I. Кіріспе-----------------------------------------------------------------------------------------4
II. Негізгі бөлім
2.1 Әлеуметтік статус және әлеуметтік рөлдер------------------------------------------6
2.2 Әлеуметтік мәртебелер мен рөлдер--------------------------------------------------11
2.3 Тұлғаның әлеуметтік мәртебесі мен рөлі және ол
III. Қорытынды--------------------------------------------------------------------------------26
IV. Пайдаланылған әдебиеттер------------------------------------------------------------27
V. Сілтемелер----------------------------------------------------------------------------------28
I. Кіріспе
Жеке мәртебе – адамның өзі қоршаған аз топтың
Тұлғаның мәртебесі мен мәні, орны туралы ілімді батыс
Тұлғаның рөлі (мәні) туралы теория тұлғаны “әлеуметтік
Басты мәртебе деп аталған индивидке мейлінше тән мәртебені
Жеке тұлға - әлеуметтанудың өзекті проблемаларының бірі, өйткені
Адам – тарихи процестің субъектісі, жердегі материалдық және
Индивид ( лат. Individ – бөлінбейтін, ақырға )
Мәртебенің мәні – сол мәртебеге сай мінез-құлықтың болуы.
2.1 Әлеуметтік статус және әлеуметтік рөлдер.
Адамның аса күрделі табиғаты оның қоғамдағы әр түрлі
Мұны тұлғаның рөлдік тұжырымдамасы дейді. Бұл тұжырымдаманың
Осындай қызметтердің маңызды, мәнді жақтары “әлеуметік рөл”, “әлеуметтік
Басқаша айтқанда, әлеуметтік рөл дегеніміз, қоғамдағы адамдардың белгілі
Әлеуметтік рөлдердің мысалы ретінде адамдарды мамандыққа байланысты рөлін
Осы тетік өзі орталық қызмет атқарушы орган болып,
Сонымен, жан-жақты дамыған тұлға өзінің рөлдік мінез-ұлқын белгілі
Сонымен, жан-жақты дамыған тұлға белгілі бір әлеуметтік жағдайда
Рөлдік тұжырымдама Американың әлеуметтік психологиясында XX ғасырдың 30-шы
Ал, Мидтің әлеуметтану теориясының пайда болу негізінде өткендегі
Ч.Кули мен Дж.Мидтің бұл теориялары әлеуеттанудағы әр түрлі
Жалпы тұлғаның рөлдік теориясы тұлғаның бейімделу процестерін көп
Ч.Кули тұлғаның қалыптасуы айналасындағы адамдармен алуан түрлі қарым-қатынастар
а) Жұрт мені қалай қабылдайды;
ә) Жұрт менің сыртқы түріме қалай әсер етеді;
б) Мен жұрттың тигізген ықпалына қалай жауап беремін.
Бұл теория біздің қоғамдық пікірді қалай қабылдап, оған
Джордж Герберт Мид тұлға өзінің “менін” қалай алағ
Жас бала біреудің мінез-құлқының себебін түсіндіре алмайды. Тек
Мидтің пікірінше, адамның тұлғаға айналу процесі үш түрлі
Бірінші имитация. Бұл сатыда балалар үлкен адамдардың мінезіне
Екіншісі, ойын сатысы. Бұл кақытта кішкене бала өзінің
Үшінші саты – ұжымдық ойын. Мұнда балалар тек
Тұлға туралы рөлдік теорияда адамның әлеуметтік мінез-құлқы негізгі
Олар: “әлеуметтік статус” және “әлеуметтік рөл” .
Мысалы, әрбір адам әлеуметтік жүйеде бірнеше қызметтерді атқарады.
Әлеуметтанушылар статустардың екі түрін бөліп көрсетеді. Біреуі –
2.2 Әлеуметтік мәртебелер мен рөлдер.
Адам әлеуметтік тіршілік иесі болғандықтан, түрлі әлеуметтік топтармен
Әлеуметтік мәртебе деп адмның топтағы немесе қоғамдағы ұстанымын,
Барлық әлеуметтік мәртебелерді негізгі екі түрге бөлуге болады:
Тұлғаның күш-жігері мен сіңірген еңбегінен тыс қоғам тарапынан
Адамның қандай да бір мәртебеге ие болғаны (кей
Мәселен, бір адам көптеген мәртебеге ие болады, осылайша
Бір адамда әлеуметтік мәртебе және жеке басының мәртебесі
Әлеуметтік мәртебенің және адамның жеке басының мәртебесінің айырмашылығы
Қоғамдық пікірде басқаларға қарағанда көбірек бағаланатын мәртебелер мен
Қоғамның адамға қоятын талаптарының жиынтығы нақты әлеуметтік мәртебемен
Әлеуметтік рөлдер теориясында екі негізгі көзқарас кеңнен көрсетілген.
Екінші көзқарас Р.Линтоннан бастау алады (1936). Кейіннен бұл
Әлеуметтік рөлді екі қырынан қарастырған жөн: рөлдік күту
Рөлдік талаптар (ұйғарымдар, күтулер) әлеуметтік мәртебе төңірегінде топтасқан
Рөлдің нормативтік құрылымында әдетте 4 элемент ерекшеленеді:
осы рөлге сәйкес мінез-құлықтың түрін сипаттау;
осы мінез-құлықпен байланысты ұйғарымдар (талаптар);
ұйғарылған рөлдің орындалуын бағалау;
санкция - әлеуметтік жүйе талаптары шеңберіндегі қандай да
Айта кететін бір жайт, кез келген рөл мінез-құлықтың
Әлеуметтік орта адамдарды өз рөлдерін дұрыс орындауға қалайша
Әлеуметтік рөлдерді қоғамдағы сан алуан түріне қарай қандай
Эмоционалдық деңгей. Барынша әділ мінез-құлық күтілетін рөлдер болады.
Алу тәсілі. Рөл дегеніміз белгілі бір мәртебе иесінен
Көлем. Рөлдердің кейбіреулері өзара қарым-қатынастың белгілі бір қырларымен
Ресмилендіру деңгейі. Көптеген рөлдерің атқарылуы ресмиленген, яғни оның
Уәждеу. Түрлі рөлдерді атқару әр түрлі уәждермен негізделген.
Әрбір адам көптеген әр түрлі жағдайларда бірнеше рөлдер
Жалпы алғанда, рөлдік қақтығыстардың екі түрін бөліп қарауға
Ішкі шиеленістермен қақтығыстардан, мүдделер қақтығысы дейтіннен таза болатын
Рөлдік шиеленістің төмендеуіне көмектесетін әрекеттердің бірнеше түрін бөліп
Рөлдерді бөлу рөлдік шиеленісті рөлдердің бірін өмірден уақытша
Рөлдерді реттеу – ресми рәсім, оның көмегімен индивид
Адам өзінің мәртебесіне және тиісті рөлдеріне өзін әр
2.3 Тұлғаның әлеуметтік мәртебесі мен рөлі және ол
Әрбір тұлға қоғамда белгілі бір орында иемденеді және
Жоғарыда аталған мәртебелермен адамзат қоғамындағы мәртебелер бітпейді. Маңдайға
Индивидтің қоғамдағы немесе топтағы сыртқы жағдайы үйлесімді бола
Ешбір құжатта тіркелмеген, бірақ қоғамдық пікірде қалыптасып, ауыздан-ауызға
индивид бір топта жоғарғы рангте, ал екінші топта
бір мәртебенің құқы мен міндеттері екінші мәртебенің құқығы
Жоғары жалақылы банк қызметкері (жоғарғы кәсіптік ранг) отбасын
Тұлғаның рөлдік тұжырымдамасы ХХ ғасырдың 30-жылдарында Американың
Әлеуметтік рөл - бұл мінез-құлықтың нұсқасы, қоғамдық жүйедегі
Рөлдік мінез-құлық өте қатаң шектелген, өйткені әр түрлі
Бір адам көптеген рөлдерді орындайды, олар бір-бірімен қарама-қайшы
Рөлдермен қатар, қоғамдық жұмысты тікелей алып жүруші, жалпы
Рөл өзінің қоғамдық маңыздылығы тұрғысынан алғанда, объктивті құбылыс
Әлеуметтік рөлдер бүкіл қоғамдық организмнің қалыпты өмір сүруі
Рөлдер теориясы тұлғаның әлеуметтену процесінде оған бейімделу жағдайын
Тұлғаның келесі бір бейнесі З. Фрейд идеяларының
Тұлғаның тағы бір бейнесі - әр түрлі ынталандыруларға
Кез-келген “жақсылық” атаулыны ынталандырушы ретінде пайдалануға болады.
Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи мектебі қалыптастырған тұжырым бойынша, адам
- жүйені құрайтын буынды, қызметтің негізгі түрін (кәсіби,
- қызметтің жүзеге асу принципін – еріксіз немесе
- әр түрлі қызметтер арасындағы байланыстардың сипатын (сәйкестілік
- әрбір қызмет түрінің жүзеге асу деңгейін зерттеу;
Тұлғаны танып-білуге келтірілген варианттардың бірде-бірі бұл құбылысты толық
Бүгінгі әлеуметтануда тұлға ұғыиы екі мағынада: а) индивидті
Қорытынды
Әлеуметтік мәртебе деп адмның топтағы немесе қоғамдағы ұстанымын,
Тұлғаның рөлдік тұжырымдамасы ХХ ғасырдың 30-жылдарында Американың
Әлеуметтік рөл - бұл мінез-құлықтың нұсқасы, қоғамдық жүйедегі
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым» ғылыми баспа
2. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н, «Социология»
3. Тажин М., Аяғанов Б., «Социология негіздері» Алматы,
4. «Әлемдік әлеуметтану антологиясы», Алматы, 2006
5. Нысанбаев. Ә. «Социология» Алматы, 2002
6. Тұрғынбаев Ә.Х «Социология» Алматы, 2001
7. Тощенко Ж.П. «Социология» Москва, 1994
8. Н.Смелзер. Социология М.1994.
9. Ж. Сәрсенова, Г. Тәңібергенова «Әлеуметтану»
10. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтану негіздері» Алматы,
11. А.И.Кравченко Социология учебное пособие Екатиринбург
12. Оданова Р.К «Социология тарихы және теориясы», Шымкент,
13. Социология. Ж. Сарсенова. Алматы. 1998.
14. М.М Аженов, С.И. Утешов «Общая социология» Алматы,
15. С.С.Фролов Социология М. "Логос" 1998
16. Н.Р. Айтов, Қ.У. Биекенов «Социология»
17. Н.А. Айтов «Основы социологии» Алматы, 2001
18. Тажин. М., Аяғанов. Б «Социология негіздері» Алматы,
19. «Әлеуметтану» 2-кітап Оқулық / жалпы ред. басқ.
20. Гидденс. Э «Социология» Москва, 1999
Сілтемелер
1. Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым» ғылыми
2. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтану негіздері» Алматы,
3. «Әлеуметтану» 2-кітап Оқулық / жалпы ред. басқ.
4. Ж. Сәрсенова, Г. Тәңібергенова «Әлеуметтану»
5. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н, «Социология»
3