Жоспар
Кіріспе
I. Ақшаның мәні мен қызметтері
Ақшаның пайда болуы мен қажеттілігі
Ақша түрлері
Ақшаның қызметтері және экономикадағы рөлі мен қазіргі жағдайдағы
II. Ақша айналысы
2.1. Ақша айналысы мен заңы
2.2. Ақшаның метеалдық теориясы және металл ақша айналысы
2.3. Ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақша айналысы
2.4. Ақшаның базасы мен ақша массасы
III. Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесі
3.1. Ақша жүйесі жөнінде түсінік
3.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі: қызметтері мен операциялары
3.4. Инфляция туралы түсінік
3.5. Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы және
Кіріспе
“Ақшаның пайда болуы, мәні және қызметтері” атты осы
Ақша ертеден адамзат пайда болуымен қатар өмір сүріп
Экономикалық категория ретінде ақшалар өндіріс және бөлу процесінде
Ал екінші бөлімде қарастырылып отыған ақшаның айналысына бет
Ал ақарғы бөлім Қазақстан Республикасындағы ақша жүйесіне жалпы
I.Ақшаның мәні және қызметтері
1.1. Ақшаның пайда болуы
Ақшаның өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының бір шама
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің
Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен
Мұндай негізге тауарлардың құны, демек тауар өндірісі процесінде
Айырбас құны – бұл тауардың басқа да бір
Натурал шаруашылық тұсында өнім тек өндірушінің және оның
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айрбасталатын тауар
Сонымен қатар ақша ретінде сонау Ежелгі Спарта кезеңдерінде
Металл ақшалардың артықшылығы, олар – біркелкі, төзімді, ұсақталынады
Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен
Құнның жалпы балама формасының дамуы нәтижесінде барлық тауарларға
Бірақ б.э. дейін XIII ғасырда салмағы көрсетілген құймалар
Ақша объективті қажетті тауарлар өндірісі және айналысының болуына
Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де ол, ерекше тауар
Сонымен қатар, ақша өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар
Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш
жалпыға тікелей айырбасталу формасысы;
айырбас құнның дербес формасы;
еңбек өлшемінің сыртқы заттай (материалдану) формасы.
Ақшаның жалпыға тікелей айырбасталу формасы ретіндегі қасиетті, ақшаның
Ақшаның айырбас құнның дербес формасыретінде пайдалану тауарларды
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауар өндіруге жұмсалатын еңбектің
Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретіндегі ролі туралы
Жекелеген елдердің ішінде алтынның айналысы жоқ. Төлем айналысы
1.2. Ақшаның түрлері
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: нағыз
Мұндағы металл ақшалар мыстан, күмістен және алтыннан жасалады.
Алғашқы монеталар VII ғасырда б.э.б. Ертедегі Қытайда және
Алтын айналысына бірқатар елдер де XIX ғ. екінші
Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгілерінің пайда болуының
алтын өндірісін тауар өндірісі артынан ілесе алмағандықтан да
Жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет
Алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымын
Сонымен, алтын айналдысы бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін ғана
Нағыз ақшаның орынбасарлары (құндық белгілері) – номиналдық құны
Оған мыналар жатады:
құнның металлдық белгілері – арзан бағалы металлдардан жасалған
құнның қағаздан жасалған белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкілдері болып
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысуының мынадай өзіндік себептері
металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде,
бағалы металлдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда өте
эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
қате
Алғашқы қағаз ақшалар б.э. XII ғ. Қытайда, 1690
Қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) – бюджет тапшылығын жабу
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем
Несиелік ақшалар – тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота, чектер
Вексель – белгілі бір соманы алдын ала келісілген
Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы
Вексельдің түрлері «ҚР-дағы вексель айналысы туралы» ҚР заңында
Жай вексель (соло) – вексельдің ұстаушыға вексельде көрсетілген
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы белгілі
Трассат тратта бойынша төлеуге келісімін бергеннен бастап, борышқор
Жай және аудармалы вексель – коммерциялық вексельдің түрлері
Сонымен қатар, экономикалық әдебиеттердің вексельді мынадай түрлерге
Қаржылық (банктік) вексель – белгілі бір ақша сомасын
Қазыналық вексель – бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет
Достық вексель – кейіннен банктен оларды есепке алу
Бронзалық вексель – нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені
Вексельдің мынадай өзіне тән қасиетттері бар:
дерексіздік, яғни вексельде мәмлені нақты түрінің көрсетілмеуі;
дауыссыздық, яғни протест туралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін
айналымдылық, яғни баақа бір тұлғаларға аударып жазу арқылы
Қазақстанда жоғарыда аталған заң қабылданғанға дейін және одан
Вексель айналысын бірінші болып қолданушылардың қатарына Казкомерцбанк тәжірибесін
Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде
Мұндағы «домицилиант» - вексельде көрсетілген төлемді жүзеге асыратын,
Банкнота (ағыл. сөзінде «bank-note» аударғанда «банк билеті») –
Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның
мерзімділігіне қарай, егерде вексель мерзімді қарыздық міндеттеме болса,
кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсіпкерлер шығарады және
Экономикалық әдебиетте банкнотаны екі түрге бөледі: классикалық және
Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда
Классикалық банкнотаның қағаз ақшалардан өзіндік айырмашылығы бар:
жаратылысына қарай – қағаз ақшалар ақшаның айналыс құралы
эммисиалық әдісі бойынша – қағаз ақшаларды айналысқа қазынашылық
қайтарылуына қарай – классикалық банкноттар вексель мерзімінің аяқталуына
ауыстырылуына қарай – классикалық банкноталар банкке қайтуына байланысты
Банкноталардың алтынға ауыстырылуы тоқталғаннан бастап, банкноат алтынмен қамтамасыз
Жай банкнота – бұр қазіргі кездегі айналысқа шығарылған
Олар металлға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктің барлық
Қазіргі кезде ҚР Ұлттық банкісінің жай банкноталардың эмиссиялануының
шаруашылық несиелеу жолымен;
мемлекетті несиелеу, яғни мемлекеттік қарыздық міндеттемелердің орнына банкроттардың
ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және еліміздің
Чек вексель мен банкнотаға қарағанда коммерциялық банктердің құрылып,
Алғашқы чектер 1683 жылы Англияда пайда болды.
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі
Чектің мынадай түрлері бар:
ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған
ордерлі чек – бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ
мәлімдеуші чек – чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы
есеп айырылысу чегі – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз
жол чегі – туристік сапарларға арналған төлем құралы;
кепілдендірілген чек – банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге
Чектің экономикалық жаратылысы мынадай:
біріншіден, ол банктен нақты ақшаны алуға қызмет етеді;
екіншіден; ол айналыс және төлем құралы қызметін атқарады;
үшіншіден, ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырылысу құралы.
Электрондық ақшалар – компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде
Электронды аұшалар пластикалық карточка формасында болады. Олар екі
Дебеттік (төлем) карточка – банкте арнайы карточкалық қаражаты
Кредиттік карточка – оның эмитенті менкарточка иесі арасындағы
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік және кредиттік
Қазіргі кезде жалақы алуға арналған дебеттік карточкалар да
Несиелік карточкалар бөлшек сауда айналымында және қызмет көрсету
1.3. Ақшаның қызметтері және экономикадағы рөлі мен қазіргі
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негіщгі қызметтері арқылы
Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мынаоар жатады:
Құн өлшемі және баға масштабы;
Айналыс (айырбас) құралы;
төлем құралы;
Қорлану және қор жинау құралы;
Дүниежүзілік ақша.
Ақшаның құн өлшемі қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама
Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Бұл
Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы
Тауарлар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп
Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауарға
Бағалардың негізінде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр.
Арнайы баға масштабы алтын құны мен оның мемлекеттік
Ямайка валюта реформасының (1976–1978 жж.) нәтижесінде арнайы алтын
Бүгінгі таңда тауарлар алтынға тікелей айырбасталмайды және олардың
Сонымен алтын белгілерінің, яғни толық құнды емес және
Ақшаның айналыс құралы қызметі. Ақша айналыс құралы қызметінде
Ақша айналысының таур айналысынан айырмашылығы ақша тауарды
Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері мынала:
Тауар мен ақшаның қарама- қарсы қозғалысы;
Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
Ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
Бірақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен
Сонымен ақша, ақша айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да
Ақша қор жинау құралы қызметі. Әр түрлі жағдайлардың
Ақша тәлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына
Жалпы барлық ақшалай төлемдерді мынадай түрде топтастыруға болады:
тауарлар және көрсетілген қызметтер бойынша төлем міндеттемелері;
мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер,
банктік несиелер, мемлекеттік және тұтыну несиелері бойынша қарыздық
сақтандыру міндеттемелері;
әкімшілік, сот алдындағы және өзге міндеттемелер.
Ақшаның төлем құралы қызметін толық бағалы емес, яғни
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі. Ақша жалпыға
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар
Ал ақшаның қорлану қызметін толық бағалы емес ақшалар
Көсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ (дипозиттік) шоттардағы,
Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда жинақталған жеке қорлану формасында.
Дүниежүзілік ақша. Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар, сыртқы
Егер де еліміздің ішіндегі ақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық
Алтын монеат стандарты тұсында дүниежүзілік ақша қызметін алтын
Қазіргі дүниежүзілік ақша қызметін: АҚШ – доллары, Еуропалық
1999 жылы қаңтар айынан бастап, Еуропалық қауымдастық елдерінде
II. АҚША АЙНАЛЫСЫ
2.1.Ақша айналысының сипаттамасы
Қайта кезеңіне дейін “ақша айналымы” мен “ақша айналысы”үғымдары
бөлінуін қарастырса, қолма-қолсыз ақша өндіріс қаражаттарының бөлінуін қарастырады.
Ақша айналысының объективті негізі – тауар өндірісі мен
Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі
Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдаым
Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегімен тауар айналысы,
Ақша айналысының құрылымына қолма-қол ақшалар айналысы мен қолма-қолсыз
Қолма-қол ақшалар айналысы нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған
Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты
Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәір бөлігін орталық
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы – қолма-қолсыз ақшалар айналымының ақшаларының
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар электрондық
Қолма-қол ақща мен қолма-қолсыз ақщалар арасында тығыз байланыс
Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар
өнімді өндіру және сату процесін, яғни таурлы сипаттағы
таурлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл,
Құн заңы және оның айналыс аясында пайда болу
Оның пікірінше, ақша айналысының заңының мәні ақшаның айналыс
Ақша айналысы заңы – тауарлар айналысы үшін қажетті
Тауарлардың бағаларының сомасы
Ата =
Ақша айналымының саны
Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы
Айналысқа қажетті ақша санын мынадай бейнелеуге болады:
СТБ – НТБ + МТС - ӨТС
АҚ =
АОС
мұндағы А – айналысқа қажетті ақша саны;
Стб – сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб – несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс – міндеттемеоер бойынша төлемдер сомасы;
Өтс - өзара өтелетін төлемдер сомасы;
Аос – айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша
Осындай жағдайларда айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының
Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:
несиенің даму дәрежесіне, себебі қаншалықты тауарлардың басым бөлігі
қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
ақша айналысының жылдамдығы.
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен заңдары мынадай
2.2. Ақшаның металдық теориясы және металл ақша айналысы
Ақшаның металлдық теориясы. Бұл теорияның өкілдеріне капиталдың алғашқы
Ресейде металлдық теорияның өкілі атақты мемлекеттік қызметкер М.М.
Неміс экономистері ақша деп тек қана бағалы металдарды
Сонымен, ақшаның ішкі мазмұны бағалы металдың N мөлшеріне
Қазіргі жағдайдағы алтынның негізгі экономикалық қызметінің мәні, оның
Адамзат құнның әр түрлі формаларын өз басына өткере
Көпестер классының бөлінуімен алғашқы монеталар пайда болды. Олардың
Монета – ол формасы, сыртқы пішіні, салмақтық
Монета бет жағы – аверс, келесі жағы –
Егер монетаның номиналды құны құрамындағы металдың (алтын, күміс)
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсініктемелер бар:
Биметаллизм – жалпыға бірдей эквивалент рөлін екі немесе
Монометаллизм – жалпыға бірдей эквивалент ретінде бір ғана
Түрікше “акче” сөзі, қазақша “ақша”, яғни “ақ” сөзінен,
Капиталистік таурлы өндірістің дамуы барысында қағаз ақшалар пайда
2.3. Ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақша айналысы
Ақшаның номиналистік теориясы мерконтилистердің металлизмге қарсы іс-әрекеті болып
Номинализмнің негізгі ережесі төмендегідей:
ақша идеалды есеп бірлігі болып саналады және олардың
Бұл бірлік ешқандай да ішкі құнға ие
Сонымен номиналистер ақшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара
қандай-да бір заттың пайдалылығын көрсетеді;
басқа тауар сатып алу мүмкіндігі.
Номинализмнің мәні неміс экономисі Кнапптың еңбегінде жақсы берілген.
ақша – құқық тәртіптің өнімі, мемлекеттік бтліктің туындысы;
ақша – мемлекеттік хартальдік төлем құралы, яғни ол
ақша негізгі қызметі – төлем құралы.
Кнапп ақшаның мәні оның материалдық белгісінде емес, оларды
1929-1933 жж. экономикалық дағдарыс тұсында номинализм әрі қарай
Сырттай қарағанда, қағаз белгілері мемлекет тарапынан жасалған –
Металл ақшадан қағаз ақшаға ауысу себептері:
Металл ақша айналысы өте қымбат болып келеді және
Монеталардың тозуы және бүлінуі.
Мемлекеттік билік пен жалған монеталарды жасаушылардың монеталарды бұзуы.
Мемлекет шығындарын қағаз ақшаларды жабу үшін шығарды. Осылайша,
Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының нақты құрамынан біртіндеп
Қағаз ақша – мемлекетің өз шығындарын табу үшін
Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келеді, себебі, өзінің
Егер нағыз ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында
Алтынның белгілері ретінде қағаз ақшалар пайда болды.Ақша бірлігінің
Ақшалар ешқашан да алтынға ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда
Қағаз ақшалардың өздерінің меншікті құны болмағандықтан да, олар
Қағаз ақшалардың меншікті құндарының болмауына байланысты олар өздерінің
Мұның бәрі бағаның өсуіне әкеліп соғады. Халықты әлеуметтік
Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы бұл тұрақсыз экономикаға
2.4. Ақша массасы және ақша базасы
Ақша айналысының негізі сандық көрсеткіштерінің біріне ақщша массасы
Ақша массасы – жеке тұлғаларға, кәсіпорындармен мемлекетке тиісті
Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша
Өнеркәсіп жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша массасын
М1 агрегеты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды (бакноттар
М2 агрегаты, ол М1 агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі
М3 агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік
М4 агрегаты, М3 агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі
Қазақстан Респуликасында ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші
Ақша базасы (МВ) – бұл міндеттемелерге жататын резервтік
МВ = СIC + RR + DCB,
мұндағы CIC – айналыстағы нақты ақшалар;
RR – міндетті резервтер;
DCB – екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі қор,
CIC = L ( H + C ),
мұндағы Н – айналысқа шығарылған банктік билеттер;
С – айналысқа шығарылған монеталар.
Қазақстандағы ақша агрегаттарының жағдайы туралы соңғы жылдардағы көрсеткіш.
Ақша агрегаттары
млн.Теңге кезеңнің соңына
Ақша агрегаттары 12.00 12.01 12.02
1
2
3
4
5
Ақша базасы (резервтік ақша) оның ішінде:
Ұлттық банктен тыс қолма-қол ақша
ЕДБ-дің және басқа ұйымдардың Ұлттық банктегі депозиттері
М0 (айналыстағы қолма-қол ақша)
М1
оның ішінде:
3.1. халықтың теңгедегі аудармалы дипозиттері
3.2. бакнтік емес заңды тұлғалардың аудармалы дипозиттері
М2
оның ішінде:
4.1. халықтың теңгедегі басқа да дипозиттері және шетел
4.2. банктік емес заңды тұлғалардың теңгедегі басқа да
М3
оның ішінде:
халықтың шетел валютасындағы басқа да дипозиттері
бакнтік емес заңды тұлғалардың шетел валютасындағы басқа да
134416
116335
18081
106428
195442
15245
73769
290643
21662
73539
397015
51573
54999
174959
145477
29482
131175
224234
1912
91148
337980
48876
64870
576023
134077
103967
208171
177899
30272
161701
287293
17799
107792
498071
61442
149336
764954
171439
95443
Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кезде ақша-несие статистикасын
М0 (айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесінен тыс
М1 = М0 + банктік емес заңды
М2 = М1 + теңгедегі басқа да депозиттер
М3 (ақша массасы) = М2 + банктік емес
Аудармалы дипозиттер – 1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз
Басқа дипозиттер – негізінен, ол белгілі уақыт аралығынан
Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша
М3 (ақша массасы)
Ам =
МВ (ақша базасы)
Егер мысалы, ақша мультипликаторы 2,0-ге тең болса, онда
III ҚАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АҚША ЖҮЙЕСІ
3.1. Ақша жүйесі жөнінде түсінік
Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша ай налысын
Ақша жүйесі – бұл тарихи түрде қалыптасқан және
Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады.
Ақша бірлігінің – барлық тауарлардың бағаларын бейнелеуге қызмет
Ақша бірліктерінің түрлері. Егер 1991 ж. 1 қаңтарына
Эмиссия тәртібі – бұл әр елдің орталық банктерінің
Ақша түрлері заңды төлем құралы болып табылатын: несиелік
Валюталық бағам дегенміз – бұл басқа бір елдің
Ақша жүйесінің мынадай типтері болады:
– металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша
– несиелік және қағаз ақшалар айналысы, яғни
Биметаллизм – жалпыға балама рөлі екі бағалы металға
Биметаллизмнің үш түрі болады:
– қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын
– қатар жүретін валюталар жүйесі, яғни мұнда
– ақсақ валюта жүйесі, яғни мұнда алтын
Биметалдық ақша жүйесі капиталистік шаруашылықтың даму қажеттілігіне сәйкес
Монометаллизм – бұл барлығына бірдей балама және ақша
Алтынға ауыстырылатын құн белгілерінің сипатына байланысты алтын монометаллизмі
Алтын монета стандарты – бұл еркін бәсеке тұсындағы
– алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның
– алтын монеталарды құюға рұқсат етілді;
– толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып,
– алтын және шетел валюталарын еркін түрде
Алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда айналыста
Алтын девиз стандарты – банкноталардың алтынға, шетел валютасына
1929–1933 жж. дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың нәтижесінде алтын монометаллизмнің
Алтын айналысынан айырбасталмайтын несиелік ақшалар жүйесі, ақша бірлігі
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы
3.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі қызметтері мен операциялары
Еліміздегі барлық несие жүиесін реттеуші ұйым рөлін атқара
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, Орталық банктің мемлекетпен біріктірілген кең
Орталық банк тарапынан ақша-несие реттеудің негізі объектісіне экономикамыздағы
Ұлттық банк – бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге қызмет
Ұлттық банк – бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған
Әлемдік тәжірибеде орталық банктің қызметін ұйымдастырудың әр түрлі
мемлекеттің 100% қатысуымен капиталын құрайтын біртұтас банк формасында
акцияның бір бөлігі мемлекетке тиесілі немесе мемлекеттің қатысынсыз
орталық банк фунцияларын біртұтас атқаратын теуелсіз банктер жүйесі
Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан бір тұтас
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің басты міндеті – ұлттық
Сол сияқты Ұлттық банкке мынадай қосымша міндеттемелер жүктеледі:
ақша айналысы, несие, банктік есеп айырысулар мен валюталық
ақша, несие және банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
банктік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілерді қолдану арқылы
Ұлттық банктің несиелік ресурсы мынадай көздерден құралады:
меншікті қаржат есебінен;
басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шартты негізде
ҚР төңірегінде мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос
арнайы мемлекеттік қорлар және бюджеттік уақытша бос жатқан
Қазақстан Ұлттық банкінің (ҚҰБ) жоғары басқару органдары
мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау;
банк қызметіне қатысы бар ҚҰБ-тің нормативтік құқықтық актілерін
Ұлттық банктің банктермен операциялары бойынша ресми қайта
алтын валюта активтерін басқарудың негізгі қағидаларын анықтау;
ҚР валютасының айырбас бағамын анықтау тәртібін бекіту.
Сонымен қатар ҚҰБ құрылымына мынадай дарбес бөлімшелер кіреді:
Мемлекеттік сақтау қоймасы;
Ресей Федерациясындағы Ұлттық бакнтің өкілеттілігі;
Банкноттық фабрика;
Монета сарайы;
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы (ҚБЕО);
Қазақстан ипотекалық компаниясы;
Банктік сервистік бюро.
Ақша жүйесіне байланысты Ұлттық банк мынадай негізгі қызметтерді
айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен республикада мемлекеттік
банктердің қызметін бақылау мен қадағалауды жүзеге асырады және
ҚР-да несиелер бойыеша сыйақы (мүдделендіру)пайыз мөлшерлемесін реттеуді жүзеге
Ұлттық банк мынадай операцияларды жүргізеді:
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
қаржы құралдарымен операцияларды жүзеге асырады;
қажет кезінде банктерде және қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
чектер жазып, вексельдерді береді;
жарғыға сай келмейтін өз міндеттемелеріне сай келетін басқа
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
Ұлттық банк Қазақстан Республыкасының валютасын шет ел
Қолма-қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз оралып
ҚР-да ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық банктерге инкасскациялауға
Эмиссия – бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия – айналысқа банкноталар мен
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің бірі
Ақша базасы – бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалар.
Артық резервтер дегеніміз юанктердің Ұлттық банкідегі корреспанденттік шоттардағы
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына байланысты, өйткені
Бұл – айналымдағы қолма-қол ақшалардың банктерден тыс орналасқанда
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық ьанк арқылы тікелей
Ақша айналысының жылдамдығы экономикалық монетаризация деңгейіне байланысты болады,
3.3. Инфляция туралы түсінік
Инфляция (латының «inflatio», аудармасы – «қабыну», «ісіну»)
Инфляция – бұл кез-келген экономикалық даму үлгісіне тән
Қазіргі инфляция мынадай фактоларға байланысты:
1) Ақша айналысының факторларына:бюджет тапшылығын жабуға пайдаланылған, шексіз
2) Ақшалай емес факторларға: қоғамдық өндірістегі теңсіздікке, шаруашылықтың
Аталған факторлардың қанат жаюына байланысты инфляцияның екі типі
Сұраныс инфляциясы мынадай фокторлардың әсерінен туындайды:
әскери шығыстардың өсуі, яғни әскери техикалардың азаматтық салаларда
мемлекеттік бюджет тапшылығы және ішкі қарыздардың өсуі, яғни
несиелік экспансиялау, яғни елдің орталық банкінің комерциялық банктер
импортталған инфляция, яғни шетел валюталарын сатып алу барысында
ауыр өнеркәсіп саласына өте көп мөлшерде инвестиция жұмсау.
Шағын (ұсыныс) инфляциясы – бұл баға белгілеу процесіне
еңбек өнімділігінің өсуін азайту және өндірістің құлдырауы;
көрсетілген қызметтің маңызының артуы;
бір өнім бірлігіне жұмасалатын шығынның өсуінің жеделдетілуі, әсіресе
энергетикалық дағдарыс.
Инфляция жағдайында қағаз ақшалар мыналарға қатысты құнсызданады:
алтынға;
тауар;
шетел валютасына.
Бірінші жағдайда қағаз ақшамен берілетін алтынның нарықтық құны
Инфляцияны мынадай белгілеріне байланысты жіктеуге болады.
Инфляциялық процестің сипатына қарай:
ашық инфляция, яғни бағаға ешқандай да кедергі болмайды,
жабық инфляция, яғни тауао тапшылығы жағдайында бағаға мемлекет
инфляциялық шок, яғни бір мезетте бірден баға өсіп
Таралу орнына қарай:
Локальдық инфляция, яғни баға бір ғана елдің шекарасында
Дүнижүзілік инфляция; яғни кейбірелдер топтарын немесе барлық ғаламдық
Бағаның өсу қарқынына қарай:
баяу инфляциясы – баға баяу қарқынмен біртіндеп жылына
орташа инфляция – баға тез қарқында жылына 20-дан
ұшқыр инфляция – баға жылына 500-ден 1000%-ға дейін
Өнеркәсібі дамыған елдер үшін бірінші түрі тән болса,
Қазақстан Республикасында бағаның өсуіне қарай қазіргі кезде көрініс
Инфляция қарқыны статистикалық көрсеткіш – тұтыну бағаларының индексі
Тұтыну бағаларының индексі тауарлар мен қызметтердің түрлерін қамтитын
Тұтыну бағаларының индексі тауарлар мен қызметтердің түрлерін қамтитын
Тұтыну бағаларының индексін (ТБИ) есептеуде мынадай формула
Ағымдағы жылдағы тұтыну қоржының бағасы
ТБИ =
Базалық жылдағы тұтыну қөожының бағасы
Тұтыну бағаларының индексінің үш сандық мәні болуы мүмкін
баға индексі 100%-ға тең болады, яғни баға өзгермеген
баға индексі 100%-дан жоғары, мысалға 140%-ға тең. Демек,
баға индексі 100%-дан төмен, айталық 80%-ға тең, я,
Инфляциялық процестің жағдайларына байланысыт ақша айналысын тұрақтандыру формаларына:
Ақша реформасы – ұлттық ақша бірлігін тұрақтандыруға, елдің
Ақша реформалары мынадай әдістер көмегімен жүзеге асырылады:
жаңалау, яғни құнсызданған ақша бірлігін жою туралы жаңа
қалыпқа келтіру, яғни ақшаның бұрыңғы алтындық құрамын немесе
деноминация, яғни «нөлдерді қысқарту» әдісімен ақшаның номиналдық құнын
Сонымен қатар, инфляцияға әсер ететін фоктарларға жауап ретінде
Дефляциялық саясат – бұл ақша-несие саясаты арқылы ақшаға
Табыс саясаты – бағаға және жалақыға бақылау жасау
Біздің елімізде бағаға бақылау ҚР монополияға қарсы саясат
Әлеуметтік мотивтерге байланысты антиинфляциялық саясаттың бұл түрі сирек
Индексациялау – ақшаның құнсыздану нәтижесінде болған зиянның орнын
Бұл әдіс 1999 жылы 5 сәуірде ҚР Үкіметінің
Сонымен қатар осы әдістің көмегімен, бұрыңғы КСРО-ның Жинақ
3.4. Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы және
1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан, ТМД-нің
Сөйтіп, Ресей Федерациясында және одан тысқары жерлердегі айналыста
1993 жылы 23 шілдесінде Ресей Орталық банкі 1961
Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлығымен екі күн өткенсоң айырбас
Ресейдегі ақша реформасы ескі үлгідегі ақшаларды ТМД елдеріне,
1992 жылы бірінші жартысында-ақ Қазақстан Республикасының жетекшілері ендігі
1993 жылы 12 қарашада Қазақстан РЕспубликасының Президенті Нұрсылтан
КСРО Мембанкінің және 1992-1993 жылы Ресей үлгісіндегі қазыналық
Қолма-қол ақшалардың, рубльдік шоттардың, салымдар мен мінлеттемелердің теңгеге
15 қарашадан 18 қарашаға дейінгі аралықта халық теңгемен
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі теңгенің валюталық бағамын: 1доллар
Инфляцияның өсуі біршама ірі ақша купюраларын қажет етті.
Сонымен Қазақстан теңгесі соңғы жылдары тұрақты төлем құралы
Қазақстан ұлттық валютасының сәтті енггізілуі, әрі қарай оның
Қорытынды
1993 жылдың наурызында «Қазақстан РеспубликасыныңҰлттық Банкі туралы» жаңа
Мемлекеттің егемендігін және республика банк жүйесінің дербестігін нығайту
Ұлттық валютаны жасау еліміздің Президенті Нұрсылтан Әбішұлы Назарбаевтің
Дайындық жұмыстары бітер кезеңде сол кездегі Премьер-министр С.А.
Осылайша 1993 жылдың 15 қарашасы ұлттық валютаның туған
Бүгінгі күні, міне, Қазақстан өз егемендігінің 12 жылдық
Қолданылған әдебиеттер
Мақыш С. Б. Ақша айналысы және несие. –
Сейіткасымов Ғ. С. Ақша, несие, бакнтер. – Алматы:
Дробозино Л. А. Финансы. Денежное обращение.Кредит. – Москва:
Жукова Е. Ф. Общая теория денег и кредита.
2
2