Жоспар
Кіріспе 3
І. Мемлекеттің қаржы жүйесі және оның экономиканы реттеудегі
1. Қаржы жүйесі 5
1.1 Қаржы жүйесінің ұғымы, сфералары мен буындары 5
1.2 Қаржы функциялары мен рөлі 11
1.3 Қаржылық реттеудің қажеттілігі 13
ІІ. Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің бір саласы ретінде
2. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі 16
2.1 АҚШ- тың қаржы жүйесінің құрылымы 34
2.3 Федералды бюджет және оның кірістері мен шығыстары
Қорытынды 39
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 40
Қосымша A 41
Кіріспе
Курстық жұмыстың аты — «Мемлекеттің қаржы жүйесі және
Жалпы нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
Қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сан алуан өзара байланыстар
Қаржы - ақша қатынастарының ажырағысыз бөлігі, сондықтан олардың
Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
Қаржы жүйесі
Қаржы жүйесінің ұғымы, сфералары мен буындары
«Қаржы жүйесі» ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы
«Жүйе» термині өзара байланысты элементтердің шағын жүйелердің іс-әрекетін
Қаржы жүйесі интеграциялық тұрпаттағы жүйе. Ол өзіне енетін
Біртұтас қаржы жүйесі-өзінің мәні жағынан: мынадай түрлі ұғымдарды
1. бір- бірімен өзара байланысты қаржы
2. елдің қаржы мекемелерінің жиынтығы, оларға
Демек, қаржы жүйесі - бұл мемлекет пен кәсіпорындардың
Қазақстан Республикасында макроэкономиканың және микроэкономиканың қаржы жүйесін реттеліп
Қаржы жүйесі анықтамасының бұл қағидалы үлгісіне
• қаржы қатынастарының жиынтығы;
• ақша қорларының жиынтығы;
• басқарудың қаржы аппараты
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті.
Қазақстан Республикасында макро және микроэкономиканың қаржы жүйесін реттеліп
Бүгінде Қазақстанның қаржы жүйесі төменде келтірілген схемадағы қаржы
• мемлекеттік бюджет жүйесі;
• мемлекеттік несие;
• жергілікті қаржылар;
• шаруашылық жүргізуші субъектілердің (корпоративтік)
• халықтың (үй шаруашылығының) қаржысы.
Қаржы қатынастарының алғашқы екі бөлігі жалпы мемлекеттік, яғни
Жергілікті қаржылар мемлекеттік қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып
Халықтың (үй шаруашылығының) қаржысы қаржы жүйесінің ерекше бөлігі.
Мемлекеттердің көпшілігінде қаржы жүйесінің қағидаты фискальді (қазыналық) федерализм
• қаржы жүйесін ұйымдастыруға централизм,
• мемлекеттік қаржы органдары тарапынан болатын орталықтандырылған
Жеке меншік және мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылары сферасының бастапқы
• мемлекеттік және муниципалдық қаржылар;
• шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылары
Аталған сфералардың әрқайсысының ішінде буындар бөлінеді, оның үстіне
Қаржы функциялары мен рөлі
Қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі оның функцияларынан
Қаржының бөлу функциясы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты
Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамдық өнім мен оның
Ұлттық табысты бөлу және қайта бөлудің ақырғы нәтижесі
Кәсіпорындар, фирмалар өздерінің алғашқы табыстарынан салалық және орталықтандырылған
Қаржы көмегімен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу
• қаржылық- бюджеттік әдіс. Ол
• несиелік-банктік әдіс. Ол уақытша басы бос ресурстарды
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары
• өндірістік емес саланы қаржы
• елдің жеке экономикалық аймақтарының арасында қаржы ресурстарын
• қаржы ресурстарын маңызы зор прогрессивті
• қаржы ресурстарын ұтымды түрде сала ішінде бөлу,
• дамудың тиімді арақатысын белгілеуде, ұдайы өндірістің заттық
Қаржының экономикалық рөлі мына бағыттардан тұрады:
• қаржы капиталдың айналымын тездете отырып кәсіпорындардың,
• кірістер мен шығыстарды ұдайы салыстырып отыру
• қаржы ақша қорлары бөлу және қайта бөлу
• қаржы ұлттық табыстарға қорлану мен тұтыну
Қаржының бақылау функциясы коммерциялық есеп пен маркетинг операцияларын
Бақылау функциясы қаржылық бақылауда көрінеді, бірақ бұл ұғымдарды
Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның, фирманың шаруашылық-қаржы
Қаржылық реттеудің қажеттілігі
Экономикалық қаржылық реттеуі - өте қиын және алуан
Қаржылық реттеу макроэкономикалық деңгейдегі елдің халық шаруашылық жағдайда,
Қаржы үйлестірім қатынастарын білдіретіндіктен қоғамның әр жағынан дамыған
Әлеуметтік сфераның қаржылық реттеуі күйзеліс кезінде мемлекеттің ажырағыссыз
1. әлеуметтік статустан тәуелсіз өмір сүрерлік минимумды (қамсыз
2. халықтың өмірлік деңгейін нарықтық экономиканың әлеуметтік бағдарлы
3. тұрғындардың еңбектік және істік ынталандыру негізінде
Қазақстан экономикасының қаржылық реттеуінің проблемалары оның постсоциалистік жағдайының
Қазіргі уақытта бұл проблема ашық болып қала бермек,
Біздің қазіргі кездегі экономикамыздың қиын жағдайына байланысты экономикалық
Микро деңгейде нарықтың орта құрылатын экономикалық дамудың белгілі
¥лттық валютаны енгізудің нәтижесінде мемлекеттің қаржылық түзетудің мүмкіншілігі
Ол үшін республика басқарушысы үлкен саяси жігерді көрсету
Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің бір саласы ретінде орталықтандырылған
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындау үшін басқарудың барлық
Дүниежүзінің әртүрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің құрылысына, аумақтық-әкімшілік
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық - мемлекеттік құрылымы
Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буынан түрады:
1. мемлекеттік бюджет немесе
2. федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та -
3. жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
1. орталық
2. жергілікті
Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық типімен
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын бекітілетін, атқарылатын
• республикалық бюджет;
• облыстық бюджет, республикалық маңызы
• ауданның (облыстық маңызы бар
2.сызба. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті
Ауылдық округтер мен кенттердің бюджеті
Астана
Ауданның бюджеті
Реыпубликалық маңызы бар қала ауданның бюджеті
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік бюджеттің
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет - араларындағы өзара
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез- келген
Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджеттің басты бөлігі республикалық бюджетте
Республикалық бюджет - бұл салықтың және басқа да
Бюджет заңнамасымен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасының
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және Қазақстан Республикасындағы төтенше
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс жағдайын
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан Республикасының Парламенті
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолдану уақытына тиісті қаржы жылына
Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап республикалық және
Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізілген
Республикасының бірнеше аймақтарының аумақтарында бір мезгілде тоөтенше жағдай
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің эртүрлі деңгейлерінің өзара
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін
Бюджеттің бірлігі қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық орталықтандырудың дәрежесін
Бюджеттердің бірлігі бірыңғай бюджет заңнамасын қолданумен, соның ішінде
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесін құрудың маңызды қағидаты
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және
Бюджеттің толықтығы (толымдығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияларын,
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және
Реалистік қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және бүзылуын
Транспаренттілік қағидаты - бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік құқықтық
Дәйектілік қағидаты дегеніміз мемлекеттік басқару органдарының бюджет қатынастары
Тиімділік пен нәтижелік қағидаты - бұл
Басымдылық қағидаты - бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
Жауапкершілік қағидаты - бюджеттік процеске қатысушыларды бюджет заңнамасын
Бюдлжеттің жариялылығы қағидаты бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы
Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар арқылы)
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және
Нақтылы жағдайда бұл қағидаттардан жиі ауытқиды. Мысалы
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы бюджеттік
Бірыңғай бюджеттік сыныптама бірыңғай және бюджеттерінің барлық деңгейлері
Бюджет түсімдерінің сыныптамасы бюджет заңнамасна негізделген барлық деңгейлер
Бюджет шығыстарының функциялық сыныптамсы барлық деңгейлер бюджетінің шығыстарын
Бюджет шығыстарын функциялық сыныптауды топтастыру мынадай деңгейлерден тұрады:
Функциялық топ - салалық белгілері мен функциялық бағыты
Бюджет шығыстарының функциялық сыныптамасының негізінде бюджеттік бағдарламалар әкімшелерін,
Мемлекеттік басқарудың функциялары мен мемлекеттік саясатты жүзеге асыру
Экономикалық нәтижелерге қарай бюджеттік бағдарламалар былайша ажыратылады:
• ағымдағы бюджеттік
• дамудың бюджеттік бағдарламалары, олар бюджеттік инвестицияларды жүзеге
Белгілі бір функцияларды атқаратын мемлекеттік басқару деңгейіне қарай
Жүзеге асыру тәсіліне қарай бюджеттік бағдарламалар бір әкімші
Бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалау үш стадияда - бюджеттің
Жоғарғы және төменгі бюджеттердің бюджет процесіндегі қатынастары бюджет
Нарықтық экономика жағдайында бюджет процесінде жоғарғы және төменгі
Бюджет кодексіне сәйкес бюджет процессінде облыстық бюджеттің, республикалық
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында функциялар мен
Үкімет пен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті атқарушы
Шығыстардың өкілеттіктерінің немесе түсімдердің жекелеген түрлерін бюджеттің бір
Бюджет аралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:
1. облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің
2. түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара
• төменгі бюджеттерге тұрақты сипаты
• мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер
• қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы
• салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
• нақты аумақтық байланыстылығы
3. Қазақстан Республикасының әкімшілік аумақтық бірліктерінің бюджеттік
4. жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейлерде
5. мемлекеттік қызмет көрсетуде ұсынудың
6. мемлекеттік қызмет
7. бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен
Бюджеттарлық қатынастар:
1. республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы
• ресми трансферттермен;
• бюджеттік кредиттермен.
2. облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар)
• ресми трансферттермен;
• бюджеттік кредиттермен;
• кірістерді бөлу нормативтермен реттеледі.
Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер ағымдағы нысаналы трансферттер,
Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер деңгейлерінің
Нысаналы трансферттер мен кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тек
Нысаналы трансферттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған
Бюджетаралық реттеу - теңгерімділік мақсаттарында жоғарғы бюджет ресурстарының
Бюджеттік алынымдар - заңнамалық актілермен немесе мэслихаттардың шешімдерімен
Субвенциялар - төменгі бюджеттердің жоғарғы бюджеттерден заңнамалық актілермен
Реттеуші кіріс көздері бекітіліп берілген және реттеуші болып
Бекітіп берілген кірістер - бұл түгелдей немесе ішінара
Реттеуші кірістер — жоғарғы бюджеттен төменгі бюджетке нығайту
Бекітіп берілген және реттеуші кірістердің тізбесі бюджет заңнамасында
Егер биліктің әрбір деңгейінде жиынтық бюджеттерге түсімдердің көлемі
Сатылас теңгерімділікке жету - жалпы теңгерімділіктің I- кезеңі,
Бюджет аралық қатынастарда түрлі деңгейлер бюджеттерінің қаржы өкілеттіктерінің
1. негізгі рөлді ойнайтын салықтар:
• тура салықтар: мүлік, жер салықтары,
• жанама салықтар: сатып алуға салынатын салық, көпшілік
2. жергілікті органдардың аумақтарында жиналатын мемлекеттік
3. басқадай жергілікті салықтар, алымдар және
Жергілікті бюджеттерже салықтық және салықтық емес кірістер 85-70%
1. төленбеген төлемдер. Бұл проблема мыналардан шығатын
• еркін баға белгіленімін белгілеуден;
• кәсіпорындардың өзара коммерциялық кредиттер беруінің тоқтатылуынан;
• төлем және есеп айырысу
• өндіріс тиімсіздігінен.
Төленбеген төлемдердің проблемасы
2. жалақы бойынша берешек. Ол мына
• ақша қаражатының жоқтығы;
• ақша қаражаттарының
• әртүрлі банктерде бірнеше есеп
• бюджеттер жоспарланған деңгейдегі қаражаттарды
3. заң бойынша тиісті міндетті төлемдерді жұмылдыруға
4. орталық пен
АҚШ- тың қаржы жүйесінің ерекшеліктері
АҚШ- тың қаржы жүйесінің құрылымы
Қазіргі кездегі мемлекет қаржысының жүйесі төмендегідей көрсеткіштерден тұрады:
• Федерациялардың қаржы жүйесі;
• 50 штаттардың қаржы жүйесі;
• 12,7 мың әкімшілік, шаруашылық
• Арнайы қорлардың;
Мұндай мемлекеттік қаржыны ұйымдастыру жүйесі орталықтандырудың жоқтығын көрсетеді.
Федералды үкімет қаржы жылын 1-ші қазаннан бастап, келесі
АҚШ-тың мемлекеттік қаржы жүйесіндегі басты рөлді федерациялардың қаржы
Федералды органдар жалпы ұлттық деңгейдегі шығындарды басқарады (әскери
АҚШ-та бюджет дотациялар мен шығындар арқылы басқарылады. Ресурстардың
Федералды бюджет және оның кірістері мен шығыстары
АҚШ-тың федералды бюджеті - бұл мемлекеттік экономикалық құрылымын
Федералды бюджеттің шығындалу мен табыс алу бөлігі әр
Сонымен, АҚШ федерациясының кірістер мен шығыстар құрылымын белгілі
1996 жылы Б.Клинтон администрациясының алдында тек қайта сайлау
Федералды бюджетке түсімдер көздерінің негізгілері, әсіресе рейгандық салық
1994 жылдың ақпанында Б. Клинтон администрациясы конгреске 1999
Ал, бүгінгі таңда клинтондық администрациясының бюджеттік бағытта жүргізген
Атап айтуға болады, Клинтон кезіндегі ұлттық қорғанысқа қажетті
Қоғамдық қажеттілктерге 1997 қаржы жылында бюджет бойынша федералды
Клинтон кезінде қоғамдық бюджетте ең тез қарқында өскен
1997 қаржы жылы кірістер шығыстарға қарағанда өте тез
Сонымен, қорытындылай келсек, кірістер мен шығыстар құрылымы тікелей
Қорытынды
Жоғарыда айта кеткенімдей, қаржы жүйесі интеграциялық тұрпатты жүйе
Нарықтың қалыптасуында ақша және қаржы-кредит жүйелері де маңызды
Сонымен қатар, бұл реформалар мемлекет саласындағы саясат бағытын
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. В.Д. Мельников, Ильясов К.К. «Финансы». Алматы, 2001ж.
2. В.Д. Мельников. «Государственное
3. Ильясов К.К., Құлпыбаев С.Қ. «Қаржы» Алматы
4. В.Д. Мельников, Ли В.Д. Общий курс
5. Финансы. Учебник для вузов. под ред.
6. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и
7. Финансы. Под ред. В.М. Родиновой.-М.: Финансы и
8. Корнев А.В.
9. Сбалансированный федеральный бюджет. Конституциональное измерение. США№-9-10, 1997г;
10. Травкина Н.М. «Бюджетная стратегия США». США
П.Травкина Н.М. «Законодательный бюджетный процесс в США: края
12.«Орысша-қазақша қазіргі кездегі экономикалық терминдердің түсіндірме сөздігі» /Н.Қ.
ІЗ.Финансово- кредитный энциклопедический словарь/ Колл. авторов под
Қосымша A
Қазақстан Республикасы мен АҚШ-тың 2004 қаржы жылындағы бюджет
№ Негізгі кіріс көздері АҚШ Қазақстан Республикасы
Млрд. долл. %-дық Млрд.
долл. %-дық
1. Жеке табыс салықтары 590,2 43,56 154,04 9
2. Корпорацияның табысына деген салықтары 157,0 11,59 64,9
3. Әлеуметтік сақтандыруға арналған салық төлемдері 484,5 35,76
4. Тегін алынған мүлік пен ақша қаражаттарына салық
5. Акциздер 57,5 4,24 22,2161 36
6. Кеден салықтары 19,3 1,42 6,019 8
7. Басқа да кірістер 31,9 2,35 39,348 1,0
8. Барлығы 1355,2 100 722,034 100
2 С. Құлпыбаев «Қаржы» 2000 ж. 9-10 бетҚаржы
В.Д. Мельников «Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана» 1995
1995 ж. 37 «Survey of Current Business» February
6