Жоспар
Кіріспе
1 Сот төрелігі – Қазақстан Республикасындағы біртұтас мемлекеттік
1.1 Сот билігі ұғымы
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің қалыптасуы
1.3 Билік тармағындағы сот жүйесінің рөлі
2 Қазақстан Республикасында сот төрелегін жүзеге асырудың конституциялық
2.1 Сот төрелігінің конституциялық негіздері
2.2 Судьялар тәуелсіздігінің кепілдіктері және оны нығайту мәселелері
3 Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі
3.1 Жоғарғы Сот Кеңесі. Әділет біліктілік
3.2 Судьялардың конституциялық – құқықтық мәртебесі
4 Сот билігі жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелері
4.1 Сот және заң шығарушы биліктер арасындағы өзара
4.2 Мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтары арасында
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-ші бабында республиканы демократиялық, зайырлы,
Құқықтық нигилизм әлі де орын алып отырған қоғамда,
Республика стратегиясын 2030 жылға дейін белгілеген Қазақстан халқына
Біздің қоғамымыздың алдына қойылған басым мақсаттарға жету жолында
Сот билігінің теориялық негіздерін әзірлеу және оларды заңнама
Бірақ, қол жеткен табыстармен шектеліп, тоқмейілсуге болмайды, өйткені
Сондықтан да еркін, тиімді және қауіпсіз қоғам құрудың
сот өндірісін оңайлату, оның объективтілігін, сондай-ақ сот актілерінің
сот өндірісі шеңберінде және сот шешімдерін атқару кезеңінде
1 Сот төрелігі – Қазақстан Республикасындағы біртұтас мемлекеттік
Сот билігі ұғымы
Ештеңе де бостан туындамайды және кенеттен пайда болмайды,
Билікті бөлу идеясын негіздеуде француз ойшылы Шарль Луи
Оның үстіне сот билігі заң шығарушы және атқарушы
Ш.Монтескьеден айырмашылығы билік бөлісу теориясын Жан Жак Руссо
Билік бөлу теориясы көптеген елдердің мемлекеттік-құқықтық тәжірибесінде кеңінен
Билік бөлісу қағидатына негізделген мемлекеттік жүйенің артықшылығы –
«Қазақ елінің сот билігі» еңбегінде Қ.Мәми «қазақтың үш
Билік бөлісу теориясы 1787 жылғы АҚШ Конституциясында мейлінше
Мемлекеттік биліктің бірлігі туралы ереже бүгінгі күні де
Биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтары Қазақстан
Қазіргі әлемдік конституциялық-құқықтық тәжірибе жаңа проблемалар туғызуда, бұлар
Біріншіден, мемлекеттанушылардың билік бөлу теориясын бірегей мемлекеттік саясаттың
Екіншіден, қазіргі мемлекеттануда билік бөлу теориясының тұжырымдарымен үйлесетін
Жоғарыда айтылғандар мемлекеттік билік бірлігі мен билікті бөлудің
Мемлекеттік билікті үш тармаққа: заң шығарушы, атқарушы және
Сот билігі – азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүргізе
Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, басқа да нормативтік
Сот билігін ұйымдастыру мен қызмет етуінің конституциялық-құқықтық негізі
Аталған Конституциялық заңды қабылдаудың негізгі мақсаты елде сот-құқықтық
Сот жүйесінің қазіргі даму кезеңінде басым міндеттер биліктерді
Конституциялық заңда Жоғарғы Сот төрағасының өкілдіктерін кеңейтуге, судьялардың
Заңда облыстық соттардағы және Жоғарғы соттағы алқалар мен
Сот өндірісін бір ізге салу үшін заңда республика
Судьялардың тәуелсіздік кепілдіктері күшейтілді. Мәселен, егер бұрын сот
Судьялар лауазымдарына тағайындау рәсімдерінің ашықтығы мен жариялылығын қамтамасыз
Конституциялық заңмен Әділет біліктілік алқасының төрағасын Республика Президентінің
Жоғарғы сот алқалары төрағалары мен судьялары, жергілікті соттар
Сот корпусының сапалы құрамын жақсарту үшін судья лауазымына
Судьяларға қойылатын талаптар қатайды. Заңда тәртіптік-біліктілік алқаларының өкілдігі
Қазақстан Республикасындағы сот билігінің қалыптасуы
Кез келген сот жүйесінің тиімділігі, жұмыс істейтін
Қазақстан Республикасының егемендік алуымен соттарға кез келген құқықтық
Қайта құрудың бастамасы егемен Қазақстанның 1993 жылы ақпан
1994 жылы біздің елімізде сот жүйесінің даму басымдықтарын
- соттарды ұйымдық жағынан нығайту қажет, олардың жалпы
- сот Кеңестерінің немесе біліктілік комиссияларының ұсыныстары бойынша
- сот төрелігін іске асыру және сот қаулыларын
Жалпы сот реформасын келесі бағыттар бойынша жүргізу көзделді:
сот құрылымы мен сотта істі қарауды қайта ұйымдастыру;
материалдық және іс жүргізу заңдарын жетілдіру;
құқық қорғау және арнайы органдардың, сондай-ақ адвокатураның қызметі
Халық заседательдерінің институты таратылатын болды.
Сонымен қатар сот корпусын құруға биліктің барлық үш
Жоғарғы соттың төрағасы мен оның алқа төрағалары, облыстық
1995 жылы қабылданған жаңа Конституцияға сәйкес, судьяларды Президенттің
Сот реформасын практика жүзінде жүзеге асырудағы шешуші адым,
Құқықтық реформаның Бірінші кезеңінде республикада билер сотын жаңғырту
Бұл ретте ҚР-сының қолданыстағы Конституция нормаларына сүйену керек,
Сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз ететін шарттардың бірі ретінде
Округтік соттарды құру мүмкіндігі, Президенттің 1995 жылғы 20
1998 жылдың 8 қазанынан алқалы сот (суд присяжных)
2000 жылдың қыркүйек айында еліміздің Президенті «Қазақстан Республикасындағы
Өнеркәсіптік дамыған екі қалада (Алматы мен Қарағанды) мамандандырылған
Билік тармағындағы сот жүйесінің рөлі
Әр елдің сот жүйесі өзінше ерекше болып табылады,
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің қызметтеріне қатысты мәселелер соңғы
«Заманына қарай -Заңы» дегендей қазақ елінің тарихи даму
Қазақ халқының аса кеменгерлігінің басты сипаты – бір
Түптеп келгенде бұрынғы өткен би, бүгінгі судья –
Ел басына күн туған қазақтың хандық дәуірінде біртұтастықты
«Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ»
Бұрынғы кеңес заманы кезінде судьялар сайлаушыларға және оны
Мемлекетімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформаның Мемлекеттік бағдарламасындағы тұжырымдамалық
Кәсіпкерліктің қарқынды дамуы, азаматтардың саяси белсенділігі мен құқықтық
Негізгі заңнамалық актілерді қабылдау және бірнеше құқықтық реформалар
Сонымен қатар неғұрлым объективті шешім қабылдаушы анағұрлым тәуелсіз
Жақында өткен қылмыспен күресу мәселелері жөнінде республикалық мәжілісте
Сот билігін дамытудың аса маңызды бағыты судьялардың тәуелсіздігін
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төрағасы Қайрат Мәми 2003
Еліміздегі сот билігінің қалыптасуы тұтастай алғанда халықаралық қатынастарда
Өркениетті елдерде азаматтардың және заңды тұлғалардың құқығын сот
Қазіргі кезде сот билігінің аса маңызды бағыттарындағы реформаларының
Ұлы Абай: «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел,
2 Қазақстан Республикасында сот төрелегін жүзеге асырудың конституциялық
2.1 Сот төрелігінің конституциялық негіздері
Демократиялық мемлекеттердің көпшілігі соттардың экономикалық, әлеуметтік, діни немесе
Сот билігі мемлекеттік биліктің басқа түрлерінен тек тәуелсіздігімен
Сот билігінің өзгеше сипаты мен ерекшелігі Қазақстан Республикасы
Қоғамдағы саяси және қоғамдық-саяси процестерді ірі көлемде жоспарлауды
Сот билігін ұйымдастырудың конституциялық принциптеріне мыналар жатады:
1) заңдылық;
2) судьялардың ауыстырылмайтындығы және тәуелсіздігі;
3) тек Конституция мен заңға бағынатындығы;
4) судьяларға ешкімнің қол сұқпаушылығыы;
5) соттық анықтылыққа жетудің жариялылығы;
6) соттық қорғаудың кепілдігі.
1995 жылғы Республика Конституциясы тұңғыш рет
адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен
бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан
өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне
сотқа әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін
айыпталушы өзінің кінәсыздығын дәлелдеу (кінәсыздығын жорамалдауға) міндетті емес;
ешкім өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген жақын
адамның кінәлі кез келген күдігі айыптаушының пайдасына қарастырылады;
заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім
қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол
2.2 Судьялар тәуелсіздігінің кепілдіктері және оны нығайту мәселелері
Қазіргі уақытта біз шынайы демократиялық және тәуелсіз мемлекет
Әрбір азаматтың әділ және тәуелсіз сот төрелігіне ие
Жалпы алғанда «судьялардың тәуелсіздігі» ұғымы нені білдіреді?
Судьялар тәуелсіздігі дегеніміз – ол әділетті сот ісін
Сонымен қатар судьялар тәуелсіздігі деген – сот ісін
Судьялар тәуелсіздігі – бұл оларға берілген артықшылық емес,
Осы құжатта «сот органдарының тәуелсіздігіне мемлекет кепілдік
Қазақстан Республикасында судьялардың тәуелсіздігі принципі алғаш рет Қазақстан
Сот төрелігін жүзеге асыру барысында оған қандай да
сот төрелігін жүзеге асырудың заңда көзделген рәсімінен;
судьяның сот төрелігін іске асыру жөніндегі қызметіне араласқаны
судьяға ешкімнің қол сұқпаушылығы;
Конституцияда және осы Конституциялық заңда белгіленген судьяның өкілеттігін
судьялардың мемлекет есебінен олардың мәртебесіне сәйкес материалдық жағдай
Судьялар тәуелсіздігінің қосымша кепілдігі ретінде 2-тармақты атап өтуге
Судьяға заңда көзделмеген соттан тыс функциялар мен міндеттерді
Кейде сот төрелігін іске асыру кезінде судьяның қызметіне
Судьялардың тек қана Конституция мен заңдарға ғана байланыстылығын
ҚР-сының 1995 жылғы Конституциясында нақты істер бойынша судьялардың
Бүгінгі таңда судьялар корпусының қалыптасуы тағайындау мен сайлау
Судьялар тәуелсіздігінің маңызды принципінің бірі оларға ешкімнің қол
Судьялардың құзыреттілігі және кәсіби шеберлігі принципі – республикада
Судьяның күмән туғызатын нәрседен аулақ болу принципі –
Судьяның күмән туғызатын нәрседен аулақ болуына күдік
Судьяға, Президентке, Үкімет мүшелеріне, Конституциялық Кеңес мүшелеріне, әкімдерге
Судьяның партияда болмау принципі оның саясаттан аулақ болуын
Қазіргі кезде конституциялық деңгейде (23-бап 2-тармақ) судья партияларға,
Сот билігін саясаттан толық ажырату, оның идеологиялық догмадан
Тағы бір ерекше тоқталатын мәселе ол – судья
1. Судья тәуелсіздігі – бұл сот билігін заңда
2. Сот билігінің тәуелсіздігі ретінде белгілі биліктің саласына
Аталған ұғымдарға түсінік бере отырып, сот билігі тәуелсіздігінің
Сот билігі мен судьялар тәуелсіздігі Қазақстан Республикасындағы ғана
3 Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі
Жоғарғы Сот Кеңесі. Әділет біліктілік алқасы
Қазақстан Республикасының сот жүйесі Конституциямен және республиканың конституциялық
Республика Конституциясында белгіленгендей, кез келген басқа органның, лауазымды
Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының
- сот төрелігін конституциялық принциптерге сәйкес жүзеге
- сот жүйесінің Конституциямен және конституциялық заңдармен белгіленуі;
- соттарды құру тәртібімен;
- сот билігін сот ісін жүргізудің заңмен белгіленген
- соттардың бірыңғай заңдарды қолдануы;
- заңды күшіне енген сот шешімдерінің республиканың бүкіл
- барлық соттардың республикалық бюджет есебінен қаржыландырылуы.
Қазақстан Республикасындағы сот жүйесінің бірлігі аумақтық белгілерге негізделеді.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жалпы юрисдикция соттарының қарауына
Облыстық және оған теңестірілген соттарды уәкілетті органның Қазақстан
Республиканың басқа соттарының төрағалары мен судьяларын Әділет біліктілік
Соттар жүйесіне уәкілетті органның ҚР-сы Жоғарғы Сотының төрағасымен
Облыстық және оған теңестірілген сот төрағалардан, сот алқаларының
Аудандық (қалалық) соттар ҚР-сы сот жүйесінің негізгі
Аудандық (қалалық) сот төрағадан және заңдарда белгіленген тәртіппен
Сот жүйесін ұйымдастырған кезде үлкен маңызға ие конституциялық
- Жоғарғы Соттың, облыстық соттардың, және оған теңестірілген
- жоғарыда аталған лауазымды тұлғаларды қызметінен босату мәселелері.
Төмен тұрған соттарды құру барысында Әділет біліктілік алқасы
Судьялардың конституциялық-құқықтық мәртебесі
Қазақстан Республикасында судьялардың конституциялық-құқықтық мәртебесі ҚР-сының Конституциясы және
Бұл Заңға сәйкес судья республикада соттық билікті
Судьяларға кандидаттарға Конституциямен және Заңмен белгіленген талаптар қойылады.
Судьяның қызметі депутаттық мандатпен, оқытушылық немесе ғылыми немесе
Судьяның лауазымы тұлғаның саяси қызметін шектейді: судья саяси
Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы заңның 28-бабына
- Конституция мен заңдарды бұлжытпай орындауға, азаматтар мен
- сот төрелігін іске асыру кезінде, сондай-ақ қызметтен
- оның қызметіне кез келген заңсыз араласуға
- судьялардың отырыстарының құпиясын және жабық сот мәжілістерін
Бірінші рет сайланған немесе тағайындалған судья ант береді.
Судьялар лауазымынан қызметтен босату және өкілеттігін тоқтату
- орнынан түскенде немесе өз тілегі бойынша;
- медициналық қорытындыға сәйкес кәсіптік міндеттерін одан әрі
- соттың таратылуына немесе өкілеттік мерзімінің өтуіне байланысты,
Судьяның өкілеттігі мынадай негіздерде тоқтатылады:
- ҚР-сының азаматтығынан айырылғанда;
- осы судьяға қатысты айыптау үкімі күшіне енгенде;
- іс-әрекетке қабілетсіз немесе іс-әрекетке қабілеті шектеулі деп
- басқа лауазымға тағайындалған, сайланған және басқа жұмысқа
- қайтыс болған жағдайда.
Жоғарғы Соттың судьялары, оның төрағасы, алқа төрағаларын қызметінен
Судьяның өкілеттігі судьялардың тәртіптік біліктілік алқасының судьяны тәртіптік
Орнынан түскен судьяның судьялар қоғамдастығында болуы және жеке
Судьяның орнынан түсуі ҚР-сының азаматтығынан айырылғанда; өз тілегі
4 Сот билігі жүйесін жетілдірудің өзекті мәселелері
4.1 Сот және заң шығарушы биліктер арасындағы өзара
Сот билігінің мәселелері бұрында қазақстандық ғылыми зерттеушілік те
Белгілі қазақстандық заңгер-ғалым, профессор С.Н.Сәбікенов өзінің «Салыстырмалы мемлекеттік
Сот қоғамдағы шиеленістерді қарап, шешеді. Бұл оның басқа
Зерттеулер көрсетіп отырғандай, сот билігі ұғымын қарастыра отырып,
Биліктің сот және заң шығарушы тармақтарының арасындағы өзара
Сонымен қатар құқықтық мемлекет үшін заң мен заңдылықтың
Сондықтан да заңның басымдығын қамтамасыз етіп қана қоймай,
Мемлекеттік биліктің сот және заң шығарушы тармақтары арасындағы
4.2 Мемлекеттік биліктің сот және атқарушы тармақтары арасында
Құқықтық мемлекеттер мен азаматтық қоғамдарда мемлекеттік биліктің үш
Осыған байланысты мынаны атап көрсеткіміз келеді: мемлекеттік биліктің
Аталған мәселелер бойынша атақты қазақстандық ғалым-заңгер, мемлекет және
Билік бөлінісі принципін төмендегідей екі көзқарас тұрғысынан қарастырған
Осы заманғы мемлекеттік тәжірибеде мұның объективті ақиқат екенін
Қорытынды
Сот билігі – Конституция белгілеген, мемлекет атынан арнайы
Республиканың сот билігі Конституциямен және заңмен белгіленген.
Мемлекеттік механизмдегі сот билігінің орны оларға жүктелетін қызметтердің
Сот (судьялық қызмет) – мемлекеттік қызметтің түрі, соттар
Сот әділдігі сот билігінің әлеуметтік ролін көрсетеді. Биліктің
Қазақстан Республикасындағы «сот билігі» институты туралы ғылыми зерттеулерді,
Қоғамда болып жатқан өзгерістер мен жаңалықтардың мазмұнына
Осы еңбекті дайындау кезінде ондаған көзқарастар, түйіндеулер мен
Бірінші – бұл, бір жағынан, егемендікке ие болған
Екінші – сот жүйесін реформалау және мемлекеттік биліктің
Үшінші – мемлекеттік биліктің үш тармағының да, мемлекеттік
Төртінші – мемлекет пен қоғам арасында туындайтын қайшылықтарды
Биылғы 3 маусымды Астанада республика судьяларының кезекті 4-ші
Съездің ашылуына Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев, ҚР Парламенті
Съезде Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев сөз сөйлеп, жалпы елімізде
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы.
2. Қазақстан Республикасының Азамматтық іс – жүргізу
3.Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушының
Қазақстан Республикасының 1998 ж. Заңы.
4. Соттың азаматтық іс- жүргізу заңының нормалары.
5. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс- жүргізу
6. Сыздыкова Г. Конституция Гражданский процесс. Юрисдическая
7. Осипов Ю.К. Гражданский процесс М.
38