ЖОСПАР
Кіріспе 2
Жыраулық философияның бастаулары 2
Зар заман ақындарының философиялық көзқарастары 13
Қорытынды 19
Қолданылған әдебиеттер тізімі 20
Кіріспе
Әрбір халықтың рухани мұрасында әлемдік мәдениеттің
а) шартты түрде жыраулар дәуірі деп
ә) ақындық шығармашылық кезең (XVIII ғасырдың
б) ақындардың өзіндік сайысы - айтыстың
Қазақ ақын-жырауларының дүниетанымы, философиялық даналық ойлары
Олардың шығармаларынан дәстүрлі философиялық тарихи сабақтастық
Жыраулық философияның бастаулары
Асан қайғы (XV ғ.), Қазтуған жырау
Ақын-жырау көзқарастары қалыптасуының маңызды қайнар бұлақтарының
Бұл жазбаларға талдау жасау ертедегі түркілердің
1) түркі халқының заңы мен мемлекеттің
2) дүниенің төрт бұрышындағы халықтарды басу
3) дана және батыл қаған болу.
Түркілердің шынайы тарихын ертетүркілердің сына жазуымен
Ертетүркі қоғамында қалыптасқан адамгершілік көзқарастар біздің
Шаманизм дінінің атауы ретінде ғылыми қолданыста
Шаманизм адамзат қоғамы дамуының ерте кезеңдерінде
Шаманизмнің культтық (табынушылық), ғұрыптық (ритуалдық) ерекшелігіне
Қоршаған табиғат — оған бағыштылыққа орай
Ендігі жерде, отбасылық тұрмыс жағдайында адамның
Осылайша, ошақ бақыт пен бақтың көрсеткіші,
Азиялық көшпенділердің табынушылық өмірінде Аспан құдайының
Қазақтар Айға, Күнге, отқа, суға, аспанға,
Адамдар қазіргі күні де қайғы-қасіреттен құтылу
Шаманизм қарапайым малшылардың діни санасында терең
Ақын-жыраулардың этикалық көзқарастары қалыптасуына ықпал еткен
Ислам дүниетаным ғана емес, адамгершілік туралы
Құран бір жағынан рулық-тайпалық қауым дәстүрлерін
Құранның моральдық қағидалары күнделікті өмірдің барлық
Ортағасырлық және онан кейінгі дәуірлердегі мұсылман
Көшпелі өмір тәртібіне сай қазақ халқының
Патриархалды-феодалдық өмір тәртібін бейнелейтін қазақ мақалдарын
Қазақ мақалдарында қайырымдылықтың зұлымдықпен күресі мәселесі
Қазақтың халық далалығы адам абыройын түсіретін
Осылайша, қазақ мақал-мәтелдеріндегі адамгершілік-этикалық идеяларға үстірт
Ел аузынан жазылып алынған тарихи әңгімелерге
Шалкиіз шығармаларының өзіндік ерекшелігі — ондағы
Белгілі ғалым әрі жазушы Мұхтар Мағауин:
Қазақ ақын-жырауларының шығармалары, негізінен, көшпелілер болмысы,
Осы тұрғыдан алғанда Шалкиіз шығармашьбіығында бір
Дүниеде тұрақты, мәңгілік ештеңе де жоқ
Шалкиіз жырау "көп түкірсе — көл"
Шалкиіз жырау жамандық пен жақсылық жөнінде
Жауынды күні көп жүрме
Жар жағасы тайғақ-ты,
Жаманға жақыным деп сыр айтпа,
Күндердің күні болғанда,
Сол жаман өз басыңа айғақ-ты!
Қорыта айжанда, Шалкиіз мұралары бізге әлі
Шалкиізден кейінгі алып жыраулардың бірі —
Ақтамберді бүкіл ел мүддесін, ру, ата
Дұшпаннан көрген, қорлығым
Сары су болды журекке,
Он жетіде құрсанып,
Қылыш ілдім білекке,
Жауга қарай аттандым,
Жеткіз деп, құдай тілекке!
Ақтамберді, өзінен бұрын өткен Доспамбет, Шалкиіз
Ақтамберді жырларында көшпелі қазақгардың ой арманы,
Ақтамберді жыраудың айтуынша, қазақ үшін байлық
Ақтамберді жырау тоқсан үш жасында дүние
Қазақ тарихындағы келесі алып тұлғалардың бірі
"Бұқар жырау (XVII—XVIII ғ.ғ.) XVIII ғасыр
"Заманының бізге бір табан жақын тұрғаныңа,
Біз тек оның тым ерте көтеріліп,
Бұқар өмірін тұңғыш зерттеуші Мәшһүр Жүсіптің
Халық: "Өнер алды — қызыл тіл"
"Ел бастау қиын емес, қонатын жерден
Қол бастау қиын емес, шабатын жерден
Шаршы топта сөз бастаудан қиынды көргенім
Бірде Абылай: "Қазына қайда?" — деп
Бұқардың өзі осы қазынаны — сөз
Бұқар мұрасынан біздің заманымызға жеткені 1100
Шоқан Уәлиханов өзінің "XVIII ғасыр батырлары
Айтылмыш жырлардың түпнұсқалары қазір біздің қолымызда
Кезінде Шоқан Бұқардың "Бұқар жыраудың Абылайға
Енді біз жоғарыда атап көрсеткеніміздей, Шоқан
Абылай ажал жастығына бас қойғанда:
Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан жаным-ай,
Қайырусыз жылқы бақтырған ханым-ай.
Қалықсыз қатын құштырган ханым-ай,
Үш жүзден үш кісі құрбан қылсам,
Сонда қалар ма екен қайран жаның-ай,
деп зар айтқан Бұқар әміршісі дүниеден
Бұқар бұл жерде Абылайхан өмірі арқылы,
Бұқар шығармашылығында өзі өмір сүрген заман
Ол көрші елдермен, соның ішінде орыс
Бұқар өзі көрген Тәуке хан, оның
Бұқар өмір сүрген, ескі қазақ мемлекеті
Бұқар ұғымындағы Абылай — осындай әмірші.
Бұқар заманның мұндай аумалы-төкпелі болып келуін
Жырау дүниеде мәңгілік ештеңе жоқ екендігін,
Айналасын жер тұтқан
Айды батпас демеңіз.
Айнала ішсе таусылмас
Көл суалмас демеңіз.
Құрсағы құшақ байлардан
Дәулет таймас демеңіз.
Жарлыны жарлы демеңіз,
Жарлы байға теңеліп,
Жайлауға жарыса көшпес демеңіз...
Құландар ойнар қу тақыр,
Қурай бітпес демеңіз...
Осы толғаудың өзінен жыраудың өмірге, өзін
Зар заман ақындарының философиялық көзқарастары
Зар заман деген — XIX ғасырда
Бұл кезең патшалық отарлау саясатының ең
Жүз жылға созылған зар заман дәуірінің
Кезінде Асан қайғы мен Бұқар жырау
Ортамнан ойран салар деп
Азамат ердің баласы
Жабыққанын білдірмес.
Жамандар мазақ қылар деп.
Байтақтың басы патшалар
Батуға жалғыз аса алмас.
Көкжалдар көзін салар деп,
Мен заманнан қорқып барамын,
Кейінгі өскен жас бала,
Кіріптарда қалар деп
Күндердің күні болғанда
Обалы маған балар деп, —
терең философиялық толғанысқа түсіп, ел жағдайы
Отаршылдық саясатгың күшейе беруі халықты ұлттық
Себебі шұрайлы және күнделікті кәсібіне ыңғайлы
Осы орайда М.Әуезовтың: "Сыртқы өмірдің осы
Осынау бір ел басына күн туған
Зар заман ақындарының көрнекті өкілдерінің бірі
Дулаттың пайымдауынша, өткен өмір бостандық пен
Бұл ақынның "Ата қоныс Арқадан" деген
Дулат Абылай хан басқарған дәуірді жоғары
Бұдан Дулаттың, мақұл, үстем тап өкілдерінің
Әлеуметтік теңсіздік, зорлық пен зомбылық және
Дулат қазақ халқының қалыптасып қалған көшпелі
Дулаттың әлеуметтік философиясы — жер, суды,
Дулат ақыннан кейінгі, онымен қатар өмір
Енді осы толғауларынан үзінді келтірейік:
«Мынау ақыр заманда
Алуан-алуан жан шықты,
Адам, араз хан шықты
Сауып ішер сүті жоқ
Мініп көрер күші жок,
Ақша деген мал шықты,» — дейді.
"Қарағай басын шортан шалған" заманның келгенін,
"Мұның өзі зар заман
Некесіз туған шатасын...
Зарлығының белгісі
Қызық киді биқасап,
Ұлы сыйламас атасын.
Тергеп қимей байқастап,
Арам сідік болған соң,
Кешкі тұрым болғанда
Атасы бермес батасын.
Құлан менен бұландай
Қазы, болыс хан қойды,
Үйге тұрмас ойқастап..." — деп ата
Шортанбай ақынның Ресей патшалығының отарлау саясатына
Міне, біздер ақынның осы толғауларынан байқайтынымыз,
Осы қайшылықтарды шешу, одан құтылу жолын
Сол кездегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік қайшылықтар
Зар заман ақындарының ең беделді өкілдерінің
Мұрат Мөңке ұлы қазақ жері талқыға
Ұланғайыр далаға патша үкіметінің өктемдікпен тап
Еділді тартып алғаны
Етекке қолды салғаны,
Жайықты тартып алғаны,
Жағаға қолды салғаны.
Ойылды тартып алғаны
Ойдағысы болғаны, — деп күйіне,
Мұрат шығармаларындағы басты сарын — жер
Сондықтан да Мұрат жырларымен таныс болу
Жоғарыда көрсетілген Мұрат толғауындағы "орыс" деген
Мұрат ақын патшалық отарлау саясатының нәтижесінде
Бұл — көре білгендік. Мұрат ақынның
Мұрат өз заманын адамгершілік жағынан азған,
Биліктің құны кетті, батырлық бодалды, сопылық
Мұраттың бұл әлеуметгік ойлары бүгінгі заман
Қорытынды
Қорыта айтар болсақ, қазақ ақын-жырауларының шығармалары,
Жалпы, қазақ ақын-жырауларының шығармалары төл рухани
Белгілі бір тарих кезеңінде өмір кешкен
Зар заман ақындары, олардың әлеуметтік-философиялық дүниетанымы,
"Рулық тартыстардан жоғары түратын ұлтгық, халықтық
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1.Чанышев А.Н. Курс лекций по древней
2. Бейсенов К.Ш. «Философия тарихы» -
3. Нысанбаев А.Н. «Адамға қарай бет
4. Алтай Ж., Қасабек А., Мұхамбетәли
5. Ермеков Құрамыс «Философия негіздері»
6. Ақназаров Х.З. «Философия тарихының дәрістер
7. Ежелгі рухани таным және қазақ
8. Философиялық сөздік – Алматы 1996
9. Жамалов Қалас «Философия тарихы» -
10.Тұрғынбаев Ә.Х. «Философия» Алматы 2001
11. Мырзалы Серік «Философия әлеміне саяхат»
Казахская философия XV - нач. XX
1