ЖОСПАР
КIРIСПЕ
I АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНI ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРI
Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi
Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi
мен қызметтерi
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЗАҢЫ ЖӘНЕ АҚША АГРЕГАТТАРЫ
Ақша айналысы және оның заңы
Ақша агрегаттары және оның құрылымы
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АҚША ЖҮЙЕСIНIҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КIРIСПЕ
Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi және
Сондықтан мен экономикалық теория пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында
Елiмiздегi рыноктық қатынастардың дамуы экономиканың еркiн түрде өздiгiнен
Ал бұл екi саясат та ақша нарығының саясаттары
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы
Ақша көлемiн монетарлық және ақша саясаттары арқылы мемлекет
I АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНI ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРI
Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi
Ақша дегенiмiз – тауардың жалпы эквивалентiнiң тиянақталған түрi,
Ақшаның маңызын бiрiншiден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана
Екiншiден, әр адамның еңбектегi, яғни қоғамдық өндiрiстегi үлесiн
Үшiншiден, айырбас үрдiсiнде ақшаның делдалдық етуiмен тауардың iшкi
Тауарлар дүниесiнiң тауар және ақша болып екiге бөлiнуi
Сонымен, ақшаны ешкiм ойлап тапқаны жоқ,
Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы
Сондай-ақ қоғам дамуының әр түрлi формациясында,
Ақша ежелгi заманда пайда болды. Олар тауар өндiрiсiнiң
Әрбiр ерекше тауар мiндеттi түрде тұтыну құны ретiнде
Алғашқы қауымдық құрылыс кезiнде бiр тауардың басқа бiр
Тауар өндiрiсiнiң өсуiне байланысты кездейсоқ айырбас жиiленедi. Жалпы
Ақшаның өндiргiш күштер мен тауар қатынастарының бiршама жоғары
Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық қызметiнiң мәнi, оның
Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте
Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы
Егер монетаның номиналды құны құрамындағы металдың құнына сәйкес
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:
Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе
Монометализм – жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде бiр ғана
Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде
Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша”, яғни “ақ” сөзiнен
Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi мен
Ақша тауардан дами отырып, тауар
Ақша - жалпы бiрдей эквивалент,
Жалпыға бiрдей эквивалент ролi тарихи
Алтын жалпыға бiрдей эквивалент ролiн
Алтын тек қана алтын валюта
Ақша - өндiру мен бөлу
жалпыға тiкелей айырбастау;
айырбас құнының дербес формасы;
еңбектiң сыртқы заттық өлшемi.
Жалпыңа тiкелей айырбасталу формасында
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы
Еңбектiң сытрқы заттық өлшемi
Ақша экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы
Құн өлшемi және баға масштабы;
Айналыс (айырбас) құралы;
Төлем құралы;
Қор және қазына жинау құралы;
Дүниежүзiлiк ақша.
1) Ақша құн өлшемi қызметi. Ақша
Тауар құнының ақшамен бейнеленуi оның бағасы деп аталады.
Бағалардың негiзiнде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр.
Тауар бағасын өлшеу үшiн қолма-қол ақшаның болуы қажет
Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған
Құн өлшеу қызметi жалпы эквивалент ретiнде ақшаның тауарға
2) Ақшаның айналыс құралы қызметi. Ақша айналыс
Тауарлар бiр қолдан екiншi қолға ауыса отырып, өзiнiң
Тауар айналысы кезiнде, ақша делдал ролiн атқарады, ал
Ақша айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тауарды бiртiндеп
Өзiнiң құнын өткiзгеннен кейiн, айналыстан кететiн тауарларға қарағағанда,
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
Тауар мен ақшаның қарама – қарсы қозғалысы;
Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
Ақшаның бұл қызметiнде таарларды айырбастау өте тез орындалатын
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс қажеттiлiгi
Егер ақшаның айналыстағы масасы тауар массасынан көп болса,
3) Ақша төлем құралы қызметi. Тауар айналысы
Егер тауар мен ақшаның
Ақша төлем құралы ретiнде мынадай ерекше бiр қозғалыс
Ақшалар төлем құралы ретiнде тек
Тауарларды және қызметтердi төлеуге байланысты
Еңбекақы төлеуге байланысты мiндеттемелер;
Мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер;
Банктiк қарыз, мемлекеттiк және тұтыну
Сақтандыру мiндеттемелерi;
Әкiмшiлiк, сот сипатындағы мiндеттемелер және
Ақша төлем құралы ретiнде
Төлем құралы қызметiн толық емес нақты (қағаз немесе
Ақшаның төлем құралы қызметiн атқаруына байланысты ақша айналысы
4) Ақша – қорлану және қазына жинау
Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде, оның иесiне тауар
Капиталистiк қоғамдық формацияға дейiнгiлер үшiн байлықты “таза қазына”
Қазыналарды қорландыру – алтын монеталар мен алтын құймаларын
Несиелiк және қағаз ақшалар қазына жинау құралы қызметiн
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейiн олар
5) Дүниежүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының
Бұл қызметтi бастыпқыда толық бағалы ақшалар(алтын) , ал
Егер де елдiң iшiнде ұлттық ақша бiрлiктерi формасында
Бреттон – Вудстағы (1944 ж) мемлекетаралық келiсiмге
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЗАҢЫ ЖӘНЕ АҚША АГРЕГАТТАРЫ
2.1 Ақша айналысы және оның заңы
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар өндiрiсi жатады.
Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы” мен “ақша
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы емес
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма-қол
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен
Бiрақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл
Айналыста жүре отырып ақша әрi айналыс құралы, әрi
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының соммасынан әрдайым
Ақша айналысың реттеудiң маңызды элементi – қолма-қол ақшаның
Бұл екеуi өзара тығыз байланыста, сондықтан оларды бөлу
Сонымен, бүкiл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз
өнiмдi өндiру және сату процесiн, яғни тауарлы сипаттағы
тауалы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы
ақша айналысы бiрнеше тарихи кезеңдерден өттi және металл,
Сонымен қатар ақша айналысында оның металл, қағаз және
1) Ақшаның металдық теориясы. Бұл теорияның өкiлдерiне
Немiс экономистерi ақша деп тек қана бағалы металдарды
Сонымен, ақшаның iшкi мазмұны бағалы металдың N мөлшерiне
2) Ақшаның номиалистiк теориясы. Меркантелистердiң металлизмге қарсы iс
Номинализмнiң негiзгi ережесi мынадай:
Ақша идеалды есеп бiрлiгi болып саналады және олардың
Бұл бiрлiк ешқандай да iшкi құнға ие емес;
Сонымен номиналаистер ақшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара
Қандай-да бiр заттың пайдалылығын көрсетедi;
Басқа тауарды сатып алу мүмкiндiгi,
XIX ғ. аяғында және XX ғ. басында саяси
Номинализмнiң мәнi немiс экономисi Кнаптың (“Государсвенная теория денег”
Ақша – құқықтық тәртiптiң өнiмi, мемлекеттiк билiктiң туындысы;
Ақша мемлекеттiк хартальдiк төлем құралы, яғни ол
Ақшаның негiзгi қызметi – төлем құралы.
Ақшаның номиналистiк теориясы жағында американ экономиксi П. Самуэльсон
Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективтi заңдылықтары
Бiрақ қағаз ақшаның шығу тарихы б.ғ.д. I ғ.
Нағыз қағаз ақшалардың пайда болуы Шынғысханның немересi Хубила
XVII ғ. алдындағы капиталистiк тауарлы өндiрiстiң дамуымен қағаз
Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының нақты құрамынан бiртiндеп
Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келедi, себебi, өзiнiң
Егер “нағыз” ақшалар айналыста өзiнiң меншiктi құнының арқасында
Ақшалар ешқашанда алтынға ауыстырылмаған. Бiрақ кейбiр жағдайларда мемлекет
Қағаз ақшалардың меншiктi құндарының болмауына байланысты олар өздерiнiң
Мұның бәрi бағаның өсуiне әкелiп соғады. Жалпы алғанда
Несиелiк ақшалар – бұл несие негiзiнде алтынның
3) Ақшаның сандық теориясы. Айналыстағы ақшаның саны
Монетаристер деп аталатын, ағылшын классикалық экономика мектебiнiң
PY = TV+DV1
мұндағы: P – бағаның жалпы деңгейi;
Y - өндiрiс көлемi;
T – ақша белгiлерiнiң саны;
D – депозиттер;
V және V1 – ақшаның және депозиттiң айалыс
Ақшаның төлем құралы ретiнде қызмет етуi айналысқа қажеттi
Ас = Тб.с. – Нт.б.с. + Тс –
Ас – төлем құралы
Тб.с. – тауар бағасының сомасы;
Нт.б.с. – несиеге сатылған тауар бағасының сомасы,
Тс – қарыз
Өт.м.с. - өзара есептескен талаптар мен мiндеттемелер
АР – ақша резервтерi;
А – ақшаның төлем және айналыс құралдары ретiндегi
Теңдiкте көрсетiлгендей экономикадағы ақша массасының айналуы мүмкiн себептердiң
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс
M = P * Y / V
Мұндағы:
М – ақша мөлшерi;
Р – тауарлар бағасы;
Y - өнiм көлемi;
V – ақшаның айналым жылдамдығы.
Ақша айналысы заңының мәнi – ақшаның айналыс құралы
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бiрге
Сөйтiп айналысқа қажеттi ақша мөлшерi өндiрiстiң даму жағдайларына
Несиенiң даму деңгейi, егер тауардың көп бөлiгi несиеге
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
Ақша айналысы санының өсуi.
Айналысқа ақша екi түрде шығарылады немесе эмиссияланады: қолма-қол
2.2 Ақша агрегаттары және оның құрылымы
Ақша айналысының негiзгi сандық көрсеткiштерiнiң бiрiне ақша массасы
Ақша массасы – жеке тұлғаларға, кәсiпорындар мен мемлекетке
Белгiлi бiр күндегi және белгiлi бiр кезеңдегi ақша
Ақша айналымының екi жағының бiрлiгi, олардың бiр түрiнiң
Өнеркәсiбi өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны құрамын анықтау үшiн
М1 – айналыстағы қолма-қол ақша ( банкноттар, тиындар
М2 – оған М1 агрегаты және мерзiмдi 4
М3 – бұған М2 агрегаты және арнаулы несие
L – оған М3 агрегаты және iрi коммерциялық
Қорыта айтқанда, әрбiр келесi ақша атрегаты өзiнен алдынғылардың
Ақша жиыны нақты әр мемлекеттiң өзiне тән ақша-несие
Ақша агрегаттарының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша
Ақша жиыны бiрнеше жолмен өсуi мүмкiн:
Банкноттар мен тиындарды эмиссиялау есебiнен;
Орталық банктен коммерциялық банктердiң несие алуымен;
Мемлекеттiк бюджеттiң кемшiлiгiн жабу үшiн Орталық банктiң үкiметке
Орталық банктiң асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттiк
Ақша жиыны көлемiнiң өзгеруiне айналыстағы ақша жиынының өзгермелiгi
Ақша жиыны айналымының баяулауы – ұлттық жиынтық өнiмдi
Орталық банк экономикалық айналымға оның қажеттiлiктерiне сәйкес, несиелеу
Ақша айналысының екi облысының бiрлiгi, яғни ақшаның қолма-қолсыз
Ақша массасының құрамы сол елдiң несие-ақша жүйесiмен анықталады.
Ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру
Ақша жүйесi келесi элементтерден тұрады:
Ақша бiрлiгiнiң атауы. ҚР-ның ақша бiрлiгi ретiнде 100
Ақша белгiлерiнiң түрлерi. Егер 1991 ж. 1
Эмиссия тәртiбi. Қолма – қол ақшаларды шығарып,
Ақша түрлерi. Заңды төлем құралы болып табылатын:
Валюталық бағам дегенiмiз – бұл басқа бiр елдiң
Әлемдiк тарихта ақша жүйесiнiң келесi типтерi болған:
Металдық айналым, мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметiн
Несие және қағаз ақша айналысы, мұнда алтын
Ақша массасының көбеюi бiрнеше каналдар бойынша жүредi:
Банкноттар мен монеталар эмиссиясы есебiнен;
Орталық банктен коммерциялық банктердiң несие алу жолдарымен;
Орталық банктiң ел үкiметiне мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабу
Орталық банктiң бағалы металдарды, шетел валюталарын және мемлекеттiк
Коммерциялық банктердiң салымдарын жұмылдыру негiзiнде чектер эмиссиясын шығару
Осыдан барып ақша массасының көлемi Ұлттық банк жүгiзетiн
Нақты бейнелеудегi ЖҰӨ-нiң болжанатын өсiмi;
Жоспарлы кезеңдегi ақша айналысының есептелетiн жылдамдығы;
Жоспарланған кезеңдегi инфляцияның максималды рұқсат етiлген денгейi;
Ақша массасы өсуiнiң бақылау көрсеткiштерi елдiң экономикалық потенциялының
Егер ақша массасы ақырын айналса, бұл ұлттық өнiмдi
III.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АҚША ЖҮЙЕСIНIҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
Жалпы мемлекеттiк заңдармен реттелген елдегi ақша айналысың ұйымдастыру
Ал 1999 жылы ұлттық валютамызды ұлттық және әлемдiк
Банк жүйесiн реформалау және ақша банкнотасын өндiруге байланысты
Дамыған елдерге бұл процесс кеңiнен дами түсуде: оларда
Бiздiң республикамыздағы айналыстағы ақша қаражаттарының құрылымына мән
М0 – айналыстағы қолма-қол ақшалар немесе банк жүйесiнен
М1 - өзiне – М0 –дi қосады, сонымен
М2 - өзiне М1 –дi қосады, сондай-ақ жеке
М3 – М2-ге банктiк емес заңды тұлғалар мен
Мұндағы,
Аудармалы депозиттер:
әрқашан айыппұлсыз және шектеусiз атаулы құнымен ақшаға ауыстырылады;
чектiң, траттаның немесе жиро-кепiлдiктiң көмегiмен еркiн айналады;
төлемдер жүргiзуде кеңiнен қолданылады. Аудармалы депозиттер қысқа ақша
Басқа депозиттер – негiзiнен, ол белгiлi уақыт аралығынан
Ақша базасының ақша массасына ықпал етуi ақша мультипликаторы
Ам = М3 (ақша массасы) / МВ (ақша
Ұлттық экономикадағы ақша агрегаттрының 2003 жылғы құрылымын келесi
2004 Ақпан Наурыз Сәуiр Мамыр
М3 971,2 1016,3 1053,5 1090,3 1147,5
М2 692,8 732,4 770 784,1 852,4
М1 411,6 426,7 442,5 452,9 483,6
М0 238,7 241,3 244,9 257 260,5
М3,% 24,6 23,7 23,2 23,6 22,7
Сурет-1 – елiмiздегi 2003 жылдағы ақша агрегаттары құрамы
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң деректерi бойынша 2004 жылдың
Аталған кезеңде ақша базасының жалпы көлемi 316,3 млрд.
Елiмiздегi ақша агрегаттарының жалпы 2003 және 2004 жылдың
Кесте-2 – Қазақстан Республикасындағы ақша агрегаттарының көлемi
2003
2004
Ақпан Наурыз Сәуiр Өткен аймен салыстырған
дағы өзгерiсi Өткен жылмен, %
М3 971,2 1016,3 1053,5 1090,3 +3,5 133,5
М2 692,8 732,4 770,0 784,1 +1,8 146,9146,9
М1 411,6 426,7 442,5 452,9 +2,4 147,4
М0 238,7 241,3 244,9 257,0 +4,9 153,9
М0-дiң М3-тегi үлес салмағы, % 24,6 23,7
Кестеден көрiп отырғанымыздай, елiмiздегi ақша агрегаттары жылдан жылға
ҚОРЫТЫНДЫ
Жоғарыда атап өткендей, ақшаның өмiр сүруiндегi
Жұмыс барысында ақша басты экономикалық категориялардың бiрi екендiгiне
Қорыта келгенде, ақша – жалпыға бiрдей эквивалент,
Сондай-ақ ақшаның тағы да бiр басты қасиетi оның
Экономикалық категория ретiнде ақшаның мәнi оның үш
Жалпыға тiкелей айырбасталу;
Айырбас құнның жеке формасы;
Еңбектiң сыртқы заттың өлшемi;
Сондай-ақ ақшаның жалпы құрылымы, оның теориялары қоғамның
Ақшаның әсiресе мемлекет үшiн маңызы зор, ол
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар өндiрiсi жатады.
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс
Ақша айналымының екi жағының бiрлiгi, олардың бiр түрiнiң
Бiздiң республикамыздағы айналыстағы ақша қаражаттарының құрылымына мән
М0 – айналыстағы қолма-қол ақшалар немесе банк жүйесiнен
М1 - өзiне – М0 –дi қосады, сонымен
М2 - өзiне М1 –дi қосады, сондай-ақ жеке
М3 – М2-ге банктiк емес заңды тұлғалар мен
Елiмiзде ақша жүйесi 1993 жылы 15 қарашадан бастап
ҚОРЫТЫНДЫ
Ақша, несие, банктер: Оқулық /
С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы
Аубакиров Я. А. Байжұманов Б.Б. /
Деньги, кредит, банки: Учебник
2-е, - Москва: 1999г.
Абрамова М.А., Александрова Л.С. /
Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша,
Бункина М.К. / Деньги, банки,
А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. - Экономическая теория. -
Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика:
Агапова Т. А., Серегина С. Ф.
Ивашковский С.Н. - Макроэкономика: Учебник. –
“Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң
“Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы //
“Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы
А.К.Омарбаева “Ұлттық ақша өлшемiнiң валюталық бағамын реттеу жөнiндегi
Статистический ежегодник. Алматы. – 2004г. №5.
2