Мазмұны
Кіріспе...................................................................... 4
1 Халық төлем ҚАБІЛЕТІНІҢ теориялық негіздері
1.1 Халықтың төлемдік қабілетінің өзіндік теориялық негіздері .................... 7
1.2 Нарықты экономикасы дамыған елдердегі өмір сүру деңгейi мен
18
1.3 Халықтың төлемдік қабілетіндегі өзекті мәселелер..................................... 22
2 Халықтың төлемдік қабілетінің мүмкіншіліктерін талдау
2.1 Халықтың тұтыну шығындарын қамтамасыз ету қабілеттілігінің дамуына талдау
31
2.2 Халықтың төлемдік қабілетінің төмен деңгейлерін талдау нәтижелері.... 35
3 Халықтың төлемдік қабілеттілігіндегі іс-тәжірибелік мәселелерінің шешімі
3.1 Нарықтық қатынастардағы халықтың төлемдік даму жолдары.................. 44
3.2 Халықтың төлемдік қабілетіндегі әдістемелік мәселелерін жетілдіру....... 53
3.3 Халықтың төлемдік қабілетін реттеу....................................... 60
Қорытынды........................................................... 66
Пайдаланылған әдебиеттер ТІЗІМІ
69
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Әлеуметтік-экономикалық
Халықтың әлеуметтік жағдайы олардың қаражаттануындағы төлемдік мүмкіншіліктеріне тікелей байланысты.
Келесі мәселе, бұрыңғы қоғамдық меншіктегі халықтың төлемдік қабілетін әкімшілдік
Адам баласының өміріндегі ең өзекті мәселесі және оның жарқын
– нарықтық қатынастардағы халықтың табыстылық қабілетінің бағасын анықтау мен
– халықтың әлеуметтік деңгейінің өсуіндегі олардың төлемдік қабілетінің қалыптасу
– халықтың төлемділік қабілеттілігіндегі тұрақтылық және тұрақсыздықты тудырушы көрсеткіштерді
– төлемділік түрлеріндегі: тұтыну тауарларына төлемділік қабілет; көрсететін қызметтерге
– халықтың жеке тұлға мен заңды тулғалар арасындағы жанұя
Халықтың төлемдік қабілеттілігінің теориялық және тәжірибелік негіздерін қарастыруға А.Смит
Халықтың төлемдік қабілетіндегі ақша қатынастарын объектілік (өзіндік), субъектілік (экономика
Осы еңбектерді сараптасақ, олар тек зерттелімнің субъектілік жағынан баға
Қазақстандағы өткен реформалар нәтижесінде нарық релісіндегі халықтың өз мүмкіншілігін
– халықтың төлемдік мүмкіншіліктерін талдау;
– халықтың төлемдік мүмкіншілігіне әсер ететін объективтік және субъективтік
әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қауіпсіздендірудегі халықтың төлемдік қабілеттенуіне талдау
– халықтың тұтыну салықтарын анықтауда төлемдік мүмкіншіліктеріндегі қабілеттілік пен
– халықтың төлемдік мүмкіншіліктерінің капиталды көздеріне талдау жасау: зейнет
– төлемдік қабілеттіліктегі халықтың сауаттылық біліміндегі қаржылық тәуекел, қаржылық
Халықтың экономика жүйелеріндегі объективтік (өзіндік) қаржылық механизмдік құрылымының қатынастары
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық және
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдаулары, ҚР
Нарықтық қатынастардағы халықтың өз егелігіндегі төлемдікке қабілеттенуіндегі келесі бағыттары
– экономикалық категория ретінде қаржылық тұрақтылықтағы халықтың қаржылық табыстылық
– төлемділік қабілеттену (қабілетсіздену) көрсеткіштерінің жүйелік классификациясына комплексті қарастырып
– тұтыну шығындарын қамтамасыз етудегі төлемдік пен сатып алу
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
1 Халық төлемділігіндегі теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Халықтың төлем қабілетінің теориялық негіздері
Халықтың төлем қабілетінің дамуы бағытында зерттелім жүргізудің өзі әрбір
Экономикалық дамудағы адам ролін қарау жөнінде экономикалық теорияның классиктері
Адамды қоғамдық өндірістің мақсаты ретінде тануды өзге мектеп өкілдерінің
Адам капиталы теориясы. Капиталдың қорлануы мен материалдық-заттық факторлар прогрестің
Халықаралық ынтымақтастық саласындағы адам капиталының теориясы негізінде адам ресурстарының
Базалық мұқтаждықтар мен тұрмыс сапасының тұжырымдамалары. Адам капиталы теориясымен
Нарықтық экономикадағы адамдардың еңбек нарығы, қаржы нарығы, сақтандыру нарығы,
Халықтың төлемдік қабілетін тану үшін, оның өзіндік өзгешелік теориялық
Дүние жүзілік 50 мемлекеттің қатарына қосылудағы ең алғашқы көрсеткіштердің
Алдымен әркімнің және орташа есептегі халықтың төлемділік қабілетін анықтау
Халықтың төлемдік қабілеті дегеніміз – кірістер қабілеттену мүмкіншілігі дәрежесінде
Кірістермен қамтамасыз ету мүмкіншіліктері:
Қаржылану қабілеттіліктер:
а) еңбек ақылы қаржылану;
б) қоғамдық әлеуметтік қаржыландыру;
2. Қаражаттану қабілеттіліктер:
а) жинақтаушы зейнет ақы қорлары сомасы мен оның өсім
б) банктердегі депозиттік салымдар сомасы мен оның өсім құны;
в) құнды қағаздарды егелену мен оның әкелетін дивиденттік дәрежесі;
г) сақтандыру қорларға үлестілік пен салымдар сомасының өсім құны;
д) жанұя бюджетіне қарасты кәсіпшіліктердің табыстылығы (бизнестік істер);
ж) негізгі жылжымайтын негізгі қорлар;
Шығыстарды қамтамасыз ету мүмкіншіліктер:
Қаржылау (жарату):
а) азық – түлік тауарларын сатып алу қабілеттілікті қамтамасыз
б) азық – түлік емес тауарларды сатып алу қабылеттілікті
в) ақылы қызметтерге (тұрмыстық, коммуналдық, денсаулық сақтау, білім алу,
г) әртүрлі өсім құнды төлеу.
2. Төлемдік қабілеттілікке пайдалану:
а) тұтыну тауарларын сатып алуға банктердің несиесін пайдалану;
б) тұрғын пәтер алуға және үй соғуға ипотекалық несиелерді
в) уақтысынша бір – бірінен қарыздық қатынастары.
3. Қаражаттау (өсім құнында қаржыны орналастыру) – пайда табу:
а) әртүрлі банктердің әртүрлі депозиттік салымдарына қаражаттау;
б) жинақтаушы зейнет ақы қорларына қаражаттау;
в) құнды қағаздарды егеленуге қаражаттау;
г) жанұя бюджетіне қарасты кәсіпшіліктерді үлғаймалы дамуына қаражаттау;
д) сақтандыру қорларына қаражаттау;
ж) денсаулықты сақтандыру қорларына қаражаттау;
з) жылжымайтын мүліктерге қаражаттау.
Халықтың төлемділік қабілетінің өзіндік өзгешелігі – шығыстар мөлшері
Халықтың төлемдік қабілетінің үшінші өзгешелігі, қаржы кірістері тек тұтыну
Халықтың қаражат қорларға қаржы қорынан қалдықтар есебінде қаражаттауы (салымдар
Халықтың төлемділігінің төртінші өзгешелігі, өздерін қаражат қорларымен қамтамасыз еткен
Халықтың төлемдік қабілетінің бесінші өзгешелігі төлемдік қабілетті арттырудағы табыстылықты
Төлеу кезектілігінің реттілігі – табыс кірістерін ұтымды және үнемді
Мысалы: төлем түрлерінің өзі:
алғашқы төлемдік шығындар;
сонын соңғы төлемдер шығындары;
міндетті төлемдер шығындары бойынша бөлінеді.
Алғашқы төлемдер шығындарына ең алдымен азық – түлік тауарларын
Халықтық төлемділік қабілетінің алтыншы өзгешелігі олардың төлемділік қабілеттендіруі. Халықтың
Жанұя бюджеті өз мүмкіншілдіктеріне қарай қаржы тапшылығын болдырмау үшін
Халықтың қарыздық қатынастарының туындауының өзі төлемдікке қабілеттену мақсатында болады.
Халықтың төлемдікке қабілеттенуіндегі қаржылану сомасының дәрежесі, қаржылау мен қаражаттауды
Енді халықтың төлемдік қабілетіндегі қаржы – қаражат механизмінің біртұтастығындағы
Халықты нарықтық экономикадағы қатынастарының төлемділікке қабілеттенуіндегі өзіндік басқару тетіктерінің
қаржылануды ұйымдастырып басқару;
қаржылануды ұтымды басқару;
қаражаттауды ұйымдастыруын басқару;
қаражаттануды басқару;
қарыз қаржылануды басқару;
қарыз қаражаттауды басқару;
қарызды пайдалы кәсіпкерлікке қаржылауды (жаратуды) басқару;
қарызды пайдалы кәсіпкерлікке қаражаттауды (пайдалануды) басқару;
қайта қаражаттауды басқару.
Халықтың төлемділікке қабілеттенуінің сегізінші өзгешелігі еңбек табыстылығындағы қаржы
Ескерту: - [19] әдебиет негізінде автор құрастырған
Cурет 1 - Халықтың төлемдік қабілеттілігіндегі қаржылық механизімдік
қаржылауды қамтамасыз ету мүмкіншіліктері
қызметтердің баға сұранысы мен халықтың төлеу қабілетіндегі ұсынысы, халықтың
қаржыландыру ұсынысы, қаржылану сұранысы бар;
қаражаттау ұсынысына қаражаттандыру сұраныстары бар.
Қаражат қорлардың өсім құнында қаражаттандыруы үлестіктеріне байланысты әртүрлі дәрежеде
Халықтың төлемдік қабілетіндегі ақша қатынастарының ұсыныстары мен сұраныстары –
Тоғызыншы өзгешелігі, халықтың төлемдік қабілетін банктер несиесінде қабілеттендіру. Бірақ,
Халықтың төлемдік қабілетін ағымдағы (күнделікті) төлемдік қабілет және капиталды
Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік
Халықтың әл-ауқаты дегеніміз ең алдымен халықтың материалдық игіліктермен жəне
Экономикалық сөздіктерде "əл-ауқат" ұғымы - "халықтың қажетті материалдық жəне
Экономика жөніндегі сөздіктерден сондай-ақ мынадай анықтаманы кездестіруге болады: "əл-ауқат
Əл-ауқат жөніндегі нормативтік теория (normative economics) экономикалық қызметтің қалай
Қазіргі кезде əр түрлі себептерге қарай "тұрмыс деңгейі" термині
Халықтың тұрмыс деңгейін бағалау практикасында "тұрмыс сапасы" термині пайдаланылады.
Тұрмыс деңгейі лайықты тіршілік етуге қажет ресурстарға қол жеткізу
Əр адамның немесе адамдар тобының тұрмыс деңгейі ұғымы бірқатар
Тұрмыс деңгейі санаты (категориясы) 2 аспектте қаралады. Тар мағынадағы
молшылық - адамның жан-жақты дамуын қамтамасыз ететін игіліктерді пайдалану;
қалыпты деңгей - адамның дене жəне ақыл-парасат күш-қуаттарын қалпына
кедейшілік - жұмыс күшін ұдайы толықтырудың межесі ретінде жұмысқа
жоқшылық - биологиялық критерийлер бойынша ең төменгі мүмкіндікте игіліктер
Тұрмыс деңгейінің ең маңызды индикаторларының бірі болып үй шарушылықтары
Тұрмыс деңгейінің негізгі индикаторы халықтың жан басына шаққандағы тұтыну
Халықтың тұрмыс деңгейін жан-жақты талдау үшін аталмыш санаттың əр
халық табыстарының көрсеткіштері;
шығындардың жəне материалдық
тұтынуының көрсеткіштері;
жинақ ақша;
жинақталған мүлік пен халықтың тұрғын үймен қамтамасыздығы көрсеткіштері;
халық табыстарын саралаудың, кедейшілік деңгейі мен шектерінің көрсеткіштері;
əлеуметтік-демографиялық сипаттамалар;
халықтың тұрмыс деңгейінің қорытындылаушы бағалары.
Осы көрсеткіш топтары жеке қосалқы жүйе ретінде əлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің
Тұрмыс деңгейі көрсеткіштерінің қосалқы жүйесі негізінен мемлекеттің əлеуметтік саясатын
Халықтың дамуы тұжырымдамасының экономикалық теориялардан ерекшелігі, тұжырымдама əлемдік дамудың
Халықтың дамуы тұжырымдамасында "мүмкіндіктерді ұлғайту" мен "таңдау еркіндігі" ұғымдары
Табыс салауатты тұрмыс салтын ұстануды, аумақтық жəне əлеуметтік жинақылықты
Бұл ретте халық дамуының осы аспекті (алдыңғы екеуінен айырмасы)
Халықтың тұрмыс деңгейі динамикасын талдау табыстар көрсеткіштерін тек номиналды
Нақты табыстар деңгейі осы мерзімде баға өзгеруін есепке алуды
Халық табыстарын талдауда əдетте нақты табыстардың абсолютті көлемі емес,
Сонымен, халықтың номиналды табыстары бағалардың өзгеруін есепке алу арқылы
Жеке тауарлар бағалары арақатынасының өзгеруін көрсету үшін халықтың ақшалай
Аймақтар, экономика салалары немесе əлеуметтік топтар бөлігіндегі халық табыстарының
Түпкі (ақырғы) тұтынуға жұмсалатын шығындар мен нақты түпкілікті тұтынудың
Үй шаруашылықтарының түпкілікті тұтынуға жұмсайтын шығындарына жататындар:
тұтыну тауарларын (үйлер мен пəтерлерден басқасы) сатып алу;
тұтыну қызметтерінің ақысы;
үй шаруашылықтарының өздері дербес түпкілікті тұтынулары үшін өндірген өнімдерінің
үй шаруашылықтарының еңбекақы ретінде заттай нысанда (түрде) алған өнімдерді
өз тұрғын үйінде тұруға байланысты көрсетілетін қызметтер.
Үй шаруашылықтарының нақты түпкілікті тұтынуы - түпкілікті тұтынудың нақты
Тұрмыс деңгейінің аса маңызды сипаттамаларының бірі жалпы шығындар көлеміндегі
Үй шаруашылығының шығындары немесе табыстары туралы ақпарат негізінде əл-ауқат
Табыс адам мүмкіндіктерін ұлғайту үшін маңызды алғышарт болып табылады,
Табысты өлшеу теңсіздікті бағалаудың мəселесіне жиі айналып отыр.
Халықтың төлемдік қабілетінің төмендеу факторлары аз емес. Мысалы қандай
- азық-түлік тауарларындағы халықтың тұтыну салықтары: (тамақ өнімдерін сатып
- азық-түлік емес тауарларды халықтың сатып алудағы тұтыну
- ақылы қызметтердегі халықтың тұтыну салықтары (коммуналдық қызметтердегі тұтыну
Қазақстан Республикасы бойынша үй шаруашылықтары тұтыну шығыстары 2006
1 кесте
Қазақстан Республикасы бойынша үй шаруашылықтары тұтыну шығыстарының құрамы
орташа жан басына шаққанда, теңге
Көрсеткіштер 2007 2008 2009 2010 2011 2011 / 2010
Тұтыну шығыстары 174418 204699 219679 275369 323536 117,49 185,49
Азық-түлік тауарла-ры (темекі өнімдері мен алкогольді ішімдіктерді қоса) 72478
Азық-түлік емес тауарлар 55650 59855 63616 82341 91981 111,71
Дәрі-дармектер, емдеу жабдықтары мен аппаратуралар
Ақылы қызметтер 46290 55021 57799 71875 74542 103,71 161,03
Ескерту – [9] әдебиет негізінде құрылған
Халықтың төлемдік қабілетін кемітетін сыртқы факторлар бар. Олар: халық
Қорытынды: халықтың төлемдік қабілеттілігіне әсер ететін факторлар мен аргументтер:
- өзіндік ішкі фактілер мен аргументтер;
- өзгелік сыртқы фактілер мен аргументтер.
Халықтың төлемдік қабілеттілікке (қабілетсіздікке) әсер ететін фактілер мен аргументтерге
Халықтың төлемдік қабілеттілікке (қабілетсіздікке) әсер ететін сыртқы фактілер мен
1.2 Нарықты экономикасы дамыған елдердегі өмір сүру деңгейi мен
Адам Даму Индексі (АДИ) – адамдардың дамуы бойынша мемлекеттерді
АДИ адамның өмір ұзақтығын, білімін, әріп тану және адам
АДИ үш басты қағидалардан тұрады:
1. Өмір Ұзақтығы - халық денсаулығы мен ұзақтығын
2. Білім деңгейі мен білім беру жүйесі
3. Өмір сүру стандарты , адам басына шаққандағы жалпы
Бұл индекс 1990 жылы Пакистан экономисті Махбуб уль-Хак (Mahbub
Жалпы таза математикалық айнымалыны , мысалы үшін x ті,
x-индексі =
сондағы және x айнымалысының сәйкесінше
Адам Даму Индексі сонымен қатар келесі индекстердің аралық шамасын
Өмір Ұзақтығы Индексі =
Білім Индексі =
Ересек Білім индексі (ЕБИ) =
Білім алушылардың жалпы үлесі (GEI) =
ЖІӨ жан басына шаққанда (GDP Index) =
2010 жылдың 18 желтоқсанында БҰҰ сайтында жаңа тізбек шыққан
БҰҰ сайтында жарияланғандай 2010 жылдың адам дамуы туралы баяндамасында
Баяндаманың авторларының бағалауы бойынша даму деңгейі өте жоғары көш
ТМД мемлекеттерінің ішінен Эстония, Литва және Латвия 40, 46
Рейтингті анықтайтын негізгі көрсеткіштерге мыналар жатады: өмір сүрудің ұзақтылығы,
кесте
Адам Даму Индексі бойынша дамыған 30 мемлекеттер тізбесі
№ Мемлекеттер 2010 жылғы көрсеткіші
1 2 3
1. Норуегия 0,969
2. Австралия 0,968
3. Исландия 0,967
4. Канада 0,965
5. Ирландия 0,960
6. Нидерланды 0,958
7. Швеция 0,958
8. Франция 0,956
1 2 3
9. Швейцария 0,956
10. Жапония 0,955
11. Люксембург 0,955
12. Финляндия 0,954
кестеның жалғасы
1 2 3
13. Дания 0,952
14. Австрия 0,951
15. США 0,950
16. Испания 0,949
17. Бельгия 0,948
18. Греция 0,947
19. Италия 0,945
20. Новая Зеландия 0,944
21. Ұлыбритания 0,942
22. Гонконг 0,942
23. Германия 0,940
24. Израиль 0,930
25. Республика Корея 0,928
26. Словения 0,923
27. Бруней 0,919
28. Сингапур 0,918
29. Кувейт 0,912
30. Кипр 0,912
Ескерту –[36] әдебиеттің негізінде құрылған
Келесі кестеде 2010 жылғы тізбекке кірмей қалған елдер тізімі
3 кесте – Адам Даму Индексі бойынша тізбекке кірмеген
№ Мемлекеттер 2010 жылғы көрсеткіші
1. Сьерра-Леоне 0,329
2. ЦАР 0,352
3. ДР Конго 0,361
4. Либерия 0,364
5. Мозамбик 0,366
6. Нигер 0,370
7. Буркина Фасо 0,372
8. Бурунди 0,382
9. Гвинея-Бисау 0,383
10. Чад 0,389
Ескерту –[36] әдебиеттің негізінде құрылған
Әр мемлекеттердің экономикасы мен әлеуметтік жағдайын зерттей отырып, кей
Төмендегі суретте жалпы ішкі өнімнің номиналды (ЖІӨ) (абсолюттік) мәні
Ескерту [37] әдебиеттің негізінде құрастырылған
Cурет 2 - 2010 жылдың ЖІӨ (номиналды) бойынша
мемлекеттердің орналасуы
1.3 Халықтың төлемдік қабілетіндегі өзекті мәселелер
Қоғамдық әлеуметтік-экономикалық формация дамыған сайын оның барлық уақытта алға
Қоғамдық меншік қатынастарынан нарық заңының қатынастарына өтуімізге байланысты бірден
Республика бойынша төленетін еңбек ақының мөлшері (жалақының) өндірілген ішкі
Мемлекеттік шенуліктердің еңбек ақысының ең жоғары дәрежесі жалпы
Екінші көтеретін мәселенің бірі еңбекшілердің өзін екіге бөлуге болады,
Үшінші мәселе, қызмет бабы жоғарылаған сайын еңбек ақы мөлшері
Халықтың төлемдік қабілетін арттыру үшін ең алдымен оның кем
жалпы ішкі өнімдегі халықтың табысының мөлшері;
жалпы ішкі өнімдегі халықтың төлемділік қабілеті;
халықтың төлемдік мүмкіншілігі;
халықтың төлемдік қабілетінің артуы;
ұлттық табыстағы халық табыстылығы;
ұлттық табыстағы халық шығыстары;
ұлттық табыстағы халықтың төлемдік мүмкіншілігі;
ұлттық табыстың өсуіндегі халықтың төлемдік қабілетінің артуы.
Енді осы көрсеткіштердің математикалық формуласын еңгізу қаралады:
1. Жалпы ішкі өнімдегі халықтың табыстылық қабілеті – республика
2. Жалпы ішкі өнімдегі халықтың төлемдік қабілеті – халықтың
3. Халықтың төлемдік мүмкіншіліктері - өзіндік төлемдік мүмкіншіліктерін тұғызу,
Келесі көрсеткіштер халықтың ұлттық табыстылық үлесін анықтайды:
1. Ұлттық табыстығы халықтың табыстылық үлесі – жыл аралық
2. Ұлттық табыстағы халықтың төлемдік қабілеті – ұлттық табыстағы
3. Ұлттық табыстағы халықтың төлемдік мүмкіншіліктері – ұлттық табыстағы
Халық шаруашылығының әрбір саласында еңбек ақы деңгейлері әртүрлі
1. Өндірістік сферадағы халықтың еңбек ақы деңгейі - өндірілген
2. Халыққа қызмет көрсету жүйесіндегі еңбек ақы деңгейі -
3. Бюджеттік мекемелерлегі халықтың еңбек ақы деңгейі – денсаулық
Халықтың капиталды табыстану құрамы:
- зейнетақы қорының өсім процессі;
- сақтандыру оқиғасындағы түсімдер;
- құнды қағаздар иеленудегі өсім құн;
- банктердегі депозиттік салымдардың өсім құны;
- жанұя бюджетіне қарасты жеке кәсіпшілік табыстар;
- үй шаруашылығындағы табыстар мен негізгі қорлары.
Халықтың төлемділікке уақтысынша қабілеттенуінің келесі жолы банк несиесін белгілі
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек халықтың кірістері мен шығыстары балансында тек
Жалпы халықтың қаржы-қаражат айналымының кемуі, ақша мен тауар қатынасының
Казіргі күні Қазақстанда тұрғын үй жетіспеушілігі бұрын да, қазір
2007 жылғы әлемдегі ипотекалық дағдарыс тұрғын үй құрылысының дамуына
Халықтың төлемдік қабілетін көтерудегі «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ
10 шілде 2007 жылдан бастап Банктің жаңа тарифтік бағдарламасы:
Казіргі күні «Казпочта» арқылы еңбек ақысын және зейнет ақысын
Халықтың төлемдік қабілетінің кемуі:
көлеңкелі экономиканың қарқынды дамуы;
сыбайлас жемқорлыққа жол берілуі;
инфляция деңгейінің өсуі.
Халықтың төлемдік қабілетінің көтерілуі көлеңкеі экономиканың төмендеуіне және оның
Сыбайлас жемқорлықтың арқасында біреулердің төлемдік қабілеті кемісе, оны ұйымдастырып
«2007 жылы заңдардың сақталуын қадағалауда 22 мың тексерулер болған.
2007 жылы халықтың төлемдік қабілетінің кему салдары табиғи монополиядағы
Халыққа қызмет көрсететін кәсіпорындардағы бекітілген тарифті бір қалыпты деңгңейде
Сыбайлас жемқорлықтың қорғанатын жері сыбайлас жемқорлық. Ал бұл
Қазақстан сыбайлас жемқорлыққа қарсы БҰҰ Конвенциясын ретификациялауға 2009 жылдан
Қоғамдық тұрғыда осынша қаржы халықтың әлеуметтілігіне бөлініп жатқанымен оның
Халықтың өмір сүру сапасын және әлеуметтік әл-ауқаттылығын арттыру мақсатында
- «Ардагерлер туралы» заңда қарау және қабылдау;
- «Қазақстан Республикасындағы денсаулық сақтау жүйесі мен халықтың денсаулығы
- «Мемлекеттік атаулы көмек туралы» заң жобасын әзірлеу мен
- «Бюджет кодексі» мен «салық кодексін» еңгізу;
- «Әлеуметтік- кәсіпкерлік корпорациялар туралы» заңдарды қабылдау мен қарауды
- «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» (1998 жылы қабылданған)
- «Тұрғын үй құрлысына үлестілік қатаң мәселелері жөніндегі кейбір
2008 жылдың өзінде әлеуметтік қолдайтын жаңа редакциядағы 15-ке тарта
Халық жиналымдағы қаражат қорларды инвестиция көзіне тиімді тарту арқылы
«1 қаңтар 2007 жылы жеке және заңды тұлғалардың екінші
Осы қаражаттар жиылған жерінде жаратылып немесе пайда табуға бағытталып,
Халық әрқашанда маңдай тер еңбекпен тапқан қаржысын үнемді жұмсап
Халықтың бірден болып жатқан оқиғаларға төтеп беретін төлемдік қабылеттілігі
Нарықтық экономикада халықтың төлемдік қабілетінің
Халықтың төлемдік қабілетін кемітетін келесі
Қазіргі күні әлемдік қоғамдастықтарды алаңдатып отырған әлемдік қаржы дағдарысы.
Әлемдік қаржы дағдарысын мінездейтін болсақ, 2009 жылғы қаңтардағы жағдайға
Елбасының шешімімен Қазақстанда экономикалық және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету
Бірінші тарау бойынша зерттелім қорытындылары:
- халықты төлемдік қабілеттілігінің теориялық анықтамаларын еңгізудегі өзгешеліктері айқындалады;
- халықтың төлемдік қабілетіндегі қаржылық механизмдік құрылымындағы басқару тетіктерінің
- халықтың төлемдікке қабілеттеуінің экономикалық талдау дәрежелерінен қорытынды шығарудағы
- халықтың төлемдік қабілетіне кері әсер ететін фактілер мен
2 Халықтың төлемдік қабілетінің мүмкіншіліктерін талдау
2.1 Халықтың тұтыну шығындарын қамтамасыз ету қабілеттілігінің дамуына талдау
Халықтың төлемдік қабілеті мен сатып алу қабілеттілігінің айырмасы, төлемдік
Халықтың тұтыну шығындары құрамына азық-түлік және азық-түлік емес тауарлар
Тұтыну шығындарын қамтамасыз ету мен қамтамасыз ете алмау көрсеткіші,
Сатып алу екі процестен тұрады. Мысалы, тұтыну тауарларды ұсыну
Кесте 4
Халықтың айына орташа жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстарын
теңге
Өңірлер 2009 жыл 2010 жыл 2011 жыл
Ақшалай табыс-
тылығы Тұтынуға жұмсау Ақшалай табыс-
тылығы Тұтынуға жұмсау Ақшалай табыс-
тылығы Тұтынуға жұмсау
1 6 7 8 9 10 11
Қазақстан Республикасы 15787 9751 19152 13723 25226 16935
Ақмола 11443 9879 14945 12713 20053 16482
Ақтөбе 16982 10737 19347 14747 24702 18329
Алматы 9486 9121 12534 11791 16838 15315
Атырау 39197 9433 37774 14604 50363 16775
Батыс Қазақстан 17873 9302 17864 13391 23816 15424
Қарағанды 15561 11307 18738 14190 24164 18354
Қостанай 12574 9003 16558 12914 21860 16698
Қызылорда 12385 7073 14602 9027 18889 12117
Маңғыстау 35713 12445 38317 14005 43914 15630
Оңтүстік Қазақстан 8206 6645 10790 9930 14308 12488
Павлодар 15326 10888 17978 16456 23455 18493
Солтүстік Қазақстан 11405 9734 14939 12413 19033 15210
Шығыс Қазақстан 12793 10936 16665 15832 22073 17528
Астана қаласы 32738 20117 38127 28376 48669 31573
Алматы қаласы 29347 13491 38190 18386 51703 23361
Ескерту – [12] әдебиет негізінде құрастырылған
Өндірушілердің қаржы-қаражаттық табыс табу сұранысы әрқашанда өз шығындарын ақтап
Халықтың тұтыну шығындарынан қалған қаржы қалдығы бұрын алынған қарыздарына
жалпы халықтың әл-ауқаттылығының өсім қабілетін дәлелдейді. Келесі 6 кестеде
Кесте 5
Халықтың орташа жан басына шаққандағы ақшалай табысының үй шаруашылығындағы
Өңірлер 2007 жыл 2011 жыл 2011 жыл мен 2007
1 2 6 7
Қазақстан Республикасы 71,85 67,13 -4,72
Ақмола -1,73 82,19 -19,54
Ақтөбе 82,90 74,20 -8,70
Алматы 96,34 90,95 -5,39
Атырау 26,93 33,31 +6,38
Батыс Қазақстан 56,11 64,76 +8,65
Жамбыл 90,35 86,11 -5,24
Қарағанды 74,36 75,95 +1,59
Қостанай 81,13 76,38 -4,75
Қызылорда 73,06 64,15 -8,91
Маңғыстау 35,28 35,59 +0,31
Оңтүстік Қазақстан 93,51 87,27 -6,24
Павлодар 69,77 78,84 +9,07
Солтүстік Қазақстан 97,39 79,91 -17,48
Шығыс Қазақстан 80,78 79,40 -1,38
Астана қаласы 76,61 64,87 -11,74
Алматы қаласы 58,04 45,18 -12,86
Ескерту – [9,12] әдебиеттер негізінде құрастырылған
Халық өз табысын неғұрлым тұтыну шығындарына көп жұмсаған сайын
Кесте 6
Қазақстан өңірлері бойынша жан басына шаққандағы ақшалайтабысын тұтыну шығындарына
(%)
Өңірлер 2007 жыл 2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл
2007 жылмен салыстырғанда
1 2 3 4 5 6 7
Қазақстан Республикасы 28,15 34,57 38,24 28,35 32,87 +4,72
Ақмола -1,73 9,1 13,67 14,94 17,81 +16,08
Ақтөбе 17,10 28,86 36,78 23,78 25,80 +8,7
Алматы 3,36 5,63 3,85 5,96 9,05 +5,69
Атырау 73,07 72,44 75,94 61,34 66,69 -6,38
Батыс Қазақстан 43,89 43,48 47,96 25,04 35,24 -8,65
Жамбыл 9,65 7,57 24,38 16,04 13,89 +4,24
Қарағанды 25,64 32,81 27,34 24,28 24,05 -1,59
Қостанай 18,87 27,78 28,40 22,01 23,62 +4,75
Қызылорда 26,94 37,98 42,89 38,18 35,85 +8,91
Маңғыстау 64,72 66,34 65,16 63,45 64,41 -0,31
Оңтүстік Қазақстан 6,49 12,00 19,03 7,97 12,73 +6,24
Павлодар 30,23 35,93 28,96 8,47 21,16 -9,04
Солтүстік Қазақстан 2,61 18,54 14,66 16,91 20,09 +17,48
Шығыс Қазақстан 19,22 22,67 14,16 5,00 20,00 +1,38
Астана қаласы 23,39 36,93 38,55 25,58 35,13 +11,74
Алматы қаласы 41,96 49,70 54,03 51,86 54,82 +12,86
Ескерту – [9,10,11,12] әдебиеттер негізінде құрастырылған
Қазақстанда халықтың қаржы жинау мүмкіншілігі 2007-2017 жылдар аралығында 4,72
Халықтың қаражат жинау мүмкіншілігінің артуы тек осы өңірлердегі экономика
2.2 Халықтың төлемдік қабілетінің төмен деңгейлерін талдау нәтижелері
Жалпы халықтың табыссыздығындағы әлеуметтік белсенділігі жоқтардың ішінде
7 кесте
Қазақстан Республикасы бойынша жұмыссыз халықты жынысы бойынша бөлу
Жылдар Барлығы Ерлер Әйелдер Әйелдер үлесі, %
2005 640,2 270,1 370,1 57,8
2006 625,4 262,5 362,9 58
2007 597,2 244,5 352,7 59,1
2008 559,9 226,5 333,4 59,5
2009 554,5 239,3 315,2 56,8
2010 496,5 215,7 280,8 56,6
2011 473 204,9 268,1 56,7
Ескерту - [13] әдебиет негізінде құрастырылған
Ал Ақтөбе облысында 68,4 %-дан, 68,4 %-ға, Алматы
Адам капиталын (АК) дүниеге әйелдер әкелгендіктен олардың еңбек ақы
Жұмыссыз әйелдердің еңбек ақылы табыссыздығын статистикалық мәліметтерден есептеу келесі
- біріншіден, жұмыссыз әйелдердің еңбек ақылы табыссыздығын есептеу үшін
Кесте 8
Әйелдерді еркектерге салыстырғандағы орташа айлық атаулы жалақының кемдігі
(теңге)
Аумақтар 2008 ж 2009 ж 2010 ж 2011ж 2008-2011
дағы өзгерістер Төлемдік қабілеттің артуы не кему үлесі %
1 2 3 4 5 6 7
Қазақстан Республикасы 13203 16276 18753 21427 +8224 -62,2
Ақмола облысы 5014 6609 9358 10783 +5769 -115,1
Ақтөбе облысы 15710 18178 21116 22856 +7146 -45,5
Алматы облысы 6896 9589 11932 13174 +6278 -91,0
Атырау облысы 35826 45844 50417 56305 +20479 -57,2
Батыс Қазақстан облысы 22935 24853 25198 27949 +5014 -21,9
Жамбыл облысы 6559 8243 10145 10169 +3610 -55,0
Қарағанды облысы 11694 12874 16568 19690 +7996 -68,4
Қостанай облысы 7129 8400 10208 11230 +4101 -57,5
Қызылорда облысы 14336 16607 17444 18183 +3847 -26,8
Маңғыстау облысы 35239 42983 48090 48538 +13299 -37,7
Оңтүстік Қазақстан облысы 7144 9602 10381 11730 +4586
Павлодар облысы 12822 14766 16922 19321 +6499 -50,7
Солтүстік Қазақстан облысы 4328 5656 6479 6181 +1853 -42,8
Шығыс Қазақстан облысы 8270 9582 11562 12682 +4412 -53,3
Астана қаласы 15646 18385 19561 23352 +7706 -49,3
Алматы қаласы 14233 18139 18776 21668 +7435 -52,2
Ескерту – [9] әдебиет негізінде құрастырылған
- екіншіден, жұмыссыз әйелдердің еңбек ақыдағы табыссыздығы ер азаматқа
- үшіншіден, статистикалық мәліметтерді осы есептеу әдісін қолдана отырып
Әйелдердің жұмыссыздығындағы табыссыздықтағы төлемдік қабілетінің жоқтығының ең үлкен дәрежесі
Жұмыссыз әйелдердің еңбек ақылы табыссыздығы болғанымен бюджет қорынан әлеуметтік
Әйелдердің жұмыссыздығында табыссыздығының қысқаруы экономикалық негізде жағымды көрсеткіштердің бірі
Кесте 9
Жұмыссыз әйелдердің еңбек ақылы табыссыздығын есептеу
Өңірлер Жұмыссыз әйелдердің саны (мың адам) Бір қызметкердің орташа
2008 2009 2010 2011 2008 2009 2010 2011 2008
(2·6·12 ай) 2009ж. (3·7·12 ай) 2010ж. (4·8·12 ай) 2011ж.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Қазақстан Республикасы 377,7 370,1 362,2 352,7 28329 34060 40790
Ақмола 20,8 19,2 20,8 19,0 18706 22740 27687 36540
Ақтөбе 23,6 24,9 19,7 20,1 29482 34851 40905 50271
Алматы 33,0 30,5 28,4 27,5 20180 24436 29779
Атырау 10,7 9,8 9,7 9,8 53472 65195 74682
Батыс Қазақстан 18,4 15,3 16,1 17,3 31868 36146
Жамбыл 24,3 24,9 25,3 20,5 19131 22542 26750 33996
Қарағанды 34,3 33,5 28,3 28,6 24772 28440 34612 44236
Қостанай 24,5 24,2 24,1 24,2 20693 24431 29249 37584
Қызылорда 12,5 15,4 15,4 15,3 26400 30943 36116 46859
Маңғыстау 11,1 11,8 7,4 7,5 53832 63959 72080 82055
Оңтүстік Қазақстан 47,8 42,3 43,3 49,3 19386 22864 27586
Павлодар 19,9 17,0 16,6 15,8 26872 31062 36882 46297
Солтүстік Қазақстан 18,2 20,9 18,5 16,8 19166 23011 27182
Шығыс Қазақстан 28,6 31,3 32,0 31,9 23846 27688 33101
Астана қаласы 19,5 15,8 21,1 20,0 41921 51001 63001
Алматы қаласы 30,3 33,6 36,1 29,1 39614 49201 59240
Ескерту – [9] әдебиет негізінде құрастырылған
Себебі, жанұядағы бала бағу мен асырап-тәрбиелеуге уақыттың көп бөлінуіне
Қалалық тұрғындар мен ауылдық тұрғындардың қаржы табуы мен
Кесте 10
Ауылдық жердегі халықтың үй шаруашылығы бойынша тұтынуға жұмсалынған
(айына орташа жан басына шаққанда теңге)
Өңірлер аталуы 2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл Өсу
1 2 3 4 5 6
Қазақстан Республикасы -3905 -5594 -6178 2273 58,2%
Ақмола -943 +1066 -757 -186 80,2%
Ақтөбе -3467 -3624 -4582 1115 32,1%
Алматы -1746 -412 -3248 1502 86,0%
Атырау -4323 -6860 -5264 941 21,7%
Батыс Қазақстан -3730 -3665 -6354 2624 70,3%
Жамбыл -1439 -1510 -2306 867 60,2%
Қарағанды -5070 -6409 -6047 977 19,2%
Қостанай -3727 -4701 -4348 621 16,6%
Қызылорда -1799 -1591 -872 -2671 48,4%
Маңғыстау -5996 -6695 -9172 3176 52,9%
Оңтүстік Қазақстан -2286 -6111 -4129 1843 80,6%
Павлодар -3322 -4255 -4875 1553 46,7%
Солтүстік Қазақстан -1472 -1910 -2752 1280 86,9%
Шығыс Қазақстан -4071 -5738 -3259 -812 80,0%
Ескерту – [9,10,11] әдебиеттер негізінде құрастырылған
Қазіргі күні ауыл тұрғындарының әлеуметтілігін көтеру мәселесі мемлекет
трансферт, мақсатты инвестициялар тартылуымен қатар ауыл бюджетін енгізу
Ауылдық жердегі халықтың үй шаруашылығы бойынша тұтынуға
- Қазақстан бойынша айына орташа жан басына шаққандағы
- Атырау және Оңтүстік Қазақстан облыстарында ауыл тұрғындарының қала
- Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Ақмола облыстарындағы ауыл тұрғындарының орташа
Халықтың тұрмыстық деңгейін өсіртетін бірден-бір көрсеткіш халықтың өзіндік
халықтың жан басына шаққандағы ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасы;
халықтың кедейлік көрсеткіштері;
азық-түлік құнынан төмен табысы бар халықтың үлесі;
үй шаруашылығы мөлшеріне байланысты табысы төмен халық (тұрғын-үй шаруашылығындағы
Қазақстан Республикасы бойынша халықтың жан басына шаққанда ең төменгі
- 2010 жылы халықтың жан басына шаққандағы ең төменгі
- осы көрсеткіш 2007-2011 жылдар аралығында Ақмола облысы бойынша
- Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Шығыс Қазақстан облыстарында
Халықтың дені сау, жеткілікті білім деңгейіне қолжеткізу, қоғам өміріне
«Қазақстанда адам дамуы туралы жеті ұлттық есеп даярланды, олар
Халықтың ішіндегі табыс күнкөріс деңгей шамасынан төмендерді олардың отбасы
Халықтың кедейлік көрсеткіші үшке бөлінеді. Олар:
халықтың кедейлік үлесі (ХКҮ);
халықтың кедейлігінің тереңдігі (ХКТ);
халықтың кедейлігінің өткірлігі (ХКӨ).
Халық азық-түлік қоржыны (АТҚ) құнынан төмен табысы бар халықтың
- Қазақстан Республикасы бойынша халықтың азық-түлік қоржыны құнынан
- 2010 жылы ауыл тұрғындарының азық-түлік қоржыны құнының
- ауылдық жердегі халықтың азық-түлік қоржыны құнынан төмен табысы
Екінші тарау бойынша зерттелім қорытындысы:
- халықтың қаражат жинау мүмкіншілігі тек субьектілік экономиканың дамуына
- ҚР бойынша жан басына шаққандағы өңірлік өнімдегі халықтың
- Қазақстанның барлық өңірінде халықтың қаражат қор капиталын жинау
- Қазақстан бойынша халықтың табыстану индексі 2006-2011 жылдар аралығында
3 Халықтың төлем қабілеттілігіндегі іс-тәжирибелік мәселелерінің шешімі
3.1 Нарықтық қатынастардағы халықтың төлемдік даму жолдары
Халықтың әлеуметтілік қабілетін көтерудегі, олардың төлемдік мүмкіншілігінің өсуі барысындағы
Нарықтық экономикада халықтың қаржылық қатынастарды жүргізуіне байланысты білімділік
Қаржы нарығы қатынастар дамылсыз дамыған сайын халықтың сауатсыздығын жою
Нарықтық қатынас (оның ішінде қаржы-қаражат және ақша қатынастары) дамилсыз
Казіргі күні халықтың қаржыгерлік сауатсыздығындағы кемшіліктердің орны:
мемлекеттік тілде республика төңерегіндегі шығарылатын көпшілікке арналған газет-журналдарда халыққа
жинақтаушы зейнет ақы қорлары (ЖЗАҚ), қор биржаларының (ҚБ), сақтандыру
шалғай аудандарда, кеңшаруа, округтерде, ауылдарда нарықтық қатынастардың экономикалық категориялары
Бүгінгі күні, біздің елімізде арнайы компьютерлік бағдарлама мен ойындар
Нарықтық қатынастардағы халықтың төлемділік мүмкіндіктерін жетілдіру жолдарын атап
- халық төлемділікке қабілеттенуі;
- халықтың төлемділігін қуаттандыру;
- халықтың төлемділік қауіпсіздіктері;
- халықтың төлемділік қабілетін тудыру;
- халықтың төлемдік қабілеттігін мемлекеттік реттеу;
- халықтың төлемдік қабілетін қолдау;
- халықтың төлемдік қабілетін арттыру.
Халықтың төлемділікке қабілеттенуі – әркімнің өзіндік еңбек ету қабілеттілігіне
Халықтың төлемділігін қуаттандыру – табыстарды үнемдеудегі қаржы-қорының пайдалы орналастырудағы
Халықтың төлемділігін қауіпсіздендіру – төлемдік мүмкінділігі толмай немесе жоқ
Халықтың төлемділік қабілеттілігінін тудыру – бюджет қорлар мен әртүрлі
Халықтың төлемділік қабілеттілігін мемлекеттік реттеу – мемлекет жарлығы
Халықтың төлемдік қабілетін қолдау – банктердегі қысқа және ұзақ
Халықтың төлемдік қабілетін арттыру – жәрдем ақы мен еңбек
Нарықтық қатынастарда халықты төлемділікке қабілеттендірудің өзі олардың оңды және
Халықтың төлемдік қабілеттігіне кері әсер ететін фактілер:
көлеңкелі экономиканың дамуына жол беру,
сыбайлас жемқорлықтың дамуы,
инфляциялық (тауарлар бағасының өсуі, ақша құнының құнсыздануы),
жалған ақша;
экономиканың қарқынсыз дамуы,
әртүрлі қарыздардың өсімі (банктердің несиесіне қарыздар),
Халықтың төлемдік қабілет өсуіне әсер ететін фактілер:
жекеменшік кәсіпорындарды иелену,
құнды қағаздарды иелену,
банктердегі депозиттік салымдардың өсуі;
жинақтаушы зейнетақыдағы үлестіліктердің өсуі,
Ескерту [25] әдебиеттің негізінде құрастырылған
Cурет 3 - Халықтың төлемдік қабілетіндегі өсімдік бағыттары мен
халықты әлеуметтік қорғау.
Халықтың басқа субъектілік экономикамен қаржы-қарыжат қатынастарын жүргізудегі олардың төлемділік
Халықтың төлемдік қабілетінің артуы олардың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайының өсуі. Қандай
- әркімнің өзіндік табыстану мүмкіншілігіндегі әлеуметтік-тұрмыстық деңгейінің көтерілуі;
- қоғамдық орта бюджет қорларынан халықтың жалпы қоғамдық-тұрмыстық мақсаттардағы
- нарықтық қатынастардағы жеке кәсіпшіліктердің халықтың әлеуметтік шығындарын қаржыландыруы.
Әртүрлі қаражат қорларынан инвестиция құйылуы, олардан алынатын әртүрлі салықтар
Мұндағы схема бағыттарына түсініктеме:
1 бағыт - халықтың субъектілік экономика жүйелерінен еңбек ақы
2 бағыт - күнделікті тұтыну шығындарын қамтамасыз етуден кейінгі
3 бағыт - халықтың төлемділік қабілеттілігін арту (қуаттандыру) көздеріне
4 бағыт - халықты бюджет көздері арқылы төлемділік
5 бағыт - халықтың еңбек ақы және бюджеттік қаржылануы
6 бағыт – халықтың төлемдік қабілетінің кемуі.
Халықтың төлемдік қабілетінің төмендеуіне әсерін тигізетін оның объектілік және
Халықтың төлемдік қабілетінің объективті төмендеуі дегеніміз – әркімнің нарық
Халықтың төлемдік қабілетінің субъективті төмендеуі дегеніміз – инфляция, көлеңкелі
Демек, халықтың төлемдік қабілетінің ордында да оның объективтік және
Табыстардың төлемділік қабілетінің қуаттандырудың тағы бір жолы төлемдік жеңілдіктерді
Нарықтық қатынастарда халықтың тұрмыстық – әлеуметтік дамуына қоғамдық тұрғыда
Келесі суретте халықтың тұрмыстық-әлеуметтік шығындарын бюджет қорлары арқылы қоғамдық
Қоғамдағы қозғаушы күш - капитал. Ал капиталдың өзі негізінен
адам капиталының дамуы (АКД),
өндіріс капиталының дамуы (ӨКД),
ақша (қаржы-қаражат) капиталының дамуы (ҚКД).
Осы капиталдардың ішіндегі ең өзектісі өндіріс капиталының дамуы.
1. Өндіріс капиталының даму тиімділігі адам капиталының
Ескерту [24] әдебиеттің негізінде құрастырылған
Cурет 4 - Халықтың тұрмыстық-әлеуметтіктерін бюджет қорынан
Демек, өндіріс, өндірістік емес субьектілік экономика жүйесін қаржыландырушысы.
өндірістің әлеуметтік экономикасындағы тиімділіктердің дамуы,
өндірістің әлеуметтік психологиясындағы тиімділіктердің дамуы,
өндірістің әлеуметтік логикасындағы тиімділіктердің дамуы,
өндірістің әлеуметтік құқықтықтың даму тиімділігі,
өндірістік мінездеме,
өндірістегі әлеуметтік философия,
өндірістегі ұжымдық морал,
өндіріс мәдениеті, этика, эстетика және дизайн дамуы,
өндірістік сапа,
өндірістің даму негізгі саясаты мен негізгі ішкі және сыртқы
Қорытындылай келгенде: өндіріс капитал тиімділігі адам капиталының даму тиімділігін
2. Өндіріс капиталының даму тиімділігі әрқашанда ақша және қаржы-қаражат
Ақша құнының өзгермелілігі – халықтың төлемдік қабілетін анықтағандықтан, халық
Адам капиталы өндіріс капиталынсыз дами алмаса, ақша (қаржы-қаражат)
Халықтың төлемдік қабілетін туғыздырушылығында – субьектілік және обьектілік
Халықтың төлемдік қабілетін реттеу ─ өзіндік реттеу және қоғамдық
Халықтың төлемдік қабілетін мемлекеттік реттеу дегеніміз ─ халықтың тұрмыстық-әлеуметтік,
Капиталдардың біртұтастық қатынастарының дамуындағы халықтың тұрмыстық-әлеуметтік деңгейінің жетілундегі олардың
Ескерту [37] әдебиеттің негізінде құрастырылған
Cурет 5 – Субъектілік экономикадағы банк капиталы, қаржы қор
Халықтың төлемдік қабілетін өзіндік реттеу дегеніміз – білімділік нәтижесінде
Халықтың төлемдік қабілетіндегі өзіндік реттеу орталығы жанұя (отбасы)
тұтыну шығындарын қаржыландыруды реттеу,
тұрмыстық шығындарды қаржылауды реттеу,
білім алу шығындары мен тәрбие шығындарын реттеу,
мәдени іс-шаралар шығындарын реттеу,
негізгі капитал шығындарын қаржыландыруды реттеу,
жеке кәсіп шығындарын қаржыландыруды реттеу,
құнды қағаздарға орналастыру мен қаражат-қорларға және банктер салымдарына қаражаттауды
Адам капиталының дамуындағы оларды қоғамдық қолдау негіздеріндегі төлемдік қабілеттерін
Әлеуметтік-тұрмыстық капиталдардың даму өзгешелігі адам капиталдарын дамытудағы ортақ мүддені
Мемлекеттік біртұтастық - әркімге ортақ әлеуметтік-тұрмыстық капиталдың даму бірлестігінде.
3.2 Халықтың төлемдік қабілетіндегі әдістемелік мәселелерін жетілдіру
Қоғамның даму қозғаушысы адам капиталы. Ал адам капиталының дамуы
Халық капиталдарының өтімділігі екіжақты қолданыста болады. Бірі, әртүрлі төлемдік
Халық капиталдары (немесе олардың өтімділік қорларының) егесі жанұя (отбасы)
Халықтың төлемдік қабілетінің менеджменті:
өткен шақтағы төлемдік қабылет менеджменті;
осы шақ төлемдік қабілет менеджменті;
болашақ төлемдік қабілет менеджменті болып бөлінеді.
Халықтың өткеншақ төлемдік қабілетінің төмен болғанына қарамастан оның осы
Жылдар жылжып өткен сайын халықтың төлемдік қабілеті артта түсуі
Жеке капитал
Халықтың төлемдік қуаттылығы = -------------------------- ;
Қарыз капитал
Халықтың төлемдік қуаттылығы жеке капитал есебінен немесе қарыз капитал
Сонымен нарықтық қатынастарда халықтың төлемділікке қабілеттенуін жеке капиталды пайдалану
Халықтың жеке капиталдарды пайдалану менеджментіндегі жеке капитал дегеніміз- олардың
Айналым және негізгі қорлардың халықтың төлемдік қабілеттілігін арттыруда оларды
Қорыта келгенде халықтың жеке капитал менеджментінде:
- халықтың қаржы-қаражат капиталдары менеджментті;
- халықтың негізгі қорлар (жылжитын, жылжымайтын) капиталдары менеджментті;
- халықтың айналым қорлары (үй шаруашылығындағы дүние-мүліктер) капиталдарының менеджменті
Осы капиталдарды әртүрлі жолдармен иеленуіне байланысты әрбір жанұядағы капиталдар
Олар:
- халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффициентінен жоғары (қуатты және
- халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффициентіне тең (қарыз капиталы
- халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффициентінен төмен немесе төлемдік
Халықтың ағымдағы күнделікті тұтыну тауарларын сатып алудағы олардың төлемдік
Халықтың ағымдағы төлемдік мүмкіншіліктеріндегі менеджменті дегеніміз - олардың күнделікті
Оны келесі формулада есептеуді ұсындық:
Мұндағы ескерімдер:
алашақ қарыздар дегеніміз - біреулерге берілген қарыздардың қайтарымдарымен уақтысында
берешек қарыз дегеніміз – біреулерден (заңды және жеке тұлғалардан)
Демек, жанұя бюджетінің ағымдағы төлемдік мүмкіншіліктер менеджменті:
жанұя бюджетіндегі кірістер (табыстар) менеджменті;
жанұя бюдждетінің шығыстар (шығындар) мененджменті;
жанұя бюджетіне алашақ қарыздар менеджменті;
жанұя бюджетінен берешек қарыздар менеджменті түрлерінің орнын атаған жөн.
Халықтың төлемдік қуаттылығы ондағы түсімдер мен шығыстар дәрежесіндегі қатынастардан
Халықтың ағымдағы төлемді қабілеті – күнделікті төмен дәрежедегі шығындарды
Халықтың үлкен дәрежедегі капиталды төлемдік қабілетіне жету мақсатында әр
Жалпы халықтың ағымдағы төлемдік мүмкіншілігінің түрлері:
- халықтың ағымдағы төлемдік мүмкіншілігі 1,0 коэффициенттен жоғары болғанда,
- халықтың ағымдағы төлемдік мүмкіншілігі 1,0 коэффициентке тең болғанда:-кірістері
- халықтың ағымдағы төлемдік мүмкіншілігі 1,0 коэффициентінен төмен болуы,
Халықтың төлемдік қуаттылығымен төлемдік мүмкіншіліктерінің жиынтық нәтижелері, халықтың төлемдік
Халықтың
төлемдік
қабілеті
Немесе, осы формуланы жіктеп жазатын болсақ:
Кесте 11
Халықтың төлемдік қабілеті бойынша әртүрлі жанұядағы қаржылық жағдайға байланысты
Халықтың төлемдік қабілетіне байланысты менеджментінің түрлері Халықтың
1-ші түрі:
а)
б)
в)
Халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффиценттен жоғары немесе өте жоғары
Халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффиценттен жоғары немесе өте жөғары
Халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффиценттен жоғары немесе өте жөғары
Халықтың төлемдік мүмкіншілігі 1,0 коэффициенттен жоғары немесе өте жоғары
Халықтың төлемдік мүмкіншілігі 1,0 коэффициентке тең.
Халықтың төлемдік мүмкіншілігі 1,0 коэффициентен кем.
2-ші түрі:
а)
б)
в)
Халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффицентіне тең болғанда.
Халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффицентіне тең болғанда.
Халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффицентіне тең болғанда.
Халықтың төлемдік мүмкіншілігі 1,0 коэффициенттен жоғары немесе өте жоғары
Халықтың төлемдік мүмкіншілігі 1,0 тең болғанда.
Халықтың төлемдік мүмкіншілігі 1,0 коэффициентін төмен бөлігі
3-ші түрі:
а)
б)
в)
Халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффиценттен төмен, яғни қуаттылығы жоқ
Халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффиценттен төмен, яғни қуаттылығы жоқ
Халықтың төлемдік қуаттылығы 1,0 коэффиценттен төмен, яғни қуаттылығы жоқ.
Халықтың төлемдік мүмкіншілігі жоғары немесе өте жоғары бөлігі .
Халықтың төлемдік мүмкіншілігі 1,0 коэффицентке тең.
Халықтың төлемдік мүмкіншілігі 1,0 коэффицентке кем немесе өте төмен
Ескерту – [6] әдебиет негізінде құрастырылған
Осы ұсынылған есептеу формуласындағы халықтың төлемдік қабілеттерін келесі әрбір
Халықтың төлемдік қабілетінің осынша түрге бөлудің өзі мемлекет тарабынан
халықтың төлемділік есеп жүргізу тәуекелділіктері,
халықтың есеп жүргізуінің төлемділік қабілетті талдау нәтижелері,
халықтың есеп жүргізуіндегі төлемділік қабілет саясаты,
халықтың төлемділік қабілет есебі,
халықтың төлемділік қабілет құқықтыры,
халықтың төлемділік қабілет жүргізу тәуекелділігі.
Халықтың төлемділік құқықтық менеджментінің өзі қаржыгерлік білімділікке жүгінеді.
Әркімнің табыс мөлшері әртүрлі. Сондықтан еңбек ету мүмкіншілігіне қарай
Нарықтың қатынастың өзі екі жақтық бірі оң жағындағысы, екіншісі
Халықтың қаржылау (жарату) тәуекелділігі,
азық-түлікті сатып алғандағы сапасына байланысты төлемдік тәуекелділік;
тұрмыстық тауарларды сатып алғандағы сапасына байланысты төлемдік тәуекелділік;
білім денсаулық сақтау шығындарына және әртүрлі қызметтерге төлемдік
Қаражаттау (қаржыны орналастыру) тәуекелділігі:
ақша валюта айырбастау тәуекелділігі;
депозиттер нарығы бойынша салымдар тәуекелділігі;
несие алу нарығына байланысты алу тәуекелділігі;
бағылы қағаздар нарығы бойынша иелену тәекелділігі;
жинақтаушы зейнетақы қорлар нарығына байланысты салымдар жасау тәекелділігі.
Халықтың қаражаттау қаржылы капиталды орналастыру тәуекелділігі, одан өсім құнында
Тәуекелділіктің өзі, ақша жарату мен пайдалануға беру үшін шешімдерді
Нарықтық қатынастарда халықтың төлемдік саудаласуы – тауарлардың көтерме сауда
3.3 Халықтың төлем қабілетін реттеу
Қандай мемлекет болмасын ондағы жергілікті және мемлекеттік бюджеттін қоғамдық
- халықтың кәріліктегі төлемдік қабілетті қамтамасыз етілуі;
- мүгедектердің бюджет қоры арқылы қамтамасыз етілуі;
- тегін білім алу гранттары мен стипендиясы;
- бала мен анаға арналған әлеуметтік көмектермен жәрдем ақылар.
Халықтың әлеуметтік топтары бюджет көздерінен қаржыландырғандықтан оларды төлемдікке қабілеттендіру
Халықты төлемдікке қабілеттендіру-тек бюджет көздерінің молаюына тікелей байланысты
Халықтың бюджет қорлары арқылы әлеуметтік - тұрмыстық қолдаудың
- халықты бюджеттік мекемелер арқылы әлеуметтік-тұрмыстық шығындарын арнайы заңды
- халықтың төлемдік қабілетін мемлекеттік реттеу (тікелей реттеу).
Халықтың қаржыгерлігін жанама және тікелей реттеудің негізгі мақсаты қаржылық
Төлемдік қабілетті өзіндік реттеу дегеніміз- әркімнің өзіндік біліммен қаржы
Халықтың төлемдік қабілетін реттеу дегеніміз- белгілі тәртіпті сақтау
Өзіндік реттеудің өзгешелігі ақша қатынастары операцияларын жүргізудегі оның алғашқысы,
Ағымдағы өзіндік реттеу- күнделікті тұтыну тауарларын сатып алу мүмкіншіліктеріне
Алғашқы өзіндік реттеу- өзінің төлемдік қабылетін күтірмейтін сұраныстардың ішіндегі
Содан – соңғы өзіндік реттеу- ағымдағы және алғашқы реттеуді
Капиталды төлемдік қабілеттілікті реттеу – халықтың қолдағы қаржы қорларын
Халықтың қаржыгерлігінде өзіндік тікелей реттеумен қатар жанама реттеулердің түрлері
- халықтың төлемдік қабілетін қуаттандыру;
- халықтың төлемдік қабілетін қолдау.
Халықтың төлемдік қабілетін мемлекеттік қуаттандыру дегеніміз – халықтың алып
Халықтың әртүрлі мақсаттарда төлемдерін орындау өзіндік психологиялық реттіліктері
Халық төлемдерінің реттеушілдік түрлері:
- мақсатты реттеушілік төлемдер;
- міңдетті реттеушілік төлемдер;
- ерікті реттеушілік төлемдер.
Халықтың мақсатты реттеушілік төлемдері дегеніміз – әртүрлі қаражат қорларын
Халықтың міндетті төлемдері дегеніміз – келісілген шартты көлемдер. Мысалы,
Халықтың ерікті төлемдері дегеніміз – әркімнің өз қаржы мүмкіншіліктеріне
Қазіргі күні Қазақстанда халықтың кәрілік кезіндегі төлемдік қабылетін туғызатын
Халықтың кәріліктегі төлемдік қабылетін қуаттандыру үшін 2010 жылы «Еңбек
Халықтың сонан соңғы өзіндік реттеу түрлерінің бірі – өзіндік
Осы халықтың сонан соңғы өзіндік реттеуі өзіндік тандау мақсатында
Ана мен баланың төлемдік қабілетін қолдау жөніндегі мемлекеттік саясат
- Бір балаға 3276 теңге (3,0 АЕК);
- Екінші балаға 3222теңге (3,5 АЕК);
- Үшінші балаға 4368 теңге (4,2 АЕК);
- Төртінші балаға және одан жоғары 4914 теңге (4,5
- Бір балаға 5840 теңге (5,0 АЕК 78,3 %);
- Екінші балаға 6424теңге (5,5 АЕК 68,3 %);
- Үшінші балаға 7008 теңге (6,0 АЕК 60,4
- Төртінші балаға және одан жоғары 7592 теңге (6,5
2008 жылдан біржасқа дейнгі бала күтіміне Мемлекеттік әлеуметтік
Жүктілік пен босануға арналған әлеуметтік төлемдер, босану демалысына шыққан
Ел Президентінің тапсырмасы бойынша:
- 2010 жылдың 1 қаңтарынан базалық зейнетақы 4210
- 2010 жылдан бастап базалық зейнетақы Республика бойынша еңтөменгі
- 2010 жылдың 1 қаңтарынан төменгі зейнетақы мөлшеріне 9%
Алғаш рет зейнетақы тағайындау үшін есептеу табыстын 15-АЕК шектелінген
- 2010 жылдың 1 қаңтарынан еңтөменгі зейнеақы мөлшері 7900
- күнкөріс деңгейнің көрсеткіші 2010 жылдан бастап 8861 теңгеден
- 2010 жылдын басынан №2 Тізім (өндірістерде, жұмыстарда мамандарда,
Халықтың төлемдік қабілетінің өсуі экономиканың өсуіне тікелей байланысты. Экономиканы
Үшінші тарау бойынша зерттелім қорытындылары:
- нарықтық қатынастардағы халықтың төлемдік даму жолдарын нақты көрсетілуі;
- халықтың төлемдік қабілеттілігіндегі өсімдік бағыттары мен оған кері
- субъектілік экономикадағы банк капиталы, қаражат қор капиталы, өндіріс
Қорытынды
Қазіргі кезде Қазақстан экономикалық әлеуметтік тұрғыда қарағанда бәсекелестікке қабілетті
- бүгінгі күні 150 жаңа ауырухана, емхана, ғылыми-клиникалық орталықтар,
- 2011 жылдың өзінен бастап зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері
- мүгедектер асыраушысынан айырылушылар және жасына байланысты берілетін
- 2008 жылдан бастап баланың тууына байланысты берілетін жәрдемақы
- 2008-2012 жылдар аралығында 200 бала-бақша салынуы қолға алынуда;
- отанымызда алдағы уақытта 250 жаңа мектеп, 50 кәсіби-техникалық
- 2012 жылдың сонына қарай 50 млн. шаршы метр
- Қазақстан Статистика жөніндегі агенттігінің (СЖА) мәліметі бойынша халықтың
Осы межеленген тұжырымдама міндеттемесінің орындалуымен орындалмауы және оны артығымен
Халықтың әлеуметтілігінің артуы екі жолмен дамиды. Олар, халықтың әлеуметтілігі
нарықтық экономикадағы әлеуметтану ғылыми пәні;
нарықтық экономикадағы әлеуметтік құқық;
нарықтық экономикадағы әлеуметтік менеджмент;
нарықтық экономикадағы әлеуметтік экономика;
нарықтық экономикадағы әлеуметтік философия;
нарықтық экономикадағы әлеуметтік психология;
нарықтық экономикадағы әлеуметтік есеп пен статистика;
нарықтық экономикадағы әлеуметтік логика;
нарықтық экономикадағы әлеуметтік саясат;
нарықтық экономикадағы әлеуметтік идея мен идеология;
нарықтық экономикадағы әлеуметтік мәдениет;
нарықтық экономикадағы әлеуметтік бюджет
Нарықтық экономикадағы халықтың төлемдікке қабілеттену бағыты бойынша осы пәндер
Осы аты аталған пәндердің өзі әрбір жеке адамның (заңды
Қоғам алға жылжып дамыған сайын ондағы өмір сүріп отырған
Дипломдық жұмысты орындалуға қойылған талап халықтың субъектілік экономикадан алашақ
Халықтың төлемдікке қабілеттенуі тек олардың табыстануға қабілеттенуімен туындайды. Ал,
Пайдалынған әдебиеттер тізімі
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050» Стратегиясы
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту
Қазақстандағы адам дамуы: Оқулық Жалпы редакциясын басқарған
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан халқының
Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов
Әуелбаев С. Халықтың қаржыгерлігі //Монография –Тараз: ТарМУ, 2003,
Бушуев В. В., Голубев В. С., Коробейников А. А.,
Абдрахманова Г.Т. Теневые параметры реформируемой экономики: структура и форма
Қазақстан өңірлері - 2011 жыл. Статистикалық жинақ. Астана, 2012.
Қазақстан өңірлері - 2010 жыл. Статистикалық жинақ. Астана, 2011.
Қазақстан өңірлері - 2009 статистикалық жинақ. Астана, 2010. 221
Казахстан 2011 жылы. Статистикалық жылнамалығы. Астана 2012.496 бет
Қазақстан халқының экономикалық белсенділігі 2007-2011. Статистикалық жинақ, Астана. 2012
Акбергенов И.И др. Финансово-кредитные проблемы развития экономики Казахстана /Под
Әуелбаев С. Халықтың қаржысы мен қаражаты – Алматы: Ғалым,
Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері: Оқу құралы. –
Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы –
Деньги, кредит, банки: Учебник /Под редакцией проф. Г.С.Сеиткасимова. –
Мельников В.Д. Государственное финансовое регулирование экономики Казахстан. Алматы: Қаржы-қаражат,
Государственная программа микрокредитования наимение обеспеченных граждан РК на 1998
Государственная программа по снижению бедности в Республике Казахстана на
Сансызбаева Г.Н. Система социальной защиты населения и ее проблемы:
Республика Казахстан: Отчет о человеческом развитии 2002. Борьба с
Шокаманов Ю.К. Тенденции человеческого развития в Казахстане.- Алматы: Агентство
Иванов Ю.Н., Саградов А.А. К вопросу об исчислении и
Исследование уровня жизни в Казахстане // Казахстан: уровень жизни
Бузляков Н.И. Методы планирования повышения уровня жизни. - М.:
Потребности, доходы, потребление: Методология анализа и прогнозирования народного благосостояния
Майер В.Ф. Уровень жизни населения СССР. - М.: Мысль,
Савченко П. Уровень и качество жизни: понятия, индикаторы, современное
Жеребин В.М. Экономика домашних хозяйств / В.М. Жеребин, А.Н.Романов.-М.:
Гурьев В.И. Основы социальной статистики. - М.: Финансы и
Стоимость жизни и ее измерение / под ред. В.М.
Адамчук В.В., Кокин Ю.П. и др. Экономика труда. −
Шокаманов Ю.К. Тенденции человеческого развития в Казахстане.-Алматы, 2001. –
1http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_Complete.pdf
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2195.html
70
Әртүрлі қаражат қорлар мен жеке кәсіпкерлік
(бизнестік істер)
Төлемдік мүмкіншіліктердің артуы
Қаражаттану өсім құны
Төлемдік мүмкіндіктердің артуы
Қаражаттау
(пайдалану),
Қайта қаражаттау
Қаржылау
(қайтарымсыз жарату)
Қаржылану
Әлеуметтерді бюджеттен қанағаттандыру
Еңбек ақылы табыстану
Өндіріс саласының дамуы (орта және шағын бизнестегі кәсіпорындар мен
Жинақтаушы зейнетақы қорлары.
Банктердегі салымдар.
Құнды қағаздарды иелену
Сақтандыру қорлары
1
3
3
Тұтыну тауарларына және қызметтерге төлемділік
Халықтағы қаржы- қаражат қатынастары
2
5
Халықтың төлемдік қабілеттігінің қуаттану көздері
2
6
6
4
3
3
Халықтың төлемділік қабілеттігінің кемуі:
-көлеңкелі экономика,
-сыбайлас жемқорлық,
-инфляция,
- жалған ақша,
-халық табыстарындағы ұзартылған алашақ қарыздықтары.
Халықты бюджет көздері арқылы төлемдік қабілеттілігін тудыру, әлеуметтік көмек,
Бюджеттен халықтың қоғамдық -тұрмыстық шығындарын қаржыландыру
Жеке меншік кәсіпкерлік :
-тауар өндірісі;
-әртүрлі халыққа тұрмыстық қызмет көрсету.
48
Әртүрлі заңда қабылданған төлемдік жеңілдіктер
Бюджеттегі әлеуметтік төлемақылар
Халықтың шығындарына төлемдікке қабілеттендірудегі тұрмыстық-әлеуметтік қолдау түрлерін бюджеттен қаржыландыру
Білім гранттары мен мектеп деңгейіндегі орта білім беруді қаржыландыру
Бюджеттен денсаулық шығындарын қаржыландыру
Коммуналды тұрғын үй салымдарын қаржыландыру
Қалалық, ауылдық инфрақұрылымдарды қаржыландыру мен инвестициялау және бюджет несиесін
Мәдени, әдеби, тарихи т.б. іс-шараларды қаржыландыру
Өндіріс капиталы
Өндіріс капиталы
54
Төлемдік мүмкіншіліктеріне байланысты төлемдік ұсыныстар
Халықтың ағымдағы
төлемдік мүмкіншіліктері
Жанұя бюджетінің кірістері (табыстары)
Жанұя бюджетінің шығыстары (шығындар)
Жанұя бюджетіндегі алашақ қарыздар___
Жанұя бюджетіндегі берешек қарыздар
=
+
-
; (8)
Халықтың төлемдік қабілеті
+
-
Жеке капитал
Қарыз капитал
=
Халықтың
төлемдік
қабілеті
; (10)
+
-
Жанұя бюджетіндегі алашақ қарыздар
Жанұя бюджетіндегі берешек қарыздар
Жанұя бюджетінің кірістері (табыстары)
Жанұя бюджетінің шығыстары (шығындар)
60
Адам капиталының дамуы
Тауарлар мен қызметтер сұранысы
Өндірістердің қоғамдық тиімділіктері (ақша құнының өзгеруі, экономиканың әлеуметтілігі)
Өндірістегі ішкі тиімділік
(өндіріс егесі мен ұжым мүшелері)
65
69
Ақша( қаржы-қаражат капиталы)