МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ…………………………………………………………………….............4
І
1.1. Айтбай Белгібайұлының
мен шығармашылық ғұмырбаяны...........................................8
ІІ Айтбай Белгібайұлының ақындық әлемі.
2.1. Айтбай Белгібайұлы айтыс
Айтбай ақын шығармашылығындағы кітабилық дәстүр............29
2.3. 2.3. Айтбай Белгібайұлының түрлі
ІІІ Айтбай ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысының батырларының
3.1. Ақын шығармашылығындағы
ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………........66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР...........................................68
І. КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымы мен
Әдеби мұраның игерілу ахуалын қысқаша шолсақ,
құбылысын қатып-семген догматикалық жаттанды, жасанды қағидалар
Зерттеушілер назарынан тыс қалған тағы бір
ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басындағы әдебиет қолданған әдеби
әдеби ағым өкілдері - кітаби ақындар. Бұлардың алды елуден
Кітаби ақындар қоғамдағы ауыр саяси - әлеуметтік дағдарыстың себебінен
халықтың рухани байлығына шабуыл жасалып, халықтың ғасырлардан келе жатқан
Бұл туралы ғалым Б.Кенжебаевтің пікірі біздің ойымызды нақтылай түседі.
Кітаби ақындарды өз ұлтынан бөліп тастау - белгілік түрік
алынған көшірме дүниелер (сырттан алынған дүниелер есебінде), әдебиет тарихынан
Солардың бірі - төңкерістен бұрын Ташкентте «Шырын – Жігер»
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Айбай Белгібайұлының өмірі мен шығармашылық ғұмырбаянына тоқталып өту;
Айтбай Белгібайұлының ақындық әлеміне;
Айтбай Белгібайұлы айтыс жанрындағы келбеті;
Айтбай ақын шығармашылығындағы кітабилық дәстүрге тоқталу;
Айтбай ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысының батырларының жырлануы;
Ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысының
Айтбай Белгібайұлының туған жер тақырыбына арналған
Диплом жұмысының зерттеу пәні – бір кезде
Зерттеу нысаны. Әрі сауатты, әрі ауызша төте
Диплом жұмысының құрылымы – кіріспеден, екі
БІРІНШІ ТАРАУ
1.Айтбай Белгібайұлының өмірі мен шығармашылық қызметі
Қазақтың сөз өнері көп ғасырлар
орындауымен де дамыта түсті, басқа сапаға
Ақынның өзі туралы «Ақын Айтбай көргені»
Сегіз жүз сексен жеті бірде бір мың сана,
Келіппін бұл дүниеге болып бала.
Атамекен бабаның қонысы екен,
Қаратаудың алқабы жалпақ дала.
Көз ашып нұрын көрдік ай мен күннің,
Тәрбиелеп ата – ана берді сүтін.
Онға жетіп өрмелей қадам бастық,
Мағдарын білмесек те дүние бүтін.
Өлкесі Сырдария қонысы екен,
Жер кепе қаласы жоқ мұнан бөтен.
Жас шаңырақ шөлдеген жазирада,
Көр секілді жер кепе қыста түтін.
Айтбай Белгібайұлы –халық ақыны, жырау. 1888
Айтбай ақын өз туындыларын жазып шығаруды әдетке айналдырған
Құлыншақ сынды жыр алыптарының шығармаларын
деген орыс қызымен танысып, арада
көңіл – күйін былай суреттейді:
Нашарлап кедейліктен Ташкен барып,
Шамалы қайрат – күшім, жүзім налып.
Күнбе күн елім үшін қызмет еттім,
Бірінде орақ, бірінде кетпен алып.
Сауатым бар шамалы арабшадан,
Үлкені оқымаған күбкүн надан.
Басыма айналдыра бөз орап а(лы)п,
Саналдым өзімді - өзім молдалардан.
Сол кезде жиырма бесте жасым еді,
Құраннан жігіттігім басым еді.
Бір қызға жатсам – тұрсам көңілім ауып,
Ақылым әр алуан қашып еді.
Қызы екен Сары төренің білдім сұрап,
Дабысы талай жерге кеткен тарап.
Орыс – қазақ демеді біздің көңіл,
Қайтейін мен қалған соң, жаным қалап.
Қазақ әдебиетінде қазақ жігіттеріне орыс аруларының ғашық болуы көптеп
Айтбайға туған өлкесі Сумағар - Тартоғай, Тіней
Шешем шықты алдымнан, әкем бірге,
Қарады қыз ап келген біздің түрге.
Бозқасқаны құдайы шалып тастап,
Ағайын хабар берді, жетер жерге.
Той болды ұлы жиын, ғажап думан,
«Законшіктер» жиналды небір құмай.
Апыр-ай, бұл недеген тамаша деп,
Қыз - бозбала шулады, Қалың тоғай.
Қызды көріп, ер әйел есі кетті,
Тазаның жұрнағы деп, қандай текті.
«Әлемде мұнан артық сұлу жоқ» - деп,
Кейбіреулер: «Перінің қызы» - депті! [4-24 ]
Сөйтіп, олар бірнеше жыл балаларды
Айтбай мен Маруся Қазан төңкерісі
Бұл үшін, надандығым болды басым,
Малайлықпен өтті де оқу жасым.
Оқытпаған обалым Некалайға,
Жібегім – жүн, жез болды – ау гауһар тасым.
Зорлықпен тартып алды сүйгенімді,
Кімге шағып жылаймын күйгенімді.
Тілмаштары ол күндегі «жалап» екен,
Көтеріп олар, сүйер мекен бір белімді. – деп қапалығын
Кеңес өкіметі орнағанға дейін жас Айтбай
1919 жылы Айтбай Ташкент қаласындағы
сіңірген партия, кеңес қайраткерлерінің бірі С.Қожанов қол қойыпты.
Шәуілдір ауданына көшіп келіп, жаңа ұйымдасып
Ұлы Отан соғысы жылдарында және
сол сәтінде халық алдына шығып, әдемі даусымен
Айтбайдың ақындығына Шығыс поэзиясымен қатар қазақ
Айтбай ақын өзінің эпикалық туындыларында екі бағытта
«Темірбек батыр» атты шығармалар. «Нарботаның»
Айтбай Белгібайұлы - өз заманының перзенті,
Бұқарадағы мектепті тамамдаған соң Айтбай
Осы жылдары Айтбайдың басынан мынадай бір
Ат қойдым «Арманда» деп осы сөзге,
Аңласаң арманда ғой көрер көзге.
Ойласып ақылменен олай-бұлай,
Таппадым қояр атты мұнан өзге» -
деп басталатын бұл дастан жиырмасыншы жылдары
Атақты шығыстанушы, фольклоршы Әбубәкір Диваев жиырмасыншы жылдардың
Айтбай ақын 1939 жылы Шымкент қаласында өткен
газеттерде жиі-жиі көріне бастайды. Аудандық, ауданаралық
1943 жылы Алматыда өткен ақындардың республикалық слетіне қатысып,
Соғыс жылдарында фольклорлық дәстүрдің жаңа бір түрі
осы жаңа дәстүрдің қалыптасуына кезінде Айтбай
Соғыстан кейінгі жылдарда Айтбай Қызыл отауда қызмет
Ақыны ақымақ саналып, алыпсатары ардақталып жатқан
Оның үстіне қазір еліне аты да,
Колхоздастыру тұсында колхозға мүше болып, әртүрлі шаруашылық жұмыстарға араласады.
Жер асты дүңгір-дуңгір дыбыс шыгып,
Жентек-жентек қызыл құм жатыр шыгът.
Жаны шошып, денесі уріккендей,
Долышылар қарайды кейде бұгып.
Су шыгып, мамырлады мал мен адам,
Теңіздей толқын ақты шөл даладан.
Басына отау соғып, агаш тікті,
Шыңыраудан су алған малшы маман.
Айтбай Белгібаев өлеңді ерте кезден, яғни, революциядан бұрын жаза
Ақын Айтбай Белгібаевтың ерекше көзге түсіп, құлшына жазған тұсы
Отырар руханият музейінің меңгерушісі Абдулла Жұмашев — Сыр өңіріндегі
1988 жылы жүз жылдық мүшел тойы аталып өткен
Айтбай — осындай драмалык оқиғаны сюжет, хикаялы дастан-хисса етіп
А. Белгібаев совет тұсында мәдени-үгіт және халық ағарту жұмыстарына
Ұлы Отан соғысы жүріп жатқан қаһарлы жылдары Айтбай ақын
Айтбай ақын әуелі 1939 жылғы Шымкеште өткізілген облыстық ақындар
Тау күдірет-ау, мынауың қай ақын еді, сөзі құлағыма
жағып барады ғой, — деп сүрады. Орынбай Жәкеңе жақындай
түсіп:
Бұл Шәуілдірдің Айтбайы, - деп тапыстырды оны.
Шәуілдір деймісің, иә, иә, ілгеріде Майлықожаға еріп
жүргенде ауылына түстеніп, Түркістанға асқанбыз, деп осылайша ақынның туған
Н. Төреқұлов ақын жөнінде мынадай деректерді айтып өтеді. «1962
Қасымбековті тауып алдық. Екеуміз Сырдариядан асып, "Овцевод" совхозына жеттік.
Мұны ақындар ауылы деп атайды — деді Шайқым.
Қане,аташы?-деп койын дәптерімді ыңғайладым.
Ол:
- Бұл ауылдан Айтбай, Қызыл жырау, Байбосын, Әмзебек
деген ақындар шыққан деді.
Шайқым екеуміз үш күннен кейін "Талапты" совхозына өтгік. Мұнда
- Баяғы Қоқан заманында Нарбота деген кедей жігіт бар
екен.Әйелі сұлу болса керек. Оған жасауылдың көзі түсіпті. Бір
жылкысын бағып жүреді. Нарбота артында қалған өйелін,бес жасар баласын
дәм-түзын татқан адамға жамандық істеме, екінші — ертеңгі асты
Қасымбайдың Гүлжан деген әйелі Нарботаға аңсары ауып, сөз салады.
Осы кезде Гүлжан бәйбіше басына қара баркыт шапанын бүркеніп,
мен ғой, нан әкелдім" дейді. Сонда барып бай түсінеді.
Бай жұртын жинап Нарботаға қызын қосады. Еншісін беріп еліне
Сөйтсе, өзі елден кашып кеткенде артында қалған 5 жасар
Бұл әңгімені кағазға түсіріп отырған Зұлпықар қасындағы Айтбай досына
Қара сөзді өлеңге айналдыра қоятын әдетің болушы еді ғой,
Әбдіқұл құданың мына әңгімесі жүйелі жыр сияқты екен. Бірдеме
Айдарша ақсақал айтқан осы әңгіме бойынша кейін ол жырды
М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтындағы колжазбаларды
Бертін келе еліміз егемендігін алып кеңге құлаш сермеп
ЕКІНШІ ТАРАУ.
2.1. Айтбай Белгібайұлы айтыс жанрындағы келбеті.
Әдебиетіміздегі айтыс тым көне замандарда туып, халық өмірімен етене
Айтыс ежелден импровизацияның жемісі, соның нақты көрінісі. Осыған
Айтыс – қазақтың халық ауыз әдебиетінің
Айтыс синкретті жанр. Ол ауыз
Айтыс – қазақтың байырғы төл сөзі,
Ақындар айтысының бәрі де жұрт бас қосқан ойын-сауық,
Қазақ еліндегі айтыс тікелей ақындарға тән өнер
Айтыс өзінің «қынаптан қылыш суырғандай» тапқырлығы
Халық бас қосқан әр тұстағы үлкен
Айтыс өнері мен шешендік сөздің табиғи
Айтыс өнері – ақындық мектебі деген
Нақ осындай жағдайда және осындай ортада
Жазбаша айтыс Оңтүстік және Сыр
Бұлардағы негізгі түйін адал махаббат
Қайымдасу айтыстары әдетте қыз бен жігіттің
тым қарапайым, жаңа талап жастарға құрастырып
Қалайын мұңым шағып қызыл тілге,
Ғашық – от, Мәжнүн сипат көңілімде.
Көз жасын сия қылдым, қолда қалам,
Бұлбұлдай ынтызар боп қызыл гүлге.
Қызыл гүл қызғалдақтай жайнағаның,
Қайғының білсең жақсы қайнағанын.
Өзіңе зор үмітті артып жүрмін,
Білмесең, бармағымды шайнағаным – шын көңілін
Хат келсе ғанибет қой достан досқа,
Еңбегі ердің кетпес бостан-босқа.
Сөзіңе сөзбен жауап қатармасақ,
Жекжатым, келе бермес көңілі хошқа.
Хатыңды имам - молда көрді көзім,
Мазалы хадис шәрип айтқан сөзің.
Көрерміз уақытында ретіменен,
Құдайы қонақ болып келсе кезің -
деп жауап қайтарады.
Сол кезде Айтбай ақын:
Сіз тоты Иранстан бағындағы
Дарақтың Миеркия жағындағы.
Алтайы орғып құмда ойнап жүрсе,
Әркім –ақ ат жаратар табындағы.
Аспандап жүрсің, қалқам, лашындай,
Кермеге байлап қойған жорғасындай.
Халықтың бозбаласы таласып жүр,
Атадан қалған олжа мұрасындай- деген ақын
Біз-ұзақ қапастағы тұрған налып,
Сіз сұңқар аспандағы жүрген шалып.
Жазылған тағдырдағы іс болады,
Көңіліз жчсыасын азарланып.
Біз алтайы, сіз тұйғын аспандағы,
Жеріміз белгілі ғой қашқандағы.
Жанына жігіттіктің келіспейді,
Көңіліз мұнша қайғы жастанғаны.
Бұл үлгілерде жеңу, жеңілу сияқты түйінді
Керме қаз, сүмбіл шашың, қмай көзің,
Мазалы тоты құстай айтқан сөзің.
Пісте мұрын, қыпша бел, алтын
Үлгілі, өнегелі әр мінезің- деген сөзіне
Моллеке, аса сұлу емес едім,
Еш нәрсе білімсізге демес едім.
Хатпенен «достан дұға» дегеніңді,
Сонда да ат-тоныңды жемес едім.
Сөзіңді екіталай құша алмадым,
Бұл Айтбай ақынның Малике мен
Қайымдасу айтыстары кейінгі келелі де көркем
Бітпейді бұл жалғанда еш арманым.. деп сүйер
Әлеуметтік үлкен мәселелр көтерген Көпбай, Орынбай,
қорына қосылған туындылар. Тақырыптық жағынан алып
Айтбай ақынның айтыстағы алғырлық пен тапқырлықты ұштап
Бізге жеткен деректерге қарағанда Айтбай
Ал өзі сияқты екі ақынмен
Айтбай:
Айтайын Шәуілдірден тыңдап қара,
Табысым нашар емес, бәрі сара.
Таңдаулы табыстарға ие болып,
Жайнады жемітеніп жалпақ дала.
Бес түлік мал жоспардан асты тегіс,
Астық та орындалдыбомай кеміс.
Алтындай көк қаракөл, май мен жүн,
Ерекше озат болып берді жеміс.
...Қонысы Қарақоңыр тұрған жайын,
Айтайын мәдениет бәрі дайын.
Кеңселері келісті зәулім үйлер,
Көргің келіп тұрады көрген сайын –
Арыс ауданның ақыны Көпбай былай деп
Айтайық екі ауданның артық-кемін,
Суырып өткір сөзді сынымызбен.
Дәлелсіз құрғақ сөзді місе тұтпай,
Бұл іске кірісейік шынымызбен.
Сылатпай таудан жылжып аққан төмен,
Мөп-мөлдір суы тұнық Арыс-Бөген,
Қойнында қазыналы Ордабасы,
Бір шеті құмға дейін тартқан
Сан алуан шаруасы ауданымның ,
Ішінде колхоз, совхоз жанған еңбек.
Жоспары «ақ алтынның» орындалып,
Табысқа табыс қосттым малым төлдеп.-деген ақынға
Айтбай ақын:
Бұл Арыс үлкен аудан ескі қорда,
Табысы майдаланың қалды жолда.
Қарыным табысыңа ашып отыр,
Көпбайжан ақпарың біздің қолда.
...Бесі түлік мал, құс ферм бәрі
Кеткен бе төмен қарай табыс деген?
Басқарма , бригадирің қай жақта жүр,
Жал-жая, қарнын сипап құйрық жеген.- деп кемшіліктерін
Сондай-ақ Айтбай ақынның Қуанышпен айтысының тақырыбы
Айтыста да өмір шындығы тартыс арқауы болып отырады. Бетпе-бет
онсыз айтыс біздегідей кең көлемдегі шырқау шыңына көтеріле
Айтыста мақтау мен даттау үнемі астасып,, алмасып отыратын
2.2. Кітаби ақындар шығармашылығы.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында әдебиетке
Кітаби ақындар қоғамдағы ауыр саяси - әлеуметтік дағдарыстың себебінен
Бұл туралы ғалым Б.Кенжебаевтің пікірі біздің ойымызды нақтылай түседі.
ағартушы демократ ақындар деп бөлгенде, бір дәуір әдебиетін екі
Кітаби ақындарды өз ұлтынан бөліп тастау - белгілік түріктанушы
Айтбай Белгібайұлының есімі Б.Кенжебаевтің, Р.Бердібайдың, Н. Төреқұлов, Қ. Ергөбек,
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының мәдениетіне, әдебиетіне әр дәуірде
елдердің өзінен тікелей және көршілес Орта Азия халықтары арқылыда
Қазақ жазба әдебиетінің негізін салған Абайдың аржағында Орта Азиялық
«Кітаби ақындар жырлаған басты жанр – қиссалар болды. Бүгінгі
Қазақ арасына мол тараған шығыс әдебиетінен келген ғашықтық, эпикалық,
ХІХ ғасырдың басында Х. Досмұхамедұлы халық әдебиетінің көркемдік жөнінен
«... Кейбір мәліметтерге қарағанда мұндай авторлық ХІХ ғасырдың І-жартысынан
Қ.Досмұхамедұлы әдебиет тарихындағы ХІХ ғасырда басталған тағы бір елеулі
Қазақ халық әдебиетінің нағыз жинаушысы этнограф Әбубәкір Ахметжанұлы Диваев
А.Ә.Диваев соның 86 баспа табағын революцияға дейін орыстың
Әдебиеттің ішкі ісіне көркемдік шеберлерінеде де өзгеріс, жаңару, даму
М.Әуезов – ХІХ ғасыр әдебитіндегі аса елеулі көркемдік
«... Әдебиет жүзінде елдің, әлеуметтің тіршілігі сөз бола бастаған
С. Мұқанов ХІХ ғасыр әдебиетінің әдеби тарихындағы орынын, тарихи
С.Мұқанаовтың сол тұста айтқан әдебиет тарихын жасау мәселесі әдебиет
ХІХ ғасыр әдебиетінде қалыптасып, ХІХ ғасыр басына ұласқан үлкен
ХІХ ғасыр әдебиет үлгісі түрі мол, сан жанрлы әдебиет.
ХІХ ғасыр әдебиетіндегі түрлі әдеби үлгі әр қилы саяси,
нанымдарды насихаттауға бағытталған. «Сал – сал», «Зарқұм», «Сейтбаттал» сияқты
Шығыстық әдебиет туындыларының қазақ әдебиетіне назира әдісімен жайылған түрі
Шығыста бір ақын жырлаған тақырыпты келесі буында тағы бір
Абайда сол дәстүрді қолданып «Ескендір», «Масғұт», «Әзім әңгімелері» поэмаларын
Халық ақыны Айтбай өзінен бұрынғы және сол дәуірдегі
Кітаби ақындар деген атауға қазақ әдебиеті тарихында, қандай түсінік
ұстаған бағыттары қандай? Бұл ақындар қазақ әдеби тарихында зерттеушілер
Қазақ әдебиеті тарихы әле жазылмаған, соңғы кездері «Қазақтың дәстүрлі
Кітаби өлеңдердің мұндай атқа ие болу себебі оны жыршы
Халық шығармалары - халық рухының көрінісімен жетістігі, сондықтанда ол
«Кітаби» деген анықтауыш ат қоса беріліп оларды қазақтың әдебиетінен
...... Маған қазақтар арасында исламды орнықтыруға бір « Жұм-жұманың
Бұл сөздердің арғы астарын іздесек, біз үшін пайдалы жағын
ақындар шығармашылығын нәрсіз, қажетсіз дүние немесе халыққа зиянды насихат
Соған қарамастан қазақ әдебиетінің шын жанашырлары – қазақ ғалымдары
Біздің ойымызша, М.Әуезовтің бұл пікірі бұл ақындарды әдебиет тарихынан
«Бұлар өмір сүрген кезеңді, «Діндар дәуір» әдебиеті
Өзі саралаған екі бағыттың бастау алар көздерін ашып көрсетеді.
А.Байтұрсыновтың бұл пікірін М.Әуезовте құптайды. «Қазақ әдебиетінде дін
Кітаби ақындар кімдер, несімен ерекшелінеді деген сұрақты әдебиетті
саясатына қарсы да келмей, әдебиетті де жоғалтып алмау үшінде
Анықтаманың дұрыс, дұрыс еместілігі туралы емес, сол тұста ақындардың
«Бұл ақындардың еңбегінің сөзсіз құндылығы - олар қазақ әдебиетінің
Сөзіміздің дәлелін, Коммунистік партияның орталық комитетінің 1946 жылы август
«Звезда» редакциясы сияқты «Ленинград» журналының редакциясыда шетелдік атаулының бәріне
Осыдан кейін «шетелдік атаулының бәріне басиіушілік» дегеніңіз үлкен саяси
ақындарды да, кітаби ақындардың қажетсіз дүниеге саналып, жапырағын жайған
Қаулы мазмұнына қарасаңыз. «Исскуство істері жөніндегі комитетпен драма театрларының
Театрлардың шетелдік буржуазиялық авторлардың пьессаларын қоюы шынында да, совет
«Совет драматургиясының ең жақсы шығармалары» деген желеумен тек қана
ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінен
ғалымдардың көңілінен шықпай, әр кезде әр қырынан сілтеме ретінде
Қазақ әдебиетінің жазыла бастаған күнен бастап, М.Әуезов бұл ақындарға
Қазақ әдебиетінің тарихының «ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың
Ғалым Ы.Дүйсенбаев «кітаби» деген анықтауыш сөзден кейін-ақ, бұл ақындарға
«Кейбір зерттеушілер кітаби ақын, «хассашыл ақын» деген терминдерді тым
қамтитынын ешкім жөнді білмейді. Айта салу салт болып кеткен
Ал, ғалым Ө.Күмісбаев бұл ақынды «туған әдебиетіміздің қалыптасу
Ғалым Б.Әзібаева кітаби ақындардың шығармаларын фольклордың бір түрі деп
Кейбір жекелеген кәсіби ақындар шығармашылығын зерттеген ғалымдарымызда бар. Шәді
«Олар «кітаби ақындық» дәрежеде қалып қоймай, қазақ әдебиетіне бір
«Кітаби ақындық» дәрежеде қалып қоймай деген сөз арқылы «кітаби
Қазақ әдебиетінде қисса жанры туралы, ескі түрік әдебиетінің мұралары
Кітаби ақындар шығармашылықтарының ерекшеліктеріне кеңірек тоқталып сол асылдарды Халық
Кітаби ақын жазушы деген атау біздің ғалымдарымыз бұл топқа
Ғалым «кітаби ақын» деген атауға көңілі толмайды. Бұл ақындарды
Ислам іліміне сүйенді десе, соңғы евроцентристік көзқараспен уланып өскен
орын тепкен құбылыс» деген пікірін қоссақ, ХХ ғасырдағы
Белгілі сыншы ғалым М.Қаратаев кітаби ақындар жайлы жақсы бір
Қазақ әдебиетіндегі шығыстың қисса дастандары туралы көп еңбек еткен
Кітаби ақындардың пайда болуы туралы ғалымның бұл сөздері
қазақ әдебиетінде басталған жоқ. Бұл түрік халықтары әдебиетінде етек
Міне, көріп отырғанымыздый «жабулы жатқан дүние дегеннің өзінде кітаби
Бұл пікірлерді зерделей келе, айтар ойымыз - кітаби
Айтбай Белгібайұлының шығыс поэзиясының үлгісінде жазған қиссаларына «Нарбота», «Үш
Қазақ арасына кең тараған, шығыс сюжетіне құралған, бірақ қазақ
табандылыққа баулиды. Жырда ағалы-інілі екі жетім баланың бір-біріне қайырымдылығы,
Шәкір мен Шәкірат адамға жақсылық жасаушы, кемкетік кедейлерді талай
Халықтық сипатта жырланған «Шәкір-Шәкірат» поэма-дастанының басты идеясы -
Ал, «Қоқаннан қашқан Нарбота» дастанында Қоқан заманында Нарбота
Ілгері өткен заманда,
Бұл бей опа ғаламда.
Мақал болып қалыпты,
Неше түрлі адамда.
Сол заманды бақылап,
Бұл заманды алғанда,
Көреміз ғажап тамаша
Салыстырып салғанда....
Өкпе кінә араңда,
Бір мақалдар көріп - ем,
Қазақ елім, даламда,
Керекті сөзге ұқсайды,
Өзімнің білім шамамда
Сол үшін жаздым өлең ғып,
Білмеймін жақсы, жаман ба?....
Қиындыққа тап болған Нарботаның әйелі сұлу болса керек. Оған
Сұлу бала шырайлы,
Алым болды бұғанда.
Қашқан ерлер көп болды.
Артық деп өлген онанда
Сұлу қатын, сұлу қыз
Бектерге болды қуданда,
Қатыны сұлу азамат,
Қаңғырып кетті көбісі.
Көріп күйік болғанша,
Жақсы деп өлген бұданда,
Сол кезде бір азамат,
Қоқанға болды жазалы.
Дарға тартпақ болады,
Жазасы емес мазалы,
Кіріптар қылған сол еді,
Әйелінің ажары.
Әйелге көңілі кетеді,
Жасауыл түсіп назары.
Әйелін мұның алмаққа,
Қайнап қызды базары.
Жала жауып жалғаннан,
Жасауыл болды ажалы,
Ұстап алып қаматты,
Қалмады бала-мажалы.
Сұраусыз бала қамалы,
Айтылып өлім азаны
Басына түсті білмейді,
Қиямет қайым қазаны.
Қамаудан қашып жөнелді,
Жеткенін біліп тажалы
Не болғанын білмейді,
Әйелі қалды азалы.
Жасауылдар ме шорлардың қысымынан қажыған Нарбота ой әлегімен арпалысып
Сәлем беріп ол шалға,
Нарбота ғаріп сөйлейді
Сөйлегенде бүй дейді
Ақылы тұрмыс билейді.
Бізге берді жаратқан
Бір ғажайып күй дейді
Ханға болып жазалы
Қалмады менде ми дейді.
Артымда қалды малы-жан
Қатын – бала, үй дейді.
Дарға мені тартуға.
Үкім қылды би дейді.
Ұлықтан билік есітіп,
Қамаудан қашып жөнелдім.
Бақырбайда базарда
Өз жайыма жүр едім.
Өтініш қанша тіледім,
Тілегім қабыл болмады,
Зынданда үш күн түнедім.
Білмеймін қайда барамын
Нашар кедей бірі едім.
Осылайша мәнісім
Басқа жоқ жауап берерім.
Кез қылған шығар жаратқан,
Атажан шаршап жүдедім
Қызырмысын атажан,
Сізден бата тіледім.
Қатасы болса ғапу ет,
Білмеймін шаршап не дедім.
өмірдегі келеңсіз жайлардан шаршаған Нарботаға Қалия қолын жайғызып ақ
Жаратқанға тапсырым
Қолыңды жай жан балам
Ақ батамды берейін
Тілімді менің ал балам.
Ер жігіттің жолында
Қатын менен мал балам
Қанша дүние жаныңда
Осы күнде бар балам.
Садақа қылып ол болды
Батамды менің ал балам
Дұшпамндық еткен зұлымды,
Өзіңе берер зар балам.
Үш ауыз сөз айтамын
Құлағынасал балам
Бұл сөзімнің мәнісін
Абайласаң бал балам
Көрерсіз көп жақсылық
Сөзін тыңла шал бабаң
Азаматтан боларсың
Шілтен пері қолдаған – деп қария Нарботаға
мынадай өмірлік азық болар ақылы мен кеңесін айтады
Бірінші сөзім шырағым,
Ертеңгі асты тастама,
Екінші сөзім шырағым
Тәубе қыл, тұрсаң тастама
Балалықтан мастық қып,
Көз жасыңды жастама,
Үшінші сөзім шырағым,
Ашуды жұт бас салма.
Ашуың келсе сабыр қыл,
Бір күн екен деп саспа да
Сабыр қылсаң жетерсің
Осылай шығар баспа да.
Мұны айтып, шал батасын күліп берді
Бала балқып кетеді іші жылып.
Жүз теңгесі бар еді қалтасында
Сұрамай – ақ ол бабаң айтты біліп.
Бұл ақшаны бабаға берді санап,
Теңгесін шал ап кетті қылған талап.
Көзді ашып жұмғанша ғайып болды
Нарбота аң-таң болды шалға қарап
Бұ қалай болды деп Нарбота сасып қалды
Шамасында көңілі тасып қалды
Бір байға қызметке тұрмақ болды
Өзі ойласып өзімен ашып балды
Осылайша кейбір адайлар арасына сіңісіп, онда Қасымбай дегеннің
жылқысын бағып жүреді. Нарбота артында қалған әйелін, бес жасар
дәм-түзын татқан адамға жамандық істеме, екінші — ертеңгіасты тастама,
Бұрын сөзі болмаған байға екі,
Дағыстан айшылық жол, елдің шеті.
Мақұл деп Нарбота, бай жылқыны,
Сол арада тапсырды сөздің беті.
Жылқысын өзі айдасып Қасым мырза,
Былайша үш күннен соң қалды арза,
Шырағым , қайыр енді жолың болсын
Келіңіз аман – есен қылмай нарза.
Балқызым кара көзді бердім саған,
Баласың қияметпен қалқам маған- деп екеуі қош айтысып,
Қасымбай биелері боздан таңдап,
Жер жүзін жылқы баты таман шаңдап.
Қияметтік баланы бала қылды.
Тумаса да туғандай сырын аңдап.
Асық жілік берді Нарботаға
Үстіне ішік жауып алтын жаға.
Және де Қаракөзді бермек болды
Алдында жақсылардың қымбат баға.
Мұнымен тамаша қып қайтты халық,
Қызыр деп абайлады баланы анық.
Үй басына берсе де сауын сауып
Ол елдің аш-арығы болды қарық
Нарбота болып кетті баласындай
Қасымбай Адай елдің қаласындай
Жақсылар құлақ салсаң мен айтайын,
Бек жан бар Гүлжан сұлу анасындай.
Қасымбайдың Гүлжан деген әйелі Нарботаға аңсары ауып, сөз салады.
Жан шырағым Нарбота, құлақ сал менің сөзіме,
Ышқымды қуды кетіріп, ғашық болдым өзіңе.
Жәннәттағы үрлердей, көрінесің көзіме,
Тағатым менің қалмады, өкпе-бауырым езіле.
Қатын үсті жайым бар, саған да жүр сезіле,
Шалдан шаршап жүргенде, келтірді Құдай кезіме.
Сөзімді қабыл алыңыз, жақсылап құлақ салыңыз,
Мақұл ғой десең шырағым, сен болыңыз жарымыз.
Өлтіремін қу шалды, сенікі барлық малымыз,
Сен иесің бұл малға, құрбандық шын жанымыз,
Неғылдейсің шырағым осылай біздің балымыз,
Сорлап жүрген мәнісім бар, қайырлап суға саламыз –
Апырай, аңла анажан
Мына сөзің надандық
Есітпесін небір жан
Емес қой бұл сөз адамдық
Қияметтік жарыңыз
Ойламаңыз арамдық.
Тұзын татқан жеріме
Қылмаймын менде қапалық.
Сіз анамыз мен балаң,
Берсін құдай амандық.
Тілегім сізден анажан
Адалдық пенен аладық.
Қылмасын мұны мұны әшкере
Келмесін сізге малалдық
Бұл сөзіңіз анажан
Адамдық емес арамдық.
Қара болар жүзіміз,
Сізге қылсақ надандық.
Амандық бер анажан,
Бұл балаңа амандық.
Жігіт көнбеген соң, әйел оған жала жауып байына шағынады.
Даладан байы келіп еді
Түзетіп сөзін жөнеді.
Баласын байға жамандап,
Басқа сөзді демеді.
Балаң келді қойныма,
Қолын салды мойныма.
Ә дегенде деп едім
Шыны ма мұның ойны ма.
Абайласам шыны екен
Жанымды тіпті қойды ма
Қолында бар пышағы
Мойнымда жүр құшағы.
Ыстаныңды таста деп,
Болмады мені қыстады.
Айтқанын қылсам баланың
Сені өлтірер ұқсады.
Негізі бұзық арыма
Жанкештіге ұсады.
Ендігісін өзің біл
Қаныңды ақыр шашады.
Қасымбай қаһарланып жігіттің көзін жоймақ болады. Сөйтеді де наубайшысына
Азанда барып нан әкел,
Дүкеннің бәрі ашылмай
Шәй ішіп базар түсеміз
Күн сәулесі шашылмай – деп ақиреттік ұлын өлімге жұмсайды.
Осы кезде Гүлжан бәйбіше басына қара баркыт шапанын бүркеніп,
Құлақ сал менің сөзіме
Ағайын, туған жақыным.
Сөзімнің тыңлап анығын,
Ақылы жетік ағайын.
Қызымды бұған беріңдер
Күлдіріп, жұртым жақынын
Осылай еді уәдем
Қатар құрбы батырым.
Баламда жоқ қиянат,
Сенеді бұған қатарым
Тиісті малын беріңдер
Басына тігіп шатырын.
Еліне барсын, отырсын,
Өзі қылсын мақұлын.
Бай жұртын жинап Нарботаға қызын қосып, еншісін беріп
алты айшылық жолға аттанады. Үш күндік жол қалғанда Нарбота
Ешкімге сырын демеді,
Әйнегінен сығалап,
Дағ – дағ басып келеді.
Қатынымен сөйлесіп,
Біреу отыр қол қысып,
Сыбырласып, сұңқылдап,
Аһуалын бөлісіп,
Жас өспірім сықылды – ақ,
Қойғандай бұрын танысып.
Сүкенісіп сөйлесіп,
Бір-біріне жыласып
Отырғандай көреді
Қаршығадай қағысып,
Ителгідей ілісіп,
Тақат қылып тұра алмай,
Мылтығын жұлып алады.
Атайын деп екеуін
Ішіне оғын салады
Әйел жолы қиын ғой
Ішін жарып барады
Атқалы тұрып оқталып,
Көңліне қиял алады.
Ашуыңды жұт деген
Шал сөзін еске алады.
Сабыр түсіп деліне
Көңліне тоқтау салады.
Кім бар –ау деп бұл үйде
Айқайлап дауыс қылады
Әйелі даусын таныды
Есітіп дауысын ерінің
Бұл қалай деді шырағым,
Әкеңнің даусы секілді.
Әлдене еді құлағым
Үш ұшып, үш құлап
Осы деді қарағым
Лүпілдеп кетті жүрегім.
Әйелі мен баласымен шүйіркелесе жолығып мән жайды біледі. Сөйтсе,
Ақын туындыдағы айтпақ ойын былайша қортындылап келтіреді.
Нарбота үйден кеткенде
Алты айлық еді баласы.
Тоғыз айға толтырып
Туғанда анасы
Жиырма бірге шығыпты
Сол болған екен шамасы
Бұл баланы құшақтап
Күндіз - түні анасы
Отырған екен сабыр қып
Ти десе тимей шамасы
Ерінің арын жоқтаған
Бар екен әйел санасы.
Сабыр қылмай атқанда
Өлер екен баласы.
Үш ауыз сөз үйреткен
Шал бабаның данасы.
Татқан тұзға қас қылма
Бірінші сөздің саласы.
Ертеңгі асты тастама
Екінші сөздің сарасы.
Ашуың келсе сабыр қыл
Үшінші сөзге қарашы
Тұзын ақтап Қасымның
Бес алты күн құл болды.
Ие болып мүлкіне
Қызын алып ұл болды.
Қастық қылып ол қатын
Өзі жанып күл болды.
Теміршінің азанда
Шәйін тастап кетпеді
Нәтижесі бұл болды.
Жиырма жыл әйелі
Жесір қалып тұл болды.
Жұтпағанда ашуын,
Атылып бала өң болды.
Сабыр түбі сары алтын.
Деген мақал бұл болды
Жердің жүзін шаңдатып,
Қарақөзім ол қонды.
Нарботаның дәулеті,
Есебі жоқ мол болды.
Әйелің болса опалы,
Нәтижесі сол болды - деп аяқтайды.
Бұл дастан жөнінде зерттеуші Н. Төреқұлұлы мынадай деректерді және
Қара сөзді өлеңге айналдыра қоятын әдетің болушы еді ғой,
Әбдіқұл құданың мына әңгімесі жүйелі жыр сияқты екен. Бірдеме
Туындының өскелең ұрпаққа берер тәлімі мен тәрбиесі айқын және
Қазақ арасына кең тараған, шығыс сюжетіне құралған, бірақ қазақ
Шәкір мен Шәкірат адамға жақсылық жасаушы, кемкетік кедейлерді талай
Халықтық сипатта жырланған «Шәкір-Шәкірат» поэма-дастанының басты идеясы- адам
азаптан құтылуды адамның күш-қуаты, ақыл, парасаты бәріненде зор екендігіне
«Шәкір-Шәкірат» дастанындағы өгей шешесінің жаласынан өлімге кесілген Шәкір ажалдан
2.3. Айтбай Белгібайұлының түрлі тақырыптарға арналған
Туған жер аманбысың, ата қоныс,
Билеген жер суыңды бай мен болыс.
Шөбің дәмді, суың мол, жер құнарлы,
Жазира қызылқұмың малға өріс - деп жырға қосқан Айтбай
Алыстап көз тартасың мұнарланып,
Қарай бергім келеді құмарланып.
Шіркін-ай балалық шақ неткен шырын,
Төбеңде көп ойнаушы ек асыр салып.
Талыңнан қолымызға құрық алып,
Атқылып астымызға мініп алып.
Қуушы едік үйректің балапанын,
Суды кешіп, балақты түріп алып.
Сонымен қатар, жастықтың жалындаған сәттеріндегі қызықты сәттерін ата қоныстағы
Ас тойдан жақын болса қалмаушы едік,
Ертсе де кемпір – шалды алдаушы едік.
Қалтаны бауырсаққа толтырып ап,
«Ботқаны» қауызымен жалмаушы едік.
Көп бала көкпарға да барушы едік,
Есекті ат қып мініп алушы едік.
Қайыс белдіктулақты көкпар етіп,
Мәреге де салымды да салушы едік.
Балалықты балдырған еске алалық,
Күнәдан пәк бүлдіршін ой балалық.
Қартаямыз біз дағы күндер өтер,
Демеппіз ғой сол кезде ойланалық- дейді.
Сынаптай сырғыған бал шаққа өткенмен қарап, толғанған ақын
Алпауыттар жайлаған байман Құлақ,
Күл шоңы, Қамыр тауы, асты бұлақ.
Қысы-жазы ауасы малға дәрі,
Мәңгі жасап келе жатқан Мұрын – Қарақ.
Өлкесінде құдық бар, сырлы шеген,
Сексауыл қаным жүзген өңкей емен.
Алдында он бес құлаш тереңдігі,
Кей жерде отыз метр тіпті төмен.
Болар ма сай мен сала қоныс мұндай,
Бұлбұл сайрап орманда ұшқан ұдай.
Сарыағаш, қара шатыр, қандым жүзген,
Қызылша құнарлы шөпжатқан баурай.
Мал құрттап, мұнда болмас шыбын-шіркей,
Жазы-қысы жайылым, малға бірдей.
Қой топалаң болмайды, ешкі қотыр,
Зиянкес бәрі кеткен, қасқыр жүрмей.
Басына Қарақтаудың тұрсаң шығып,
Төрт түлік мал көресің жатқан ығып.
Теңіздей толықсыған нұр сәулесі,
Қарайсың Алтын ба деп кейде бұғып.
«Туған жердің тасын мақтай білмеген, өзге жерді мақтап қарық
Ұғымды қариядан есіткен сөз,
Қазақ тарих жимаған ілгері кез.
Үлкен қала болған деп отырады,
Темір намекітаптан көріпті кез.
Әмір Темір қосын сап жатқан жері,
Қалмақтармен ұрысып бұл ілгері.
Сарбаздар сайраңдатып жүреді екен,
Темір деп атақ алған сонан бері.
Сұраған бір кездере Ақсақ Темір,
Өткерген бірнеше жыл қызық өмір.
Әмір Темір көреген деп айтады,
Арабы тіл патшалық деген Әмір
Көреген көп пікірлі кісі болған,
Сарыны Ақсақ Темір жерді жарған.
Арыстан баб, Зеңгі ата, Әзірет Сұлтан,
Күмбезін осы кісі дейді салған.
Бұл өлең жолдарынан терең тарихтан сыр шертсе, бұрын сонды
Отырардың қаласын орнатқан да,
Әбжатпан кеткен екен жазып мұнда.
Бес әріппен Отырар таман болған,
Соққан жылы мұсылман саласында.
Он алты, Тесі төрт жүз, әліп біреу,
Екі рет екі жүзден, төрт жүзден тіреу.
Бәрін қоссақ сегіз жүз жеті болады,
Пайғамбар санасына осы шенеу.
«Темір» деп станцаға ойылған ат,
Темір нама жазылған кітапта хат.
Нармет Әздер сөзі еді айтып кеткен,
Сіздерге баян еттім жалпы азамат.
Нармет Әздер әлемнен кетті көшіп,
Бар болса айтар еді көбін шешіп.
Осы күн бәрімізге тумақшы ғой,
Жүрсекте жер жүзінде желдей есіп.
өлеңнің соңында ақын халық арасында таралған нақыл сөздер, мақалдар
Ақынның өлеңдерінде аракідік саяси ықпалдар да кездеседі. Қылышынан қан
Қарасақ даласына Шәуілдірдің,
Аңқыған қалампырдай исі гүлдің.
Құлпырып жүзін ашып дүние жүзі,
Шаттанған саясында жастар гүлдің.
Шәуілдір өскен ел ек даласында,
Шыңырау құдық шөл Отан саласында.
Жерден кепе істеп ап қор секілді,
Сай-сайдың отырушы ек панасын.- деп өскен ортасындағы қиын қыстау
Мінекей октябрьдің атып таңы,
Партиялық саясат орнап заңы.
Өткен күн, ертең өмір түс көргендей,
Жарқырап жақсылықтың жанды шамы.
Бұлттан шыққан күндей-ақ ажарланып,
Шөлстан кетті дала базарланып.
Мысал үшін айтқанда балаларым,
Арыстың арылдатып суын алып.
Бұл Арыс жатқан өзен төмен түсіп,
Ешкім пайда көрмеген суын ішіп.
Әділдік өкіметі орнаған соң,
Бар түйін қиындықты адал шешіп.
Айтбай Белгібайұлының көлемді шығармаларыны бірі – «Қажымұқан» поэмасы. Бұл
Жылысып жыл артынан жылдар өтіп,
Барғанда қырыққа жуық жасым жетіп.
Шақырды Жапония үкіметі,
Атақты балуандарды хабар етіп- дейді. Манчжурия қаласы Харбинде
Шабынып тұр шабатын жолбарыстай,
Өртеніп екі көзі жанып шоқтай.
Ресей адамдары қауіптенді,
Көңілі балуанның қарар таппай.
Белбеуін Тәуекелдің буып белге,
Бір көз сапмаңайдағы тұрған елге.
Алысып байқау үшін бағымды бір,
Тоқталмай Саргеккиге бардым менде.
Қабақтан қарсы келіп, соқты мені,
Темір сойыл-гүрзіден жоқты кемі.
Тәлтіректеп табанды тіреп қалдым,
Жақындап қалғандай боп демнің бәрі. - дегендей өлең
Ұшырды бет қаратпай астын – үстін,
Ақырып айбаттанда жиып сұсын.
Босамай бойды тежеп тұрып қалдым,
Талайын көрген Мұқан жұл жұмыстың.
Төртінші құлақтан алып қалды,
Қос өкпеден Мұқан да шеңгел салды.
Құлағымның біреуін езіп тастап,
Үстіңгі ерінімді жұлып алды.
Алыстық сілкілесіп оңды солды,
Шайнатып аппын тағы да ортан қолды.
Жер теңселіп, селкілдеп тіккен шатыр,
Қабағат жан шошырлық шайқас болды.
Қабағым қарс жабылып қысылды жан,
Бет – аузым көрінбейді қып – қызыл қан.
Бас терісін сыпырып жұлып алдым,
Шыңғыртып ақырында «өл» деп дұшпан.
Езуін екі айырдым да екі бөліп,
Құлаттым жерге соғып иттей керіп.
Тіл көмейін суырып тастап едім,
Ерсінген есерсоқ ит, кетті өліп – деп Қажымұқанның жеңісін
Ақынның бұл туындысы қазақ даласының жұлдызы Қажымұқанның балуандық шеберлігін
ҮШІНШІ БӨЛІМ
3.1. Ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысындағы
Ұлы Отан соғысы жылдарында және
Жалпы Айтбай өлеңді жас кезінен жаза
Соғыс жылдарында фольклорлық дәстүрдің жаңа бір түрі
Енді Айтбай ақынның шығармалар құрамын сөз
Бұл екі дастанда тарихи адамдар
Сол жау жүрек біреуі
Партияның тіреуі.
Сейітқасым Әміров
Соғысқа бармақ тілеуі.
Оңтүстік облыс.
Шәуілдір аудан жүрегі.
Жетінші класс бітіріп,
Оқып жақсы жүреді.
Сельсоветте Отырар
Қоғамға мүше ұл еді.
Әкесі Әшір шаруа
Нысанасы барша көл еді – деп нақты
Ерекше қазақ баласы
Қазақстан жерінде
Облыс он алты
Үш жүз одан
Жасыл таяқ басынан
Алмас семсер белінде....
Тіленген жауға ұмтылып
Барамыз деп майданға
Ізденді көбі сол күнде – деп
Елден аттанған жауынгерлердің самарқан қаласында
Қауіпті жол, қадірлі жолдас шырын.
Адрес алып бір-біріне айтып сырын.
Музыкмен поыйзға алып шықты.
Жауыздарға көрсетіп жастар қырын.
Сондай-ақ, «пехотный разведчик» атанып, ант
Жау қолында қалған деревняға, мина
Зам қыстағындағы көрсеткен ерен еңбегімен маршалдардың көзіне түсе білген
Сымын кесіп, сипалап алды мінді,
Сол кезде немістер мұны білді.
Жаудырды жаңбырдай оқ, аспан жерге,
Біреуді біреу білмес қара түнде.
Бұ да атты, о да атты автоматты,
Жиырма сегізден жетеуі қапты.
Біреуді біреу білмес ай қараңғы,
Ыңырсып, ыңыранып, өлік жатты.
Немістер бұл қыстақтан қашты бәрі,
Қызыл әскер басты деп қалмай жаны.
Пулеметчик сол жерде қолға түсті
Қалғандары қырылып ақты қаны.
Тірісін алып келді документпен,
Қыстақтан қашып кетпек хабар беріп.
Әшіровті көтерді қолдан – қолға,
Командирлер құшақтап сүйіп беттен.
Бұл үшін, Қызыл Жұлдыз орден берді.
Верховный Совет орны қабыл көрді.
Сейітқасым сенімді ұлдан болып,
Армия арасында алды төрді - деп әскерилер арасындағы биік
Брянск қаласы түбіндегі барлау, ұрыс – шайқастарында таң атпай
Жанталасқан күн болды жанның бәрі,
Арнадай болып ағып жатты адам қаны.
Осы күні барлауға тағы да шықты
Жанбергенге жалынып жалғыз жаны.
Көп зеңбірек бұршақтап, дүние бүтін.
Қызыл шоқ жердің жүзі болды түтін
Өлгендер көп өкіріп жатқан да көп
Ажалдың болар емес ашып бетін.
Орман қасында бар еді орыс бала,
Ер жүрек батыр еді тіптен сара.
Екеуі жанған оттың арасымен
Жыландай жер бауырлап кетті және.
Жағасымен келеді қалың орман,
Бірде жолсыз, жомалап бірде жолман.
Ыңырсыған, ыңыранған өлген неміс,
Құлаған жанып жатқан не бір тұрған.
Ішіне тартып келеді демнің бәрін,
Шүберекке жан түйіп, тыңдап сарын.
Сырт етіп бітірді шығармастан,
Етпеттеп торып алды жолдың барын.
Жиырма төртінші март деген күні,
Қырықтың бесеуінде жеңіс жылы.
Верховный Совет орны приказ етті,
Советтер батыры деп Әшірұлы.
Осылайша қасиетті жерде туып, майданда өлім мен өмірдің ортасында
Ақынның соғыс жылдарында шығарған туындыларының бірі - «Темірбек
Бабасы Темірбектің Назар батыр
Ортақ боп ел аузында келе жатыр.
Қоңырат сасса Назарға барар деген,
Бұл мақал Қаратауда белгілі ақыр.
Қамаған неше мәрте Қоқан ханы,
Сескеніп қорықпаған Назар жаны.
Қамал бұзып шығыпты қайратымен.
Кетпеген дұшпанына намыс, ары.
Түкті жүректі, жолбарыстай тұлғалы, көк-сұр бет, қырандай қырағы
Қазақтың көпшілігі көріп Назар,
Зекетшіні талаған неше базар.
Қыздан зекет алмаққа келген бектің
Басын кесіп майдандап қылған мазар- деп Назардың ерліктерін дәріптеп,
Қайнаған жауды көрсе қазақ халқы,
Бабам Назар, ер Көбес қымбат нарқы.
Сиынып құдай менен аруаққа
Аттандым қош бол елім сау бол жалпы.
Қаншама досы, жары Темірбектің,
Жау жүрек, жас бүлдіршін жалпы көптің.
Пар атпенстансаға келіп тұрды,
Толқындай толықсытып жүзін көктің – деп Темір станциясында майданға
«Атадан ұл туса игі, ата жолын қуса игі» -
Жолдастар Отан үшін міндік атқа,
Жан берген жан аманат жалғыз хақта.
Борышымыз мойындағы Отан қорғау
Жасыма жабырқама жастар тоқта.
Жайратамыз, жаншамыз дұшпандарды,
Арашалап аламыз бауырларды.
...... қарабет жерге тықпай,
Жүруге лайық па сақтап жанды.
Алысып жауменен жатса дос жараның ,
Тоқталуға болама осы барың.
Нажағайдай құйылып төбесінен,
Аламыз желкесінен жаудың жанын.
Шаттаныңдар, балалар көтеріп бас,
Жалындап жарқыраңдар жау жүрек жас.
Талқандаймыз, таптаймыз дұспандарды,
Бізге төтеп бере алмас сом қара тас – деп,
салды. Майданға сержант атағымен шыққан ержүрек Темірбек батыр сөзсіз
Аттаныс алдындағы ата – баба аруағына сиынып түс көреді.
Ел қамын жеген кешесі, Қобыланды мен ер Шора,
Назар батыр, Бекетау, тұлпарың қайда Гүлсара.
Кенесары, Наурызбай, Майқы би, Төле Абылай
Бабаларым қайдасың, ер Назарбек, Шортанбай!
Аруағыңа сиынды, артыңдағы құлынтай,
Тұлпар мініп, ту алса, тілегін берген бір Құдай.
Бабалар саған сендім. Махабет батыр Исатай
Қылыш қыран нар кескен, Амангелді ағатай.
Соларға түскен назарың, бізге де баба түскейді,
Оғым өтіп өкпеден, сілтегенім кескейді.
Ұланым майдан шебінде аман есен дескейді
Ата-анамың алдында, қалған өмір өскейді.
Терең оймен толғанып, бабалардың ерліктерін ойға алып түс көреді.
Неміс әскерлерімен Советтер одағының әскерилері арасында болған қан майдан
Амангелді шақырды Темірбекті,
Бұл қалай деп өзіне хиял етті.
Өлем бе, өлмеймін бе тәуекел деп,
Елге қағаз жазуға көңілі кетті.
Тұла бойын тоңдырып, түн ұйқысын төрт бөліп емізген, мәпелеп
Темірбек қыза-қыза кеткен озып,
Аруақ көтергеннен арқа қозып.
Қасында жеті жігіт жолдасы бар,
Талқандап бір штабын алған бұзып.
Отыр екен штабта тұрған адам,
Жалғыз-ақ комиссар қалды бұдан.
Екі қолын артына байлап алып,
Штабтың бекет мөрін бұзып алған.
Оқ тиген Темірбекке осы жолы,
Елемей кеткен еді осы жолы.
Немісті айдауменен жеткен кезде,
Зуылдап төбесіне түсті долы.
Қаңғырып қарақшының жалғыз оғы,
Жарылып қан құрыштан атқан тобы.
Батырдың маңдайынан келіп тиді,
Жарқырауық бір асколка жасыл шоғы.
Осылайша қан майданда елікпен жанын пида еткен Темірбек батыр
Деп айтты, қайыр енді қайраткерім,
Достарым замандасым жәдігерім.
Оңтүстік Қазақстан Шәуілдірде,
Шешем бар, бауырларым сонда елім- деп ақтық демін
Музыка-сырнай шалып намыспенен,
Жөнелер жастың бәрі жарыспенен.
Арттағы еңбекшілер жұмыс істеп,
Күндіз-түні ұмтылды намыспенен.
Жолбарыстай ызаланды төсін керіп,
Сол жастардың біреуі Нысанбеков- деп жырлаған Айтбай ақынның келесі
Бұл жырдың негізгі көтерген мәселесі аш аждаһадай жағадан алған
ҚОРЫТЫНДЫ
Бұл жұмысымызда зерттеушілердің еңбектерінде аты ғана аталып келген мен
Айтбай Белгібайұлы - өз өнерін айтыс жанрында
Қорыта айтқанда, Айтбай ақынның барлық өлең-жыр, қисса-дастандары
Тұтасынан алғанда, Айтбай Белгібайұлының шығармашылығы- әдебиетіміздің өзінше
Айтбай Белгібайұлының ақындық қызметін, қалдырған
Дипломдық жұмысты жазудағы алға қойған негізгі мақсатымыз кезінде
Айбай Белгібайұлының өмірі мен шығармашылық ғұмырбаянына тоқталып өтіп, жырларынан
Айтбай Белгібайұлының ақындық әлеміне назар аударып, шығармаларының тақырыптық
Айтбай Белгібайұлы айтыс жанрындағы өз орны, өлеңдерінің
Айтбай ақын шығармашылығындағы кітабилық дәстүрдің ерекшеліктерін, кітабилық дәстүрге
Айтбай ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысы жылдарындағы арынды жырларын
Ақын шығармашылығындағы Ұлы Отан соғысының
Айтбай Белгібайұлының туған жер тақырыбына арналған
Айтбай ақыннан үлкен өсіп-өнген ұрпақ тараған. Әке жолын қуып,
президенті. Ал, Әбдірайым мен Әбдімәлік Белгібаевтар да әке жолын
Ақынның жүз жылдық, жүз жиырма жылдық мүшел тойында
Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақ совет энциклопедиясы. 1-том. – Алматы. – 1978.
Камалқызы Ж. «Ақылбек Сабалұлының әдеби мұрасы» ф.ғ.к. дәрежесін
Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. А,: Білім, 1993-248б
Белгібайұлы Айтбай. Шығармалар жинағы. – Алматы. –
Құлбек Ергөбек. Түркістан жинағы. – Түркістан. – 2010.-
Төле Белгібайұлы// Отырар алқабы.-1988 ж.
Диваев Ә.Тарту. – Алматы. – 1992.
Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. – Алматы. – 2006.
Қазақ совет әдебиетінің тарихы. 1-том. 2-ші
Айтыстар. 2-том. – Алматы. – 1977.
Аманжолов С. Қазақ тілінің диалектологиясы мен тарихының
Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы.
Әлімов А. Ақынды есте сақтайық// Оңтүстік Қазақстан.
Әуезов. Әр жылдар ойлары. – Алматы. –
Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. – Алматы.- 1996.
Бердібаев Р. Жыр ғұмыры ұзақ (Айтбай Белгібайұлы
Бердібаев Р. Дәстүр тағылымы. – Алматы. – 1973.
Бердібай Р. Жыршылық дәстүр. – Алматы. –
Бердібай Р.Гүлстан бұлбұлдары. – Алматы. – 1970.
Қазақтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі поэзиясы. –
Оңтүстік Қазақстан ақындарының айтысы. – Алматы.
Оспанұлы Ә. Қаратау шайырлары.- Алматы. – 1991. –
Сағындықұлы Е. Айтбай Белгібаевтың туғанына – 100 жыл. Отырар
Төреқұлов Н. Айтбай ақын // Отырар алқабы. –
темов М. Жылдардың жол таңбасы // Оңтүстік
Ергөбек С. Дәстүрлі қазақ жазба әдебиеті // Ясауи
Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Алматы. – 1998.-384 бет.
Жүсіпов б.М.Сыр бойының жыраулық-жыршылық дәстүрі. –
Оспанұлы Ә. Қаратау атырабының ақындары. – Алматы. –
Сыдықов Ұ. Ақын-жыраулар. – Аламты. – 1974.
Оразбекова З.Е, Мұсабек Байзақұлының ақындық мұрасы. –Түркістан.
Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы. – 1975.
Оңтүстік Қазақстан: Энциклопедия. – Астана. – 2008.
Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматыв. – 1991.
Бес ғасыр жырлайды.Жинақ. – Алматы. – 1989.
Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы. – 1974.
«Қазақ әдебиеті»1970.27 март
Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. А,: Ғылым, 1973.-105бет
Қазақ әдебиетінің тарихы.А,: Ғылым,1960-61. 1-2том.-738б.-581б
Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. А,: Санат,1994.-311б
Дүйсенбаев Ы. Қазақтың лиро-эпосы.А,: Ғылым,1973.-149б
Келімбетов Н. Шәді ақын А,: Жазушы, 1974.-95б
Ғашықтық наме. А,: Жазушы, 1976,-461б
Ғашықтық дастандар.А,: ғылым,1994,-440б
Батырлық дастандар.А,: Ғылым, 1995.-371б
Дастандар.1-2том. А,: Жазушы, 1990.-300б-318б
Ел қазынасы-ескі сөз. А,: Ғылым,1994.-614б
Әуезов М. Әдебиет тарихы. А,: 1991.-241б
«ХХ ғ.басындағы қазақ әдебиеті». А,: Ғылым 1994.-312б
Маханов К.О. «Нұралы Нысанбайұлы және оның ақындық мұрасы». А,:1992.
Оспанұлы Ә. «Қаратау шайырлары», А,: Қазақ университет 1191.-192б
Әуезов М. ХХ томдық шығармалар жинағы. ХХ-том.20-том. А,: Жазушы.
Мұқанов С. «Халық мұрасы». А,: 1974.-236б
Әуезов М. Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. А,: Ғылым,1967.-181-182б
М.Әуезов ХХ томдық шығ.жинағы. ХVI -том. А,: Жазушы, 1985.-400б
А.Байтұрсынов. «Ақ жол». «Әдебиет танытқыш». А,:Жалын, 1991.-464б
М.Әуезов ХХ томдық шығ.жинағы. ХV-том. А,: Жазушы, 1984.-328б
Қазақ әдебиетінің тарихы.ІІ-том. 1-кітап – 537б
ВКП Орталық Комитетінің қаулысы. 1946 24 август. «Звезда», «Ленинград»
Қазақ совет энциклопедиясы. 4-том. А,: 1974 ж. -672б.
Бердібай Р. «Гүлістанның бұлбұлдары». А,: 1970ж
Дүйсенбаев Ы. «ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті». ІІ-том, 2-кітап,
«ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. А,: Мектеп, 1985.-319б
Дастан. А,: Жазушы, 1990ж. І том.-304б
Қыраубаева А. «Ғасырлар мұрасы». А,: Мектеп, 1988-163
Күмісбаев Ө. Абай және шығыс. А,: ҚазМҰУ,-341б
Әуезов М, «Әр жылдар ойлары». А,: 1961
Қаратаев М. «Шеберлік шыңына». А,: 1963.-420б
Қыраубаева А. Шығыстық-қисса дастандар. А,: Рауан 1997
«Жұлдыз» журналы. №11, 1986.
Қ.А.Иасауи. Диуани Хикмет. Түркістан 1993.-144б
Әдебиеттану терминдер сөздігі. А,: 1998.-384
Мырзахметұлы М. Түркістанда туған ойлар. А,: Санат. 1998.-368
Күмісбаев Ө. Терең тамырлар. А,: Ғылым, 1994.-317б
Азибаева Б. «Казахские романтические дастаны». А,: 1990
Қазақ Совет энциклопедиясы. І-том. А,: 1972.-648б
Бердібай Р. «Эпос мұраты» А,: Білім 1997.-302б
А.Құнанбаев шығармалар жинағы
Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары.А,: ҚазМҰУ, 1991.-400б
Қазақ қиссалары. Бейжин. 1986. ХІІ томдық. 12-6том.
Қасқабасов С. Жаназық. Әр жылғы зертеулер.-Астана: Аударма, 2002.-
3