КІРІСПЕ....................................................................
3
I. ҚАЗАҚ ЕСІМДЕРІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ МЕН МӘНІ.............................................................................................
7
1.1
1.2 Этноесімдердің қалыптасуының әлеуметтік – гендерлік негізі...............................................................................................
18
1.3 Гендерлік антропонимдер........................................................... 30
II. ҚАЗАҚ ЕСІМДЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ГЕНДЕРЛІК МӘНІ....................................................................
46
2.1 Қазақ эпосындағы кейіпкерлер есімі.......................................
46
2.2. Прецеденттік есімдер мен киелі есімдер қолданысы...............
50
2.3. Лақап есімдердің өзіндік сипаттары..........................................
ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ……………………...
70
72
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Қазіргі тіл білімінде ұлттың рухани және мәдени қазынасы ретіндегі
Әрбір халықтың тілі арқылы сол халықтың өмірінің рухани қазынасын,
Қазіргі қазақ қоғамында ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық
Көрнекті гендерліктанушы ғалымдардың пікірінше, «гендерлік – адамның ақыл –
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік
Сонын ішінде гендерліктің коммуникативтік, мұрагерлік табиғатына сәйкес оның ашық
Қазақ тіл біліміндегі тіл мен гендерлік сабақтастығына негізделген қағидаға
Жалқы есімдер тарихи қалыптасқан тілдік бірлік бола отырып, жалпы
Антропонимдердің тілдік аспектісі оны ұлттық белгі ретінде айқындайды. Антропоним
Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулиетке мұра болып ауысып, рудан-руға,
Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында байланысы
Демек, қазақ халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани гендерлік
Есімдер атауы тіл ғылымының заңдарына бағынғандықтан, соның ликсикология тобына
«Есімдер мен атаулар - әр дәуірдің ескерткіші, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын
Антропонимиканың теориялық негіздері В. Д. Бондалетов, Н. А. Баскаков,
Антропонимика саласы жалпы тіл білімі мен түркітану саласында, оның
Қазіргі таңда тіл білімі ғылымының жан-жақты дамуымен қатар ономастика
Тақырыптың өзектілігі: Бұл арнадағы зерттеу жұмыстары, жалпы тарихи дереккөздердегі,
Осымен байланысты ұлт пен тіл, ұлт пен гендерлік сабақтастығын
Соның ішінде тарихи этникалық үрдісті сипаттайтын, рухани – тарихи
Зерттеу мақсаты: Қазақ тіліндегі антропонимдердің қалыптасуы, тілдік құрылымы мен
Зерттеудің міндеттері:
қазақ тіл біліміндегі ономастика сипатының, антропономика саласын зерттелуіне тарихи
қазақ есімдерінің ұлттық табиғатын анықтаудың лингвистикалық гендерлік бағытына мән
эпостық жырлардағы, фразеологиялық және прецеденттік жүйедегі, көркем мәтін
этноесімдердің тарихи – этникалық үрдіс пен сабақтастығын нақты этнодеректерді
қазақ тіліндегі есімдердің лингвистикалық гендерлік негізінің көне түркілік сабақтастығының
Зерттеу нысаны мен пәні: Қазақ есімдерінің тарихи – гендерлік
Зерттеу болжамы: Қазақ есімдерінің гендерлік лингвистикалық ерекшелігін зерттеу арқылы
Зерттеудің дерек көздері: Диплом жұмысын жазу барысында Т. Ж.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері:
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Диплом жұмысының нәтижелерін лингвистикалық гендерлікеттану антропономика
Зерттеу әдістері ретінде тарихи салыстырмалы сипаттамалық әдіс сөздіктерді салдыстыру
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
I. Қазақ есімдерінің шығу тарихы мен қазіргі жағдайы
1.1. Қазақ антропонимдерінің әлеуметтік сипаты
Қазақ тіл білімінде социолингвистика ғылымы тілді зерттеудің бір саласы
Себебі қоғамдағы тілдің мәні мен қызметін күнделікті өмірден өзінің
Сондықтан да әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш
Осымен байланысты кез келген тілдің лексикалық қорының мәнді бір
Тіл қызметінің ерекше бір саласы - ономастика. Жалқы есімдердің
Түркі тіл білімінде жан-жақты зерттеліп, ғылыми негізі қаланған ономастиканың
Қазақ ономастикасының зерттелу тарихына аналитикалық шолу жасалған еңбекте бұл
1 кезең: 1950 – 1970ж.ж. (Т.Жанұзақов «Лично-собственные имена в
2 кезең: 1970 – 1990ж.ж. (Т.Жанұзақов «Очерк казахской ономастики»
3 кезең: 1990-2000ж.ж. (В.Махпиров «Имена далеких предков» 1997; М.Мұсабаева
4 кезең: ХХІ ғасырдың басы, жаңа кезең (Б.Көшімова «Қазақ
Сонымен бірге ономастикалық лингвистикалықкультуремалардың ұлттық гендерлік ерекшеліктерді танытуда
Қазақтың кең даласы - гендерлік пен тіл бірлігі,
Мысалы, тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте
Антропонимика (кісі аттары) - тіл тарихын, ұлт гендерлігін
Осымен байланысты эвфемизм мен табу ерекше назар аударады да,
Ал, табу ерте замандардағы адамдардың мифтік танымына сәйкес кейбір
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылысын лексиканың қалыптасып баю
Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы
Оңтүстік Сібірдегі түркілердің дәстүрлі дүниетанымын А.Самойловичтен кейінгі зерттеушілер күйеуі
Есімдер мен жалқы есімдерді қолданған кезде мұндай сөздік тыйымдар
Акад. А.Н.Самойлович ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ бұл проблеманың әлеуметтік,
Қазіргі қазақ тіліндегі есімдерді тарихи-этно гендерлік, әлеуметтік тұрғыдан анықтап,
Осымен байланысты екінші тарауды біз орыс жылнамаларындағы түркизм есімдерді,
В.Гумбольдттың концепцияларын басшылыққа ала отырып, оны одан әрі дамытқан
Атап айтқанда, антропонимдік зерттеулердің басы ертеден басталып, даму барысында
Қырғыз есімдерін зерттеген А.Идрисовтың (кыргыз тилиндеги ысымдар. Фрунзе, 1971)
Қазақ тіл біліміндегі ономастика, антропонимика саласын қалыптастырушы ғалым Т.Жанұзақовтың
Сонымен бірге Г.Ф. Саттаровтың мақаласында татар тілінің антропонимиясының ежелгі
Cол сияқты түрікмен тілінде де ежелгі есімдер ретінде атмосфералық
Академик В.А.Гордлевскийдің түркі есімдер сипатынің түркі қабатын мұсылмандыққа дейінгі
Башқұрт антропонимиясындағы қыпшақ қабатын зерттеуші Г.М.Гариповтың пікірінше, барлық түркі
Түркі тілдерінің лексикологиясын салыстырмалы түрде зерттеуші К.Мусаевтың еңбегін антропонимияға
Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында байланысы
Демек, қазақ халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани
Тіл мен гендерлік сабақтас зерттейтін ғалымдар соның ішінде
Осы тектес тұжырымдардың қалыптасуында, тілді зерттеудің барысында ұлттық
Осымен байланысты тіл мен гендерлікті біріктіріп қарастыратын сала
Тіл ғылымында лингвистикалық гендерліктану – лингвистика мен гендерліктанудың,
Бүгінде лингвистикалық гендерліктану ұлттық тілді танудың да негізі екені
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвистикалық гендерліктану пәнінің ерекшелігін былайша көрсетеді:
А.Салқынбайдың пікірі бойынша, тілдік деректерді лингвистикалық гендерлік аспектіде зерттеу
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
А.Сейсенова лингвистикалық гендерліктану гендерліктің тілдік жүйеге қалай әсер
Сол сияқты тіл мен гендерліктің сабақтастығының көркем мәтіндегі
Мысалы, Г.Ж.Снасапова Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» повесіндегі лингвистикалық гендерлік бірліктер ретінде
Лингвистикалық гендерлікеттану пәні басқа халықтардың өмірінен де гендерлік
Осымен байланысты қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ тілінің
Қазақ тіліндегі есімдердің лингвистикалық гендерлік сипатын ашуға арналған жұмысымызда
Жер бетінде 3 мыңнан астам тіл бар. Әрбір халықтың
Лингвистика тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы қауымның
Орыс ғалымы М.К.Азадовский өзінің еңбектерінде фольклорлық, этнографиялық және тарихи-
Сонымен коммуникативтік қызметімен ерекшеленетін есімдердің әлеуметтік мәнін ашу қазіргі
тіл қызметін іске асыратын нақты тілдік социум мүшелерінің жалқы
тілдік тұлғаның санасындағы жалқы есімнің қызметі;
ұжымдық санадағы жалқы есімдердің қызметі;
жалқы есімдердегі ұлттық танымда бекітілуінің әдісін сипаттау;
жалқы есімдердің инварианттары мен варианттылығын анықтау;
тілдік санада ұлттық когнитивтік қорды құрайтын өзекті жалқы есімдерді
жалқы есімдер сипатынің ұлттық қорының негізгі элементтері мен стереотиптерін
жалқы есімдер мен мифтік танымның байланысы, т.б. (Г.Б.Мадиева
1.2 Этноесімдердің қалыптасуының әлеуметтік - гендерлік негізі
Есімдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік құрлысын және материалдық
Қазақ есімдерінің де өзіне тән тарихы, шығу пайда болу
К.Маркс, Ф.Энгельс неке мен отбасы қалыптасуы туралы еңбегінде алғашқы
«Әрбір рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше ұқсас есімдері
Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнайы ат беріледі. Ол
Бұл жай туралы түрікмен ономастикасын зерттеуші З.Б.Мұхаммедова: «древнейшими, на
Қазақ ономастикасының негізін салушы ғалым-маман Т.Жанұзақовтың зерттеуінде қазақ есімдері
Кісі аттары мен фамилиялары туралы алғашқы мақалалардың бірі академик
Профессор С.Аманжоловтың мақаласы кісі аттарының сөздік қорға тәндігі, жеке
Бұл мәселенің нақты дәйектелген тұжырымын ғалым мақаласында былайша түйеді:
Халықтық танымның ең асқан көрінісі шын мәнінде, адамдардың есімдері,
Профессор Ғ. Мұсабаев, Ғ. Айдаров еңбектерінде көне түркі
Бұдан әрі антропонимика саласының қазақ тіл білімінде дамуы оның
Профессор Т.Жанұзақовтың қазақ есімдер құрылысының жаңарып, көбейе түсуіне
Есімдердің этно гендерлік, әлеуметтік мәнін, мазмұнын сипаттайтын құжаттық қызметін
Мысалы, қолданудан әлдеқашан шығып қалған, бірақ тілімізге тән, жалқы
Кейбір есімдер баланың туған уақытымен нақты жағдайымен байланысты қойылады.
Проф. Т.Жанұзақов қазақ есімдерін табиғат құбылыстармен байланысты есімдер,
1. Қазақ антропонимиясын байытудағы фольклордың орны ерекше. Кейбір фольклорлық
Қазақ ертегілеріндегі антропонимика құрамын шығыс фольклоры мен гендерліктің
2. Қазақтың кең байтақ даласы, оның әр тасы мен
3. Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығы тек төл
4. Жабайы аңдардың, құстардың атаулары кісі аты ретінде қойылып
5. Қазақ халқы ерте кезден-ақ аспан жұлдыздарын бір-бірінен ажырата
6. Тарихи қайраткерлердің, хандардың, белгілі ақын-жазушылардың, атақты батырлардың есімдері
7. Көшпелі халықтың тұрмысы мен өмір тіршілігіне қажет заттарына
8. Ал қымбат металдарға байланысты қойылған аттар қазақ халқының
9. Әр түрлі ырымға байланысты қойылған аттар. Бала сұлу,
10. Ру, ел, халық, ұлт атаулары негізінде жасалған есімдер:
Осымен байланысты М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясының тілін жүйелеп зерттеген
Ай, нұр, күн сөзімен тіркескен есімдер: Ай, Айбала,
Бек, бей, бай, мырза, сұлтан, хан, батыр, ер сөздерімен
Жан, тай, сөздермен тіркескен есімдер: Жанай, Жанайдар, Жанбота, Жанғазы,
Қымбатты метал, ру атауына байланысты кісі есімдер: Алтын, Алтынай,
Осымен байланысты жоғарыда атап көрсетілген антропонимия мәселесін тіл мен
Бұл термин антропонимияның бір тармағы болып саналады. Тіліміздегі ру,
Проф. Қ.Жұбанов көптеген қазақ есімдерінің тек этно гендерлік сипатымен
Жалқы есімдерде жуықтық тенденциясы өте аз. Ал басқа сөздер,
Соның нәтижесінде жалқы есімдерден болған сөз түбірлері өзгеріп отырады.
Сонымен бірге есімдердің этимологиясын анықтайды: шон түбірі оқшантай дегендерде
Бұқар жыраудың:
Сен бұзау терісі – шөншіксің,
Мен өгіс терісі – талыспын, -
деуі бұған дәлел (шөншік – кішкене дорба, кішкене қап,
Ғалым Бәтима – Бәтіш, Гүләйім – Күләш, Мағрипа –
Қазақ есімдерінің этно гендерлік сипаты проф. Қ.Жұбановтың пайымдауынша, бір
Ал, қазақ есімдеріндегі тотемдік мән де ғалым назарынан тыс.
Проф. Қ.Жұбановтың тек қазақ антропонимдік сипатынің валенттілік (тіркесімділік) теориясымен
Бывает также, что личные имена выражают идеал. В таком
Личные имена Күнсұлу, Айсұлу, Таңсұлу, Күнжарық, Айжарық, Таңжарық не
Сонымен бірге ғалым көптеген сын есімдердің қазақ тілінде белгілі
Қоғамда әлеуметтік орны бар, жағдайы бар адамдардың аттары. Оған
Сондықтан, осы тектес есімдердің жоғарыда аталған қасиеттерінің, олардың адам
Профессор Е.Жұбановтың тұжырымдауынша: «тілдің сөздік құрамының алуан түрлі салалары
Тіл білімінде жалқы есімдерді зерттеу барысында әлеуметтанымдық тіл білімінің
1) Семантикада бір тілді басқа тілдермен салыстырғанда ер адамдар
2) Ер және әйел адамдар есімдерін статистикалық тұрғыда талдау.
3) Бейресми есімдерді жынысқа қатысты зерттеу.
Гендерология мәселесі - тіл білімінде жанадан зерттеліп жатқан
Т.М.Абдрахманованың зерттеуіне қарағанда лақап есімдері қазақ, орыс, неміс тілдері
Демек, есімдер сипатынің қазіргідей ежелгі заманда да ерекше әлеуметтік-
Бұл сонымен бірге антропонимияның динамикалық сипатын да дәлелдейді. Түркі
Антропонимдік жүйенің қызметі әрбір қоғамның әлеуметтік-экономикалық және
1.3 Гендерлік антропонимдер
Халық пен қоғамның және әлеуметтік өмірі жалқы есімдер жүйесінде
Кез келген халықтың антропонимиясында әйел, еркек есімдері болады,
Дүниенің тілдік бнйнесінің әр халықта әр түрлі болуы, сол
«Грек, араб, герман және славян жалқы есімдерінің антропонимиялық негіздерінің
Ғаламның антропонимиялық бейнесінде, тілдік формадасыртқы дүниенің өзі емес, сыртқы
«Халықтың әдет-ғұрып, тарихи дәстүрлері мен кісі аттарының арасында тозбас
Ер балаға ат қою бұдан гөрі жауаптырық саналатын. Ереке
Көптеген халықтардың антропонимикалық жүйесінде ереке, әйел есімдері семантикасына қарай
Антропонимдердің ендігі бір тобы гендерліе маңызға ие белгілі бір
Қазақтардың балаға ат қоюында белгілі бір ырымдардың негіз болуы
Антропонимдердің лингвомәдени семантикасына қатысты
Адам есімінің сиқырлы күшіне деген сенім «қорғаушы» есімдердің (имена
Айталық, адыгей тіліндегі антропонимдердің 40% ежелгі дәуірден сақталып келеді.
Әлем халықтарының көпшілігінде адам есімі бір рет қана беріледі
Дүнгендерде чжинмин (мин/мир «есім», чжин «Қасиетті кітап», «Құран») ислам
Гендерлік антропонимдер дыбыстық құрамына қарай да ерекшеленеді. Еркек, әйел
Кейбір тілдерде гендерлік антропонимдер морфологиялық – синтаксистік тәсілдер көмегімен
Серб тілінде есім тудырушы қосымшалардың саны 50 – ден
Серб тілімен туыстас болгар тілінде де гендерлік антропонимдер сөзжасам
Әйел, еркек есімдерінің параллель қолданысы әзербайжан тілінен де байқалады,
Антропонимдердің гендерлік сипатын айрықшалайтын белгілердің бірі ретінде құранды есім
Вьетнам елінің оңтүстігінде орналасқан эдэ халқында адам есімдері екі
Славян тілдерінде ежелгі дәуірлерден сақталып келе жатқан есімдер, «княздар
Тәжік тілінде де гендерлік антропонимдер құрамындағы компоненттеріне қарай ажырытылады:
Көп құрамды гендерлік антропонимдердің ендігі бір тобы діни сипат
Ал өзбек тілінде әйел есімдерінің құрамында жиі қолданылатын гул,
Вьетнам тілінің гендерлік антропонимдерін айрықшалайтын белгілердің бірі – фамилия
Жалпы әйелдердің аралық есім біреу ғана болса, ерлерде ол
Бірқатар халықтардың (неміс, венгр, волоф, селькуп, ненец, чукот) антропонимиялық
Көптеген халықтардың мәдениетінде балаға ат қоюдың қалыптасқан дәстүрі бар.
Испан халқының тәртібінде бірінші балаға атасының есімі (үлкен әкесінің),
Ал Мысыр елінде қалыптасқан дәстүр бала есімінің құрамында әкесінің
Әлем халықтарының мәдениетінде бір адамға бірнеше есім беру дәстүрі
Индонезия халқының дәстүрінде есім ауыстыру қалыпты жағдай. Олар: 1)
Индонезияның кейбір елді мекендерінде (Калимантан, Суматра, Сулавеси аралдары) кісі
Индонезия тілінің антропонимиялық жүйесінде есімдер адам жынысына қарай жіктелген:
Қытай халқында бала есімін «сүт есім» (жу – мин
Бала кәмелетке толғанда ресми есім (мин) беріледі де, ол
Қытай тіліндегі гендерлік антропонимдер лексикалық мағынасына қарай ажыратылады. Ресми
Есім беруде сақталатын тағы бір қытай дәстүрі пай –
Заиырдың (Африка) банту тілдес халықтарының (конго, луба, лунда, нгала
Алғашқы есімді (джина диа кукувуала «туған есім») баланың әкесі
Төрт – бес жыл өткен соң үшінші джина диа
Есім алмастырудың ендігі бір түрі джина диа хуйанага «аңшылық
Банту халықтарының дәстүрінде адамның есімін дауыстап айтуға болмайды. Есім
Иерархиалық жоғары сатыдағы әлеуметтік топ өкілдерінің арнайы есімдері бар.
Банту халықтарының мәдениетіне тән тағы бір гендерлік антропонимдік ерекшелік
Акан халықтары да (ашанти, фанти, аким, аквапим, аньи, бауле,
Әрбір адам (еркек, әйел) дүниеге өзінің есімімен келеді деген
Гендерлік антропонимдер отбасындағы баланың санына қарай ажыратылады. Мәселен, үшінші
Бірнеше есім иеленудің гендерлік ерекшелігін араб тілінің антропонимиялық жүйесінен
Қалыптасқан антропологиялық жүйе бойынша алғашқы есім алам (исмалам), яғни
Алам (жеке есім) абу «әке», умм «шеше» сөздерімен тіркесіп
Ер адам есімдерінің басым бөлігін лақаб, нисба құрайды. Лақаб
Нисба – адамның этникалық, діни, саяси, әлеуметтік жағдайын және
Сонымен, араб тілінде есімдерді қолданудың қалыптасқан үлгісі мынадай: (1)
Араб әйелдерінің есімдері ерлердікіне қарағанда, өте қарапайым. Әйелдер лақаб,
Антропонимдердің қызметтік және тұрмыстық түрлерінің өзі гендерлік маңызға ие.
Лақап ат адамның дене бітіміне, пішін – тұлғасына және
а) адамның кескін келбеті, жүріс – тұрысы, тұлғасы, мінез
ә) адамның кәсібі, қызметіне немесе әлеуметтік жағдайға байланысты лақап
Лақап аттар дара күйінде де, кісі аттарымен тіркесе де
«Ертеңінде, Абай мен Ербол Шілікті кезеңінен аттанып шығысымен Шүкіман
Керім, керім... Несін айтасың! – деді Абай.
Әй, керім! Әй, керім! – деп, Ерболда сұқтанып тамсанудың
еді.
Абай, «қалай айттың, қалай айттың» - деп жолдасының айтысын
- Ал, мен бір нәрсені айтайын ба?
«Құлым қажының ауылынан «қара қасқа сорлылардың» қатарына қосылатын Балғабайдың
Уақыт өте келе кісі аттарының түрлері дамып, атқаратын қызметі
Әкенің балаға қатысын, баланың әкеге теңдігін білдіретін ұлы, қызы,
Тағы бір гендерлік ерекшелік, бұрын әке атын бір ғана
Әке атымен аталудың өзінің бірнеше әлеуметтік түрі болған. Үстем
Әке атымен аталуда ұлы, қызы сияқты зат есімдерден басқа
Қазіргі қазақ антропонимиясында фамилиялар атасының атынан немесе әкесінің атынан
Бүгінде қазақ тілінде барлық ресми құжаттарда үш мүшелі антропонимиялық
Әр халықтың фамилиясы әр түрлі жолмен дамыған. Олардың қалыптасуы,
Сәйкесінше, кісі есімдері де екі үлгіде беріледі. Құжаттарда адамның
Жалпы алғанда, грек антропонимиялық жүйесі үш мүшелі: есімі, әкесінің
Әйел фамилиялары а, и, у жалғауларымен ерекшеленеді. Олар көбне
Үнді еуропа тілдерінде, оның ішінде славян халықтарында фамилиямен аталу
Кейбір халықтардың мәдени – әлеуметтік өмірінде фамилия иеленудің немесе
Әлем халықтарының көпшілігіне тән гендерлік антропонимилық ерекшелік неке құру
Венгрияда күйеуге шыққан әйелдер басқаларына қарағанда ерекше құрметтеледі. Олар
Гректерде тектік есім (фамилия) ер адам атынан жүргізіледі, әкеден
Әсіресе, грек елінің солтүстік өңірлерінде әйелдің күйеуінің есімімен атау
Қазақ антропонимиясына тән есімдердің бір бөлігі әйел тілінің гендерлік
Келін тарапынан ат тергеу күйеу туытарының жасына, жынысына туыстық
Ілгеріде атап өткеніміздей, қазақ әйелдері күйеуінің де атын атамай,
Ал грек отбасында ері мен әйелі өзара қарым –
Ресми ортада грек тілінде ерлерге қарата кирие (кириос) «мырза»,
Қазақ халқының дәстүрінде жасы үлкен адамға қарата айтқанда немесе
Ер адам есіміне аға (ағай), әйел есіміне апа (апай)
Ресми қарым – қатынаста ағай, апай ресми реңк алады.
Жалпы алғанда, еркек пен әйел еімдері гендерліктілер (гендерлік тілдік
II. ҚАЗАҚ ЕСІМДЕРІНІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ГЕНДЕРЛІК МӘНІ
2.1 Қазақ эпосындағы кісі аттары
Ә.Қайдар, А.Мұқатаева «Қазақ ономастикасының мәселелері» атты жинақта қазақ тілінің
Эпос тілін зерттеуші ғалымдар Ә.Қайдар, Е.Жұбанов, А.Мұқатаева мынандай ерекшелікті
Бұл - жалпы эпос пен фольклор есімдеріне тән көне
Поэмада кісі аттарына еркелету, құрметтеу қосымшаларымен жиі кездеседі: Қозыке,
Х.Досмұхамедовтың «Қазақ халық әдебиеті» аты еңбегінде эпостық жырлардағы Қобыланды,
Ә.Бөкейханов өзінің «Қобыланды» жырына арналған сын мақаласында оның генезисіне
Ә.Бөкейханов жырдағы Алшағыр, Көбікті есімдеріне олардың өмір сүрген дәуірлерін
Халықтық топонимияға сүйенген, эпостар ноғайлы, қыпшақ, қырғыздар бір ел
Проф. Ә.Қоңыратбаевтың пайымдауынша, әрбір эпостық жырда белгілі бір кезең
Ә.Қоңыратбаевтың ізденістерінің темірқазығы «сана мен тіл, тайпа мен эпос
Эпос пен этносты сабақтастықта зерттеген ғалым Т.Қоныратбаевтың пайымдауынша, «Қобланды»
Эпостық жырлардың этнодеректік мәнінің ерекшелігі оның мазмұнындағы этноесімдердің тұрақтылығында.
Гүлбаршын. Әбілғазы шежіресіндегі атауы - Баршын. Қорқыт жырларында -
Жоғарыда айтылған Проф. Т.Қоңыратбаевтың еңбегінде Қорқыттың тарихи тұлғасы мен
Сонымен, Қорқыт антропонимнің лингвистикалық гендерлік, әлеуметтанымдық сипатына, біздің ойымызша,
Біріншіден, Қорқыт оғыз елінің бірлігі, тұтастығы үшін зор әлеуметтік
Екіншіден, Қорқыт оғыз елінің этникалық құрылымын жеткізуші, этникалық сананың
Үшіншіден, Қорқыт тұлғасы оғыз еліндегі этникалық үрдістің жеке бір
Осы тұрғыдан келгенде ғалымдарды көптен толғандырып жүрген күрделі мәселе
Мысалы, «Алпамысты» оғыз эпосының бізге жеткен бір нұсқасы санайтын
Әрине, бұл пікір әлі де тарихи-этимологияялық тұғыдан тереңірек зерттеуді
Кейбір зерттеушілердің пікірінше, Қобланды тарихи антропонимнің түпкі нұсқасы емес,
Атаңа нәлет, Алшағыр,
Көрсеттің ғой өкімді!
Жалғызым тірі бір келер,
Асықпай тұр қызылбас,
Сыбағаңды сол берер!
Опасыз дүние сырғанақ.
Он үш жасар Қобланды,
Шынымен сенен айырлсам
Жалғызым, тезірек келмесең,
Өтірік емес құдайдың
Біз оны сезімдік эмоциялық негізінде туған теңеу, яғни поэтикалық
Атына Қоблан мініпті
Тайбурылды талдырмай
Табан жолға салыпты
Алты жасқа келгенде
Арыстан туған Қоблан
Қазнадан қамқа киеді
Келелі түйем ішінде
Қайырлы Бураға ұсаған
Қайырлы туған Қоблан,
Ботам, сенен айырлдым .(Қоңыратбаев Ә. Қазақтың лиро-эпосы. Қазақ әдебиетінің
«Қобланды» сөзінің түбірін сөз еткен тұста Е.Жұбанов оны автор:
Проф. Ә.Қоңыратбаев «құба» сөзінің Құба тас, Құба тау, Құба
Сонымен, Қоблан сөзінің төркінін этнонимдік тұлғада жасалған «Құбаұғлан» тіркесінен
Қорыта келгенде, қазақ эпосындағы есімдер қазақ халқының тілі мен
2.2 Прецеденттік есімдер мен киелі есімдер қолданысы
Ұлт тарихындағы маңызды оқиғалар тілдің құжаттық, гендерлік танымдық
Тіл арқылы гендерлікетті тану қызметіне байланысты зерттеуші Г.Мәдиева
Прецеденттік есімдер халқымыздың ұшқыр ойы мен даналығынан туған бай
Ел аузындағы есімдер: Асан қайғы, Аяз би, Қорқыт, Қобыланды,
Қасиетті пірлер мен әулиелер: Бибі Фатима, Қожа Ахмет Иассауи,
Тарихта болған тұлғалар: Абылай хан, Қасымхан, Есет батыр;
Әдеби мәтіндердегі персонаждар: Дайрабай, Мырқымбай (Б.Майлин), Судыр Ахмет (Ә.Нұрпейісов);
Ойдан шығарылған аттар: Алтай, Қамбар, Шығайбай, Тоңқылдақ т.б.;
Осы тектес есімдер мақал-мәтелдерде, жұмбақтарда, қанатты сөздерде, бата сөздерде,
Мысалы: Түгел сөздің түбі бір,
Түп атасы Майқы би
Майқы би – ел билеген көсем, басынан сөз асырмаған
Аяз би, әліңді біл,
Құмырсқа жолынды біл.
Аяз би - Жаманұлы данышпан, шешен, ертедегі кейіпкері, атақты
Билер, бүгін Мақының алдын кесесің,
Ертең жұртың төбесін тесесің.
Майқының да айтатын кебі бар,
Айтуға аузының да ебі бар.
Аязби, әлінді біл
Құмырсқа, жолынды біл деген екен.
Бұл мақалдың философиялық мәні қандай да болмасын биікке шыққан
Ұмайға табынса, ұлды болар
Түркі жұртында Ұмай - жер ана нәрестелердің қамқоршысы, шаңырақтың,
Қайда барсаң да Қорқыттың көрі
Қорқыт VІІІ ғасырда жасаған мәшһүр ақын, күйші, ойшыл, данышпан
Қайда барсаң да Қорқыттың көрі
Бұл мақал Қорқыт бабамыздың мәңгі жасауды армандап, ажалдан қашып,
Қарынбай малға тоймайды,
Лұқпан жасқа тоймайды
деген мақалда Қарынбай (Харун) мен Құранда аты кездесетін
Араб ғалымдары Лұқпан хакімді Мұхаммед пайғамбарға дейінгі уақытта өмір
Кез келген атауды, қалай болса солай атауға болмайды. Егер
Қазақ тілінің сөздік құрамындағы ғажайып сырлы атаулардың бір саласы
Ономаст-ғалымдар жалқы және жалпы есім арасында болатын ауысу
Түркі халқының, оның ішінде қазақ халқының поэтикалық шығармаларындағы прецедентті
Прецедентті есімдер жөнінде Ю.Н.Карауловтың айтуынша: «Сонымен қатар прецедентті мәтінді
Осыған дәлел С. Иманбердиеваның мақаласындағы поэтикалық шығармаларға, фразеологизмдерге, мақал-мәтелдерге,
Фразеологизмдердегі прецеденті есімдер:
1. Аллаға шүкіршілік қылуы;
2. Алланың жазған парманы;
3. Атымтай [-дай] жомарт
4. Алла құдай бағын ашты.
Аталған фразеологизмде құдіретті күшті Алла тағаланың пендесіне деген жақсылығы
Мақал мәтелдегі прецедентті есімдер:
1 Атымтайдай жомарт бол, Наушарбандай әділ бол.
2 Сүлеймен пайғамбар мың жасапты,
Әр мәжілісін бір жасқа санапты.
3.Талап пендеден, жеткізу Алладан.
4. Алла деп барсаң, аман келерсің.
Атымтай, Наушарбан прецедентті есімдерді қай қасиетімен ерекшеленетіні мақал
Ырым сенімдегі прецедентті есімдер:
Ассалаумағалейкум, Адыраспан!
Бізді сізге жібереді емдік үшін Омар, Оспан.
Омар, Оспан образдары күллі мұсылман қауымы үшін қасиетті тұлға,
Өлдің, Мамай, қор болдың.
Мамай - Алтын Орданың қолбасшысы және Әбілқайырдың немере
Бұл мақал Мамай батырға байланысты туғанмен, келе-келе адам баласының
Сол сияқты мақал-мәтелдер сияқты даналықтан туған, өсиет мәнінде айтылатын
Абылайдың асында шаппағанда,
Атаңның басына шабасың ба
Абылай - Орта жүздің ханы болғанымен, Ұлы жүз бен
Бұл сөздің қазақ халқына кең тарағаны соншалық, нақыл сөзден
Аспанға ұшсам, қанатым талады,
Жерге түссем, Жалайыр Шора алады.
Ұлы жүз үйсіннен Абақ, Тарақ ұрпақтары тарайды. Тарақ балуан
Ердің соңы Есет
Пірдің соңы Бекет
Кіші жүзде екі Есет батыр болған. Біріншісі - Еділ,
Бұл Есеттен бір ғасырдан кейін келген Есет Көтібарұлы ХІХ
Сонымен бірге, халықпен бірге туып, бірге жасасып келе жатқан
Дәуіттің қоржынындай;
Сүлейменнің жүзігіндей;
Мұсаның асасыңдай; (Нұрмұханов А. Түркі фразеологиясы.-Алматы,Ғылым, 1998.-149-151б.)
Бұл атауларға осы саладағы зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып, мынандай
Сүлеймен - (Соломон евр. Шелемо) Дәуіттің ұлы, мейірімді, данышпан
Мұса - (Моисей, евр. Моше) Құранда айтылатын Алланың елшісі,
Профессор Е. Жұбанов қазақ ертегілеріндегі осы тектес прецеденттік есімдерді
Ал қазақ ертегілеріндегі кісі аттары өзінің гендерлік-танымдық қызметіне
Қорыта келгенде, осындай прецеденттік мәтіндердің мазмұнының астарында тарихи тұлғалардың,
Тіл білімі көлемінде поэтикалық антропонимия немесе ономопоэтика - әдеби
Ономопоэтика жалқы есімдердің құрылым принциптерін, мәтіндегі қолданыс, сондай-ақ автордың
Жекелеген шығармалардағы персонаж аттардың сөз төркінін ашуға көңіл бөлген
Cатира (мысал, мысқыл, өлең, сықақ әңгіме, повесть, романдар, фельетон)
Осы мәселеге қатысты зерттеушілер поэтонимдердің мынадай белгілерін атап көрсетеді:
Қорыта келгенде, прецедентті есімдер дегеніміз поэтикалық шығармалардағы, фольклордағы келтірген
Қазақ киелі лексикасын (агитопонимдерді) арнайы қарастырған Қ.Рысбергенова, Р.Мұстафина, А.Керімбаев
Осы әулие сопылар есімдерінің басты ерекшелігі - олардың көбісі
Бурахан Ақтан - сопы әулиенің ұлы, оның бейіті Қызылорда
Бурахан көз жұмған жерден сәл арырақ орынға жерленіп, бейітінің
Ертедегі ислам тарихындағы әулиелер мен құрандық пайғамбарлар есімдері қазақ
Осы кеткен қозымды
Алланың досты Мұхамбет
Тек тапсырдым қолына.
Қол иесі, Қамбар ай,
Шөл иесі, Қамбар ай. Қамбар өзің қолдасың,
Қолдамайтын кім бір ай.
Кітаптардың ішінде
Қырық пайғамбар аты бар,
Қырда Қияс пайғамбар,
Ойда Илияс пайғамбар,
Сізден басқа кімім бар
Алпыста анам Аналық
Бибібатимаға тапсырдым.
Қазақ киелі лексикасында әулиелер аттары агиотопонимдер - киелі орындардың
Киелі есімдердің келесі бір лексика семантикалық тобын кәсіп мамандық
Мұхаммед пайғамбардың қызының аты - Фатима (қаз. Батпа, Бәтима,
Қазақтың табыну фразеологиясында да сол сияқты Диқан баба киелі
Бісміллаһир-раһман-ар-рахим
Я, Диқан баба! құрт-құмырсқа,
Жан-жануардан қалғаны менікі!
Қазақ киелі сөздерінің «Киелі, қасиетті адамдар» лексика семантикалық тобын
1) Бейнелері ертедегі ислам тарихымен байланысты әулиелер аттары;
2) сопы әулиелер аттары;
3) ру, тайпа басшыларының киелі есімдері;
4) әулиелердің киелі аттары (олар жерленген киелі орындар)
5) кәсіп-мамандық жібеуші иелерінің аттары.
Сонымен, қазақ киелі есімдері дегеніміз бұл пайғабарлардың, сопы
Көптеген қазақ есімдерінің архетиптік сипатын олардың мифтік таным деңгейінде,
«Архетип» ұғымын ғылымға енгізген – К.Г. Юнг. Оның пікірі
Сонымен белгілі бір гендерлікеттің архетипіне оның өзіндік болмысын
Қазақ гендерлікетінің архетиптік батырлық уақытынан келген маңызды бейне
Түрік халықтарының гендерлікетінде аспанмен қатар оның шырақтары да
Азиялық өркениеттерде күнмен қатар қастерленген аспан шырағы ай болған.
Алайда, айдың басты символдық ерекшелігі оның күн мен түннің
Күн мен айдың қатарласуы әлемдік гендерлікетте кең таралған
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, ай әдемілік пен сұлулықтың белгісі болып
2.3. Лақап есімдердің өзіндік сипаттары
Қазақ дәстүрінде адамның жалқы есімнен басқа да толып жатқан
Антропонимдердің лақап ат/арабша Lakab-титул , атақ - дәреже/ деген
Қай елдің тарихында болмасын лақап ат адамның негізгі есімімен
А. В. Суперанская, А. В. Сусловалар орыс тілінде ХV
Ертеде тек жекелеген адамның ғана емес, рулардың да, яғни,
Арған ішінде Тоқа руының Бесімнен тараған бір тармағы «Енең
Ұжымдық лақап аттар туралы П.Т. Портниковтың «групповые и индивидуальные
Келесі бір айқындауды қажет ететін сауал кісі есімдері мен
Зерттеуші Л. В. Успенский (Успенский Л. В. Ты и
Ұқсастықтары Айырмашылықтары
Екеуі де жалқы есім Есімдер отбасы ішінде де, одан
Екеуі де жай, қарапайым сөздерден туады Лақап ат жақын
Есімдерден де, лақап аттардан да «фамилиялар» туады. Андрей және
А. В. Суперанская осыған қосымша мынадай айырмашылықтар көрсетеді:
Есімдер Лақап аттар
Аппелятивтің мағынасы үнемі айқын емес. Фамилиядан жасалған лақап аттардан
Ұрпақтан – ұрпаққа тарайтын есімдер уақыт өтуімен байланысты болған
Есімдер таңдауда дін басшылық жасап отырған елдерде екеуінің айырмашылығы
Лақап аттардың мағынасының айқындығы дау туғызбас мәселе. Бұл олардың
Лақап атардың мағыналық топтары әр халықта әр тілдес, әр
Сыртқы түр сипатқа байланысты;
Мінез – құлыққа байланысты;
Мамандығы, қоғамдағы орнына байланысты;
4)Туған, шыққан жеріне байланысты;
К. Ф. Гриценко якут тіліндегі лақап аттарға негіз болатын
Руға байланысты лақаптар қазақ рулары арасында да біраз кездеседі.
Лақап ат адамның екінші бейресми аты ретінде қоғамның белгілі
Лақап аттар адамның дене бітім, пішін тұлғасына және психологиялық
Тілдегі жалқы есімдер дегеніміз жекелеген заттардың бейнелеу қызметін атқаратын,
Демек, лақап аттар ресми түрде (әке аты, фамилия болып
Проф. Т.Жанұзақов лақап аттарды лексикалық мағынасына қарай мынандай топтарға
1. Адамның бет-әлпет түріне, көзі, шашына байланысты: Қаракөз, Ақбала,
2. Адамның жүрісі, тұлғасы мүсіне байланысты: Жорға, Жұмабай, ұзын
3. Адамның дене-мүшесінің кемдігіне байланысты: Бүкір, Сақау, Шолақ, Kекеш.
4. Мінез-құлық, бейімділік әрекетке, ерекшелік қасиеттерге байланысты: Найзағай, Асан
5. Негізгі кәсібі, қызмет бабына байланысты етікші Ахмед, мұғалім
Лақап аттардың бір түрі ретінде бүркеншік аттардың да (псевдонимдердің)
Жалқы есімдерінің жалпы есімдерден, лақап аттардың кісі есімдерінен ерекшелігін
Т. Жанұзақов лақап аттардың
1) Халық ауыз әдебиетінде;
2)Көркем шығармаларда;
3) Ел аузында кездесетінтүрлерінен мысал келтіре отырып, топтарға бөледі
Лақап аттардың мол кездесетін тағы бір көзі ретінде тарихи
Отбасылық-тұрмыстық лақап аттар;
Әдебиетте:
1) халық ауыз әдебиетінде кездесетін лақап аттар;
2) жазба көркем әдебиетте кездесетін лақап аттар;
3) Тарихи тұлғалардың лақап аттары;
жартылай лақап аттар;
толық лақап аттар;
Отбасылық - тұрмыстық лақап аттар белгілі бір ортаға /
Халық ауыз әдебиетінде кездесетін лақап аттар / Таусоғар, Көлтаусар,
Тарихи тұлғалардың жартылай лақап аттары есімдерімен тіркесіп келіп анықтаушылық
Тарихи тұлғалардың толық лақап аттары титулды білдіретін Шыңғысхан; ерекше
Есімдерімен салыстырғанда лақап аттарға негіз болатын апелятивтердің мағынасының айқындығы
Уәжділік түрлері Отбасылық-тұрмыстық лақап аттар Әдебиетте кездесетін лақап аттар
Адамның сыртқы түр-тұлғасындағы ерекшелікке /кемшілікке/ байланысты уәжділік Соқыр, Құлақ,
қарын,
Бадырақ,
Тасқара т.б. Қабан,
Әйгерім,
Қара Махмұт, Дәу,
Жезтырнақ, Көксүр Елемес, Жорға Жұмабай т. б. Доғажал,
Құсмұрын,
Үкілі Ыбырай,
Соқыр Абыз,
Ақсақ Темір,
Сары би.
Мінезіне, ерекше қасиетіне байланысты уәжділік Қисық, Қасқыр,
Пахан/белсенді/, Қызылкөз/даукес/,
Ызди Сара Таусоғар,
Желаяқ,
Саққұлақ,
Шығайбай,
Судыр Ахмет,
Алдаркөсе т.б. Асанқайғы,
Дуалы ауыз,
Қашаған,
Жақсы ата,
Дарабоз,
Мәшhүр Жүсіп,
Әз Жәнібек,
Әз Тәуке т. б.
Жанұялық қарым-қатынасқа байланысты уәжділік Ортаншым,
Кіші ұл,
Абысын,
Кенжек,
Тәтей Кіші апа,
Шопан қайнаға,
Телғара т.б. Тәте,
Би ата
Мамандығына, айналысатын ісіне байланысты уәжділік
Шопыр бала,
Ұста, Шопан қайынаға т.б. Етікші Ахмет,
Хатшы бала Балуан Шолақ
Әлеуметтік, қоғамдық жағдайға байланысты уәжділік Шоқпар/тіл-көз/,
Арақтың қара бөшкесі,
Шалабай, Жаңа қазақ,
Канал т.б.
Сегіз сері,
Би ата,
Сары би,
Бала би,
Бала бақсы
Флора мен фаунаға байланысты уәжділік
Торғай,
Шөже,
Ақбұзау,
Бегемот,
Қозы,
Қарлығаш т.б.
Қабан
Үйрек бәйбіше,
Қабанбай,
Ақиық Сұңқар,
Арқаның арыстаны.
Жүрісіне байланысты уәжділік
Пингвин,
Бегемот
Үйрек бәйбіше
Тіліне, сөзіне байланысты уәжділік Быдық, Сақау Судыр Ахмет Сақау
Дуалы ауыз,
Қашаған,
Қаз дауысты Қазыбек.
Белгілі бір жағдайларға байланысты уәжділік Анкл-Бенс,
Ох,
Пенде,
Шорту.
Абылай, Жалайыр, Қаракесек,
Жобалай,
Жаяу Мұса
Ата – анасының есімі, фамилиясына байланысты уәжділік Абу/Абеуов/,
Апоқ/ Апақашов/,
Баян/ Баянова/
Абылай
Титул, атақ-дәрежеге байланысты уәжділік
Шыңғысхан,
Қажы Мұқан
Жоғарыда аталған мәселелерді қорытындыласақ, лақап аттар пайда болуыжағынан ең
Адамның түр-тұлғасындағы ерекшелікті көрсететін лақап аттар аталған үш топта
ҚОРЫТЫНДЫ
Антропонимдердің пайда болуы өте ұзақ уақытты талап ететін күрделі
Адам есімдерінің қоғам құрылысына байланысты дамып отырғанына көз
Есімдер де өзіндік ерекшелігі оның белгілі бір ұлттық тілге
Қазақ тілдеріндегі антропонимдердің барлығы дерлік ұлт болмысын білдірумен қатар,
Қазақ есімдер қорын құрамы жағынан әр түрлі болып келетін
Қазақ тілдеріндегі біріккен тұлғалы әйел антропонимдері алуан түрлі қосымшалардың
Сонымен қорыта келе, лингвистикалық гендерлік жүйеде анықталатын қазақ тіліндегі
Есімдер - әр түрлі ұлттық ассоциацияларға меңзейтін ұлттық символдарға
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. Қайдаров Ә. Қазақ тілінің тарихи ликсикологиясы: проблемалары мен
2. Қожанов О. Қазақ ономастикасының нормативтік актілерінің жай-күйі /Қазақ
3. (А.Байтұрсынұлы. Тіл тағылымы. –Алматы, Ана тілі, 1999. -141
4. (Ә.Ахметов. Түркі тіліндегі табу мен эвфемизмдер.Доктор.дисс.автореферат. – Алматы,
5. Хасенов Ә. Тіл білімініңтеориялық және практикалық мәселелері. –
6. Самойлович А.Н. Заветные слова в языке казак–киргизской замужней
7. Жанұзақов Т. Ж. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы, Ғылым,
8. Никонов В.А. Имя и общество-Москва:Наука,1974 – 56
9. Мусаев К.Н. Лексикология тюрских языков. -Москва,Наука.1984 - 205
10. Идрисов А. Кыргыз тилиндеги ысымдар.- Фрунзе, 1971.- 17-37
11. Джанузаков Т.Дж.Основные проблемы ономастики казахского языка: Автореф.дисс.доктора филол.наук
12. Саттаров Г.Ф. Некоторые вопросы татарской антропонимии.//Вопросы истории философии
13. Гордлевский В. А. К личной ономастики у османцев.Москва,1968
14. Гарипов Г.М. О древних кыпчакских именах в антропонимии
15. Валиханов Ч. Избранные произведения. - Алма-Ата, Том.1, 1958.-17
16. Манкеева Ж. Гендерлік лексиканың ұлттық сипаты. Алматы, Ғылым,
17. Фон Гумбольдт В. Язык и философия культуры. -Москва:1985.
18. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық гендерлік аспектілері. –
19. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. –Алматы, Қазақ университеті,1999. –309
20. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвистикалық гендерлі мәселелері.
21. Сейсенова А. Лингвистикалық гендірлікеттану: этикет формаларына салыстырмалы талдау.
22. Снапасова Г. Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» повесіндегі лингвистикалық гендерлік
23. Г.Б.Мадиева Теория и практика ономастики.-Алматы: 2003, -
24. Бегметов Э. Антропонимика узбекского языка. – Ташкент,1965- 18.
25. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, -
26.Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. Алматы, -
27.Панзарбекова Р. Қазақ тіліндегі жануарлар төлінің атауы. Филол.ғылым.дисс.Авторефераты. –
28. Жанпеисов Е. Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах
29. Жанұзақов Т.Ж. Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы:Ғылым,1996.-126 б.
30. Жубанов К. Исследования по казахскому языку.-Алма-Ата,1966.- 98 стр.
31. Жұбанов Е. Қазақтың ауызекі көркем тілі. – Алматы:
32. Әбдрахманова Т.М. Қазақ, орыс, неміс тілдеріндегі лақап есімдерінің
33. Махпиров В.У. Имена далеких пердков. – Алматы,1997, -
34. Т.Жанұзақов, Қ.Рысберген. Қазақ ономастикасы. Жетістіктері мен болашағы. –
35. Керимбаев Е. А. Казахская ономастика в этнокультурном,
36. Суперанская А. В. К проблеме типологии антропонимических основ
37. Арғынбаев Х. Қазақтың азақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы:
38. Досмұхамедұлы Х. Аламан.-Алматы, Ана тілі, 1991.-176 б.
39. Қоңыратбай Т. Эпос пен этнос.Алматы, Ғылым, 2000. 43-45
40. Қоңыратбаев Ә. Қазақтың лиро-эпосы. Қазақ әдебиетінің тарихы. Фольклор
41. Жұбанов Е. Эпос тілінің өрнегі.-Алматы,Ғылым,1978,-175б.
42. Иманбердиева С. Прецедентті атаулардың менсонимдерде қолданылуы.Тілтаным,2002.№2,-90-94б.
43. Нұрмұханов А. Түркі фразеологиясы.-Алматы,Ғылым, 1998.-149-151б.
44. Қортабаева Г.Қ. Соматикаға қатысты сатиралық юморлық поэтонимдердің
45. Мустафина Р.М. Представления културы, обряды у казахов.Алма Ата,1992.
46. Сманов Ұлыбек. Әуелі Құдай, әруақ. Шымкент,1997.187 б.
47. Кармышева Ж.Земледельческая обрядность у казахов. Москва.Наука,1986 . -
48. Керімбаев А. Қазақ тіліндегі сакральді атаулардың
49. Қазақ әдебиетінің тарихы.- Алматы, 1998.-276 б.
50. Суперанская А. В, Суслова А. В. Совреманные русские
51. Греценко Г. Ф, Личные имена и прозвища у
52. Джанузаков Т. Д. Очерк казахской ономастики. Алма-Ата: Наука,
53. Портникова П. Т. Групповые и индидивидуальные прозвища в
54. Энгельс Ф. Семьяның, жекеменшіктің және мемлекеттің шығуы.- Алматы,
55. Олшанский И.Г, Кириллина А.В. Гендер:лингвистические аспекты. // Филологические
2