ауылдық округтер.
12. Жергілікті өзін өзі басқару жүйесін құрғаннан кейін
Алдыңғы екі деңгей қазір әрекет ететін республикалық бюджет пен
Үш деңгейлі бюджеттік жүйені енгізу жергілікті қоғамдастықты қаржылық дербестікпен
13. Жергілікті мәселелерді шешу және халық пен кәсіпорындарға коммуналды
Муниципалды мекемелер нысанында білім беру, денсаулық сақтау, өрт қауіпсіздігі
Муниципалды кәсіпорындар газ,- жылу- және сумен қамтамассыз ету,
Муниципалыд кәсіпорындардың табыстары жергілікті қоғамдастықтың бюджет табысы болып есептелінеді.
Өз кезегінде, халық пен кәсіпорын жергілікті бюджеттен әлеуметтік
14. Жергілікті өзін өзі басқару мен мемлекеттің өзара
- «партнер үлгісі» жергілікті және орталық билік қатынастарын ортақ
- «агенттік үлгі» қарым – қатынастың басқа сипатын көрсетеді.
- «өзара байланыс концепциясы». Жоғарыда аталғандардан айырмашылығы бұл үлгі
1-ден, олар бір біріне қатысты белгілі бір дербестік пен
2-ден, екі жақтың билік етуші өкілеттіліктерінің болуымен анықталынатын жергілікті
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кубаев К.Е. Формирование принципов и функций местного самоуправления в
Мамонов В.В., Табанов С.А. Конституция Республики Казахстан. Альбом
Шугрина Е.С. Муниципальное право. Изд. «Дело». 1999г. бет 90.
Таранов А.А. Муниципальное право РК. Алматы, изд. «Жеті жарғы»,
Универсальный учебник. Экономический словарь. Рекомендовано Академией гуманитарных наук в
Совершенствование принципов государственного управления //Казахстанская правда, 13. 03.
Ғали Ә. Қазақстан қоғамын демократияландыру деген не? // Мемлекет,
Закон Республики Казахстан «О местном самоуправлении в РК» (проект)
Европейская Хартия о местном самоуправлении. Страсбург, 15 октября 1985
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, 2002ж.
О концепции региональной политики Республики Казахстан на 2001 –
Адасбаев Е, Кантарбаева А. Децентрализация государственного управления в Казахстане:
Елубаева Ж. Распределение расходных полномочий: краткий обзор теории и
Белиспаев А.М. Децентрализация власти и развитие местного самоуправления в
Кичкин Б. Разграничение компетенций органов местного самоуправления // Проблемы
Уваров В.Н. Теория государственного управления. Часть 2. Учебное
Мүсіреп Ғ. Орталықсыздандыру біртіндеп жүзеге асады // Егемен
Децентрализация: эксперименты и реформы. Под редакцией Тамаша М.Хорвата. Органы
Козбаненко. В. Формы и методы государственного управления //Проблемы терии
Кубаев К. Экономическая модель эффективного государства //Транзитная экономика, №4,
Чиркин В.Е. Государственное управление. Юристъ, Москва, 2002. б. 75.
Государственное регулирование рыночной экономики. Под редакцией В.И. Кушлина. Москва,
Концепция разграничения полномочий между уровнями государственного управления и совершенствования
Шайынғазы С. Басқару жүйесін жетілдіру – заман талабы// Егемен
Местные самоуправление в зарубежных странах. Под редакцией
Қазақстан Республикасының Заңы. 2003 жылға арналған республикалық бюджет туралы
Жанузакова Л.Т. Компетенция местных представительных органов в области бюджета
Келімбетов Қ. Өкілеттіктерді айқын ажырату – бүгінгі күннің басты
Назарбаев Н. Билік жүйесі дамудың жаңа деңгейіне сай болсын
Егемен Қазақстан, №77-78. 4.04.2003ж. бет 2.
Қазақстан Республикасының Статитика Агенттігі Қазақстан 1991-2002. Бет 502.
Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система. Алматы,
Ғылым, 2000г.
Концепция индустриальной политики Республики Казахстан на период 2010 год.
Статистикалық жылнама 1991-2002.
Никифорова Н. Предпосылки новой стратегии государственного
управления национальной экономикой // АльПари, №1, 2003.
Кубаев К. Е. Местное самоуправление. – Алматы: Қазақ университеті,
2
Деконцентрация
Орталықтандырылған басқару функцияларын жергілікті деңгейге ауыстыру
Табыстау
Белгілі бір басқару функцияларын жергілікті органдарға беру
Деволюция (міндеттерді табыстау)
Жеке салықтық табыстары бар және өз шешімімен шығындарды жұмсауда
Қазақсатан Президенті – мемлекет басшысы
Заң шығарушы билік
Қазақстан Республикасы Парламенті Сенат, Мәжіліс
Соттар
Атқарушы биліктің орталық органдары
ҚР Үкіметі
Маслихаттар
Атқарушы билік
әкімшіліктер
Сот билігі
Жоғары сот
Республикалық бюджет
Жергілікті бюджеттер (аймақтық)
Қалалық муниципалды бюджеттер
Ауылдық муниципалды бюджеттер
Мемлекеттік басқару
ЖӨӨБ
Ре спуб-лика
Республикалық мәндегі облыс
Қалалар, поселке-р, респ.мәндегі қала-ғы қалал. ауд
Жергілікті қоғамдастық
Жергілікті қоғамдастықтың жиналысы
КЕҢЕС
Үй шаруашылығының коммуналды меншік басқармасы
ЖАМАҒАТ
ЖЕТЕКШІ
Өндірістік артельдер
Комиссия
Несиелік қоғамдаст.
А-1
А-2
К1
А-3
К2
А-4
К3
А-5
К4
А-6
К5
Коопторг
К6
Халық – тауарлар мен қызметтерді тұтынушылар
К7
К8
К9
ЖӨӨБ
Кеңес
Жамағат
Муниципалды мекеме
Муниципалды кәсіпорын
Жеке тұлғалар
Азаматтар, жеке кәсіпкерлер
Жергілікті бюджет
Заңды тұлғалар
АҚ, ЖШС, т.б. нысандағы жеке компаниялар
Жергілікті қоғамдастық
Мем.билік органдарымен қатынасы