МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер...................... .
Анықтамалар мен қысқартаулар...................
Кіріспе..............................
І тарау Ы.Алтынсарин еңбектерінің ғылыми – теориялық негіздері
Ы.Алтынсариннің мұраларының зерттелу жайы........
1.2 Ы.Алтынсарин және ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ
1.3 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық, психологиялық көзқарастары ..........................
ІІ тарау Ы.Алтынсариннің еңбектеріндегі бастауыш мектеп
2.1 Ы.Алтынсариннің педагогикалық идеялары және әдістемелік көзқарастары...........................
2.2 Ы.Алтынсарин еңбектеріндегі адамгершілікке тәрбиелеу тақырыбындағы шығармаларының
ҚОРЫТЫНДЫ.......................
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...............
Қосымшалар........................
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі:
Қоғамымызда болып жатқан саяси-әлеуметтік, экономикалық жағдайда қазақ халқының
Ғылымда педагогикалық категория ретінде
Руханилық ұғымы-философиялық категория.Философиялық сөздікте руханилық
Адамның адамгершiлiгi - оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ,
Педагогика және психология ғылымдары тұрғысынан: адамгершілік, мінез-кұлык; рухани-адамгершілік
Кейбiр зерттеушiлер адамгершiлiк дәстүрлерiн ұрпақтан-ұрпаққа берiлген күйде өзгерiссiз,
Бұған А.Д.Макаренконың “Адамгершiлiк немесе моральдық саласында қызмет ететiн
Бiрiншi: Имандылық.
Екiншiсi: Жоғарғы әдiлдiк.
Үшiншiсi: Адалдық, ақкөңiлдiлiк.
Төртiншiсi: Сыпайылық, момындық.
Бесiншiсi: Адал ниетпен өсиет беру.
Алтыншысы: Жомарттық, қайырымдылық.
Жетiншiсi: Дұрыс заңдылық .
Жалпы осы адамгершiлiк мәдениетi мәселесi төңiрегiнде педагогика классиктерi:
Ә.Фараби: “Доскерлiк – адамгершiлiктегi жақсы қасиет, бұл өзi
М.Әуезовтың педагогика, методика мәселелерi жайлы мәселе көтергенi белгiлi.
Кезінде қазақ халқының болашақ тағдыры орыс мәдениетімен бірлікте
Аса талантты педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша ақын,
Жан – жақты талант иесі Ыбырай Алтынсариннің
Ыбырай Алтынсаринді жаңашыл педагог – ағартушы ретінде және
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі, биік таланты бір
Осы тұрғыдан келгенде, Ыбырай Алтынсариннің адамгершілік тәрбиесі туралы
Зерттеу тақырыбы: «Ы.Алтынсариннің педагогикалық еңбектері
Зерттеу нысанасы: ХІХ ғасырдың басындағы ұлттық педагогикалық,
Зерттеу пәні: Ыбырай Алтынсариннің адамгершілік тәрбиесіндегі ,
І тарау. Ы.Алтынсарин еңбектерінің ғылыми – теориялық
Ы.Алтынсариннің мұраларының зерттелу жайы
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір
Сөйтіп, өзі өмір сүрген дәуірдің мұрат- мүдделеріннің кәдесіне,
Кезінде қазақ халқының болашақ дағдырын орыс мәдениетімен бірлікте
Осы орайда Ыбырай Алтынсариннің қосқан үлесі мен еңбегі
Ы.Алтынсариннің сан салалы қызметі мен өмірі жайлы сақталған
Ыбырай Алтынсарин Қазақстандағы қоғамдық ой – пікірдің
Ыбырай Алтынсариннің сан қырлы бай мұрасын тереңінен зерттеуге
Ы.Алтынсариннің қоғамдық, педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына оның В.В.Григорьев, Н.И.Ильминский,
Н.И.Ильминскийдің жүйесіндегі қате-кемшіліктерден бас тарта отырып, Ыбырай
Халық ағарту саласының табанды да дәйекті күрескері
Тәрбиенің әртүрлі компоненттеріне – адамгершілік, еңбек және дене
Қазақстан авторларының зерттеулерінде Ыбырай Алтынсариннің қоғамдық -
Аса көрнекті ғалым Әлікей Марғұлан Ы.Алтынсариннің Орыс География
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда ағарту ісі мен
Қазақ мектебін құрған кездерінде Ы.Алтынсарин табиғаттану ғылымының мәселелерімен
Ы.Алтынсарин туралы библиографиялық деректер мен оның өмірі жайлы
Ы.Алтынсариннің шығармаларының көп уақытқа дейін жете сұрыпталып, анықталмай
1.2 Ы.Алтынсарин және ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы ескіше 20 қазанда
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, патша өкіметі қазақ
Сонымен, бұл мектеп 1850 жылы 22 тамыз күні
Ыбырай Орынбор қаласында ашылған мектепті жеті жыл оқып,
Орынбор қаласында оқып жүрген кезінде және сонда қызмет
Атасы Балғожа Ыбырайды бала кезінен өзіне ізбасар ретінде
Үміт еткен көзімнің нұры –балам,
Жаныңа жәрдем берсін хақ тағалам.
Атаң мұнда анаңмен,есен –аман,
Сүйіп сәлем жазады бүгін саған.
Атаңды сағындым деп асығарсың,
Оқуға көңіл бөлсең басыларсың.
Ата –анаңды өнер білсең асырарсың,
Надан боп, білмей қалсаң, аһ ұрарсың.
Шырағым, мұнда жүрсең, не етер едің
Қолыңа құрық алып кетер едің,
Жүргенмен , не мұратқа жетер едің?!
Қазақ балаларынан патша үкіметінің кеңсе жұмысына жергілікті ұлттың
Осы жылдарға шейін ол Батыс, Шығыс әдебиетін терең
1859 жылы Орынбордағы шекаралық комиссияға тілмаш болып ауысады.
Торғайда алғаш мектеп ашуға рұқсат алған ол 1864жылдың
«Осы жылы қаңтардың 8 күні менің көптен күткен
Ыбырайдың бала оқыту жұмысы бірыңғай жүре берген жоқ.
1876 жылы Ыбырай Петербург, Қазан қалаларына барып, орыстың
1879 жылы Ыбырай Торғай облысы мектептерінің инспекторы қызметіне
Сөйтіп, Ы.Алтынсарин 1864 жылдан 1889 жылға дейін
Сондықтан да ол: «Мектеп – қазақтарға білім берудің
Ы.Алтынсарин қазақ балаларына арнаған мектеп ашумен бірге онда
«Халық мектептері үшін ең керектісі оқытушы. Тамаша жақсы
Ыбырай Алтынсарин орыс халқы мәдениетінің демократияшыл идеяларын, әсіресе,
Өзінің мектеп өміріндегі тәжірибесін Ушинскийдің, Толстойдың педагогикалық озат
Ы.Алтынсариннің шығармашылығына Н.Ф.Бунаков және Н.А.Корфтің жүйесімен Ресейде құрылған
Ы.Алтынсарин өзінің оқу құралдарын жасауда өзінің идеялық бағыттылығы
«Қазақ хрестоматиясымен» жұмыс істеу барысында Ы.Алтынсаринге К.Д.Ушинскийдің педагогикалық
Ы.Алтынсарин Қазақстанда әйелдерге білім беруде біршама қадамдар жасады.
Ы.Алтынсариннің есімімен Қазақстанда кәсіптік-техникалық білім беру ісінің дамуы
Әрине, Ыбырай олармен істес, қызметтес, достас болып жүргенмен,
Алайда, Ы.Алтынсариннің өз заманы үшін бұл орынды ұсынысын
Қазақ әйелдеріне білім беру ісі де Алтынсариннің есімімен
Көп ұзамай бұл араманы жүзеге асады. Ырғыз қаласында
----------------------------------------------------
1Алтынсарин А: Таңдамалы шығармалары. Алма-Ата, 1955, 278-279 беттер.
2Сонда, 430-бет
1891 жылы Торғай қаласында, 1893 жылы Қостанайда, 1895
Алайда, Алтынсарин аталмыш мектептерді ағарту ісінің алғашқы қадамдары
Ыбырай мектептерінде өтетін сабақтардың бәрі де орыс тілін
Ыбырай мұғалімдер жөнінде өте жоғары пікірде болды. Ол
Сол кездегі Қазақстан жағдайында өте күрделі мәселелердің бірі
Ыбырай қазақ мектептерінің инспекторы болып жұмыс істеп жүргенде
Ыбырай Алтынсарин қазақ даласында әдейі қазақ жастары үшін
1883 жылы бітіріп шықты. Оның түлектері кезінде қазақ
Ыбырай Орскіде ашылған педагогикалық мектептің оқу жұмысын жетілдіріп
Ы.Алтынсариннің енді бір топ шығармалары халқымыздың салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарын
Халқымыздың салт-дәстүрлерін және әдет-ғұрыптарын жетік болатын жан-жақты ғылым
Ыбырайдың қазақ балаларына арнап жазған «Қазақ хрестоматиясы» атты
Ыбырай жастарды оқу білім -өнерге үндегенде құрғақ насихатқа
Халықты және олардың жас өрендерін оқуға, өнер-білімге шақыруда
«Оқысаңыз, балалар,
Шамнан шырақ жағылар,
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар.
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық!»-деп ұран салады. Ыбырай бұл өлеңдерінде алдымен
Елді қараңғылықтан жарыққа шығаратын жастар, тек ғана жастар
«Біз болмасақ сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сендерге бердім батамды!»-деп, ол өз халқының келешек ұрпақтарына
Ыбырайдың сол кездегі қоғамдық құрылысқа көзқарасында тарихи шектеушілік
Ыбырай - өзінің туған халқын ерекше сүйген тұлға.
Ыбырай Алтынсариннің өз халқын білім-ғылыммен сусындату жолында еткен
Оқудан, мектеп жұмысынан бос кезде қалың елмен араласып,
Ыбырай Алтынсарин сол кездегі Орынбор, Қазан қалаларындағы шығыстанушы
Кеңес дәуірінде Ыбырай Алтынсариннің орыс педагогикасынан үйренгендігі
Ыбырай Алтынсариннің ғұмырнамасы мен педагогикалық еңбек жолы ,
« Қараңғы қазақ көгіне ,
Өрмелеп шығып, күн болам,
Қараңғылықтың кегіне ,
Күн болмағанда кім болам!»,- деп Сұлтанмахмұт Торайғыров жырлағанындай,
Бала оқытудан басқа ұлы ұстаздың ермегі асыл
1.3 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық, психологиялық көзқарастары
Ыбырай Алтынсарин алпысыншы жылдардағы алдыңғы қатарлы орыс интеллигенциасының
Оның көшпелі өмірге ыңғайластырылған мектеп - интернаттары -
Ал, Ыбырай Алтынсарин басқаша ойлады. Оның пікірінше, мектептің
Ыбырай Алтынсарин арнайы ғимаратқа орналасқан, оқу - құрал
Ыбырай Алтынсариннің ислам әсерімен күресу тәсілі де өзгеше
Ыбырай Алтынсариннің өз мектептеріндегі мұғалімдері жөнінде айта келіп:
Ол өз мұғалімдерінің мәдени деңгейін көтеруге де тырысып
Ұғына отырып оқу жөнінде былай дейді: « Біз
Ы.Алтынсарин оқушылардың өткен сабақтарды жай есте сақтап қалуына
Ол оқу ісіндегі тұтастыққа, бір жүйелілікке мән берді.
Ы.Алтынсариннің хрестоматиясы кейінгі қазақ оқулықтарын құрастырушылардың кітап-кітапқа көшіріп
Ы.Алтынсарин оқушылардың сыныптан тыс оқуына айрықша мән берді.
Өз оқушыларына ол әрқашан «кешқұрым» және барлық сәті
Қазақ мектептеріндегі тәрбие жұмыстарына да Ы.Алтынсарин баса мән
Халқына берілген, тамаша педагог Ы.Алтынсарин өз мектебі арқылы
Ыбырай Алтынсарин мұрасы бізде тек соңғы 40-жылдан бермен
Ыбырай Алтынсариннің түсінігінде білім дегеніміз айналадағы ақиқатты тану.
Ыбырай Алтынсариннің дүниеге көзқарасының қалыптасуында
сол кезде өмір сүрген атақты орыс педагогы К.Д.Ушинский
әсері болғанға ұқсайды. Мұны осы екі ұлы адамның
мұрасының сабақтастығын зерттеген кейбір ғалымдар (Н.Н.Медынский, А.Р.Эфиров т.б)
Ыбырай Алтынсариннің саяси-әлеуметтік, философиялық көзқарастарындағы кейбір олқылық-кемшіліктер сырттай
Зерттеушілердің пайымдауынша, орыстың демократиялық педагогикасының негізін салуға ат
Ыбырайдың педагогикалық көзқарастары жайында ғалымдар Ә.Сыздықов, Т.Тәжібаев, А.Оразбеков
Бірақ әлі күнге дейін жеткілікті көңіл аударылмай келе
Ыбырай Алтынсарин Шоқан мен Абай секілді психологиялық еңбектер
Ыбырай Алтынсарин өзінің ұстаздық қызметіне байланысты қазақ жастарын
Әкесінің баласына айтқан ақылын баяндайтын осы әңгімеде үлкен
Ыбырай Алтынсариннің ойынша адамның сана - сезімін негізінен
Ы.Алтынсариннің шығармаларында көтерілген екінші бір өзекті мәселе: жастарды
Ы.Алтынсарин еңбек үрдісінің бала тәрбиесіндегі ерекше маңызын
Ы.Алтынсарин еңбек сүймей, жалқау болып өскен адамдар қулық
Ы.Алтынсариннің «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралында» көптеген
Ағартушы - педагогтың осы ойында қаншама психологиялық түйіндер
Ы.Алтынсариннің қазақ балаларына орыс тілін үйрету жөнінде айтқан
Ы.Алтынсариннің тәрбиеші - ұстаздардың жеке басы туралы айтқан
Ы.Алтынсарин қазақ халқының малжанды, сондай-ақ малшылық өнеріне жетік
Ы.Алтынсарин «халықтың шығармашылық жойқын күшіне, жарқын болашағына мол
ІІ тарау Ы.Алтынсариннің еңбектеріндегі бастауыш мектеп
2.1 Ы.Алтынсариннің педагогикалық идеялары және әдістемелік көзқарастары
Ыбырай Алтынсарин білім беру саласында өзіндік жаңашыл идеялар
Бірінші жағынан, фанатизмнің салдарынан; екінші жағынан, орыс жазуына
Мысалы, «Екі кластық мектептің меңгерушісіне хат» атты әдістемелік
Оқу құралдарын мұғалімдермен және басқа білетін адамдармен күнілгері
Ыбырай ұстаздың оқушымен қарым-қатынас жасағанда қандай болуы керектігі
Ыбырайдың әдістемелік көзқарасы оның әр сыныпқа оқыту жөніндегі
1 сынып
1. Бұл жұмысты балалар менің оқу құралым бойынша
2. Сонымен қатар таза жазуға үйрету және орыстың
3. Менің оқу құралымды өткеннен кейін қазақ хрестоматиясын
4. Кубиктер және счеттер арқылы есеп үйрету.
2 сынып
1. Оқыған жерлерін түсіндіре отырып және грамматикасын талдай
2.Тарих;
3. География және табиғат құбылыстары;
4. Есеп бөлшекке дейін.
Соңғы жылдары «Жазба түрде іс жүргізу жайын» жаздыру
Ыбырай орыстың сол замандағы белгілі классик жазушыларының ,
Ыбырайдың педагогикалық терең білімін оның еңбектерінде аталынатын
Ыбырай Алтынсарин алғаш мектеп ашқан кезеңде орыс әдебиеті
«Оқытушыларға және оқушыларға арналған оқу құралдарын сізге жібере
Бірінші кластар үшін мен және менің қарамағымдағы мектептердің
Екінші кластар үшін: Сент-Илердің зоологиясы, Гердтің минералогия бойынша
Оқушылармен кешке ауызша әңгімелесу үшін Зобовтың табиғат жайындағы
«Бұлардан басқа оқытушылардың оқуына және өнеге алуларына пайдалы
Ұлы ұстаздың әдістемелік ой-пікірлерін басшылыққа алып отыру
«Орыс тілі, оның грамматиаксы, география, сызу, тарих ,жаратылыстану,
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық көзқарастарына зер салар болсақ, ол
2.2 Ы.Алтынсарин еңбектеріндегі адамгершілікке тәрбиелеу тақырыбы
Ыбырай Алтынсариннің хрестоматиялық оқулықтарындағы ең негізгі тақырып
Ы.Алтынсарыннің «Қазақ хрестоматиясы» және «Қазақ мектептерінде орыс тілін
Мысалы, Ы.Алтынсариннің хрестоматиясына енгізген ірі шығармаларында («Қара батыр»,
Біздер, Ы.Алтынсариннің еңбектеріне талдау жасағанда олардың әр қайсысында
Сонымен қатар Ы.Алтынсариннің адамгершілікке тәрбиелеу идесын қазақ отбасының
Бала,бала,бала! деп,
Түнде шошып оянған:
Түн ұйқысын төрт бөліп,
Түнде бесік таянған
Аялы қолды талпынтқан,
Қолын қатты тигізбей,
Кірлі көйлек кигізбей
Исін жұпар аңқитқан..........
............
Кім сендерді, балалар тербететін,
Еркелетіп ойнатып, сергітетін?
Жалқау болсаң, балалар, жаман болсаң,
Қамқор анаң көз жасын көлдететін.
Ы.Алтынсариннің бұл өлеңдерінен ата- ананың баланы сүйіп, еркелететіндігін,
Сонымен қатар, Ыбырай Алтынсариннің еңбек және еңбекті
«Еңбек адамнан шығып табиғатқа дейін, - деп жазды
Хрестоматияға енген, балаларға арналған мақалалары мен әңгімелерінде Ыбырай
Ыбырай Алтынсарин қазақ балаларын дарынды, туысынан зерек етіп
Ыбырай Алтынсарин өзінің оқушыларының оқу ісіндегі ынталылығы
Оның әңгімелерінде бейнелегендей қазақ халқының еңбекші бұқарасынан шыққан
«Бай баласы мен жарлы баласы» атты тамаша
«- Анау өрмекшіні көремісің не істеп жүр?
Көремін, өрмек тоқып жүр.
Анау құмырсқаны көремісің?
Көремін, аузында бір нанның уалшығы бар, жүгіріп кетіп
Жоғарыда қарлығаш ұшып жүр, аузында кесе тістеген шөбі
Сонда атасы айтты:
Олай болса , шырағым, бұл кішкентай жәндіктер саған
Өрмекші, маса – шыбынға тұзақ құрып жүр, ұстап
Енді бір әңгімесі «Қанағатта» Әзірет Әлиден бір
толық байлық қайтсең табылады, - деп . Әли
Қанағат ете білсең.Қанша мал көп те болса, қанағаты
Еңбек адамды тәрбиелейтін құрал есебінде автордың көзқарасы
«Малды пайдаға жарату» әңгімесінде үйші ақшаны көп
Осы сен бай бола тұрып, малыңды қай жаққа
Үйші айтты:
Қарт әке-шешеме берген ақшаларымды өтеп тұрған борышым деп
Мазмұны жағынан осы әңгіменің жалғасы ретінде «Атымтай
«Атымтай Жомарт» өзі есепсіз бай бола тұрып, күн
Жомарт , құдай берген дәулетіңіз бар, ақша –
Жомарт айтты дейді:
Төрт түрлі себеп бар. Әуелгісі - әдемі ат,
Екіншісі – бар бола тұрып мен жұмыс қылсам,
Еңбектің мәні, еңбектің мақсаты дегенде Ыбырай Алтынсариннің түсінігі
Ыбырай Алтынсариннің тәрбиелік мәнін аша түсетін кейбір жеке
«Бұрынғы өткен заманда бір дана кісі өлерінің алдында
Балам, сен әкеңнің өсиетіне түсінбеген екенсің, оның мәнісі
«Бай баласы мен жарлы баласы» шыншыл, реалистік әңгіме,
«Асан деген бай баласы , Үсен деген жарлы
Жылағанмен ешнәрсе өнбес. Көшкен ауылды іздеп табалық.
Енді қайдан табамыз, қай жаққа кеткенін де көргеніміз
Үсен үндемеді. Асанды ертіп көшкен жұртқа келді. Жұртта
Енді қайсысына түсеміз, - деп. Үсен қарап жүріп
Біраз жүрген соң,Асан:
«Қарным ашты», - деп жылады.
Үсен үндемей келе жатса, екеуінің алдынан бір үйрек
Жолдан адасып көп жүрсек , бізге тамақ
Асан айтты:
Қалай ұстаймыз?
Үсен:
Мен әкемнің ұстағандарын көріп едім, - деп манағы
Үйректі Асан:
- Тірі алып ойнап баралық, - деді.
- Үсен айтты:
- Жоқ, әкем: үйрек , қаз адал құстар,
Мұнан соң келе – келе жатып, түс ауған
Үсен айтты:
Енді бір тамақ пісіріп желік.
Асан:
От жоқ, неғылып пісіріп желік? – деді.
Үсен үндемей су жағалап жүгіріп, бір шақпақ тас
- Үсен,Үсен! Мынау тайыз жердегі балықтарды
Үсен оған қарамай баяғы жұрттан тапқан инені отқа
Содан соң Асанды шақырып:
Сен шегіртке тере бер, - деді де өзі
Балықтың алынған қызығына айналып тұрып, балалар күннің кешке
Аһ, күн кеш боп қалыпты ғой, жарықта өткел
Біраз жүрген соң – ақ күн кеш болды
- Енді жүрсек адасармыз, - деп тоқтады, тезек
Күн шығыста таң әуелі алтынмен боялғандай қызарып жан-жаққа
Күн сәскеге шейін жүріп отырып, сәскеде сүрлеу бір
Қорыта айтқанда, кедей баласы Үсеннің еңбексүйгіштігінің арқасында далада
Қорыта айтқанда, бұл әңгімеде өмірлік тәжірибе жинақтаған кедей
Ыбырай Алтынсарин хрестоматияға енген бірқатар әңгімелерін тарихтың ұлы
«Қыпшақ Сейітқұл» әңгімесінде ол көшпелі тұрмыстың зардабын көрсете
Ыбырай Алтынсарин әңгімелері мен өлеңдерінде ұзақ
« Өнер- білім бар жұрттар» өлеңінде:
Біз надан боп өсірдік,
Иектегі сақалды.
«Өнер-жігіт көркі»- деп,
Ескермедік мақалды.
Біз болмасақ, сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды!- деп болашақ ұрпақтың білім алып
ҚОРЫТЫНДЫ
Жоғарғы сыныптарда қазақ халқының ұлы ағартушылары Шоқан Уәлиханов,
Ыбырай Алтынсариннің есімі халқымыздың ұлттық мақтанышы болып саналатын
Біздің зерттеудің негізгі тақырыбы жеке тұлғаның рухани-адамгершілік тәрбиесі
Орта мектепте жоғарғы сыныптарда Ы.Алтынсариннің өмірі мен шығармашылығы
Сонымен Ы.Алтынсариннің шығармаларындағы адамгершілік тәрбиесі туралы
Білім беру жүйесіндегі ғалымның еңбектеріне сүйене отырып,
Адамгершілік тәрбиесі туралы ой-пікірлерін тапсырмалар арқылы оқытудың әдістемелік
Ы.Алтынсариннің адамгершілік тәрбиесі туралы ой-пікірлерін оқыту оқушыларды
Оқушылардың жеке тұлға ретінде өзіндік көзқарасының қалыптасуына әсер
Әр деңгейде орындалатын тапсырмаларға байланысты қойылған талаптар оқушылардың
Ғалымның адамгершілік тәрбиесі туралы ой – пікірлерін сабақта
Ы.Алтынсариннің адамгершілік тәрбиесі туралы ой-пікірлерін оқу-тәрбие үрдісінде қолдануға
Мектептерде Ыбырай Алтынсарин мұраларын оқып үйрену оқушыларды білім
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ыбырай Алтынсарин тағлымы: Әдеби-сын мақалалар мен зерттеулер.
Алматы: Жазушы, 1991. 21-22 беттер.
Адамбаев Б. Халық даналығы А, 1976 .
Ақынжанов М. Қазақ ағартушыларының қоғамдық – саяси көзқарастарының
Алтынсарин Ы.Таңдамалы шығармалар(Құрастырған С.Сүлейменов) А, 1955.
Алтынсарин Ы. Үш томдық шығармалар жинағы. А, 1973.
ҚЖарықбаев., С.Қалиев. Қазақ тәлім тәрбиесі. А.,1995
Бержанов К. Оқу ағартудағы халықтар достығы. А,
Бержанов Қ, Мусин С. Педагогика тарихы. А,
Васильев А.В Исторический очерк русского образования в
К. Сейталиев. Педагогика тарихы. Алматы «Білім» 2008ж
Әбиев Ж., Бабаев С, Құдиярова А.М. Педагогика. А,
Ғабдуллин Б. ,Ысқақов А. Қазақ ағартушы демократтарының дін
Дербісалин Ә.Ж. Ы.Алтынсариннің жазушылық қызметі туралы. Алматы, 1957
Джумагулов К.Т.Ы.Алтынсарин .Ташкент, 1975
Доспамбетов Ә.Алғашқы хрестоматия. Еңбек туы, 1969. 28 қараша.
Ерғалиев Т.Ыбырай Алтынсариннің тіл білімі туралы қызметі. 1966,
Жұмағұлова С. Ағартушы туралы әдебиет. Семей таңы, 1966,
Жарықбаев Қ.Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу туралы . А,
Жармұқамедов М. Ы. Алтынсарин тағлымы. А, 1991.
Кенжеахметов С. Армандай алып тұрады.// Қазақ әдебиеті
Ахметов Ш.Балалар әдебиетінің очеркі. А, 1960.
Қайырбеков Ғ. Дала қоңырауы. Алматы, 1957
Қирабаев С. Өрлеу жолында.А, 1960.
Қазақ әдебиетінің тарихы. ІІ том , 1 кітап.
Ламашев Ә. Ы. Алтынсарин және оның орыс достары
Мауленбердина У. Ибрай Алтынсарин .Алма – Ата, 1961
Мұқанов С. Проза және сын. А, 1949 .
Олжабаев Х. Қазақтың тұңғыш оқу құралдарын жасаушы .
Сыдықов Ә. Ы.Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі
Смағұлова Н. Алғашқы оқулықтар. А, 1976.
Сатыбалдиев Ә. Ы.Алтынсариннің аудармашылық қызметі.// Қазақстан мектебі.1954.
Ұйықбаев И. Ыбырай Алтынсарин және қазақтың әдеби тілі
Хасанова С.Ы.Алтынсарин шығармаларының тілі . А, 1972 .
Шипин О. Ыбырай - ел ұлы.// Әдебиет және
Эфиров А.Ф. Ибрай Алтынсарин. Алматы, 1949 г.
ҚОСЫМШАЛАР
Сабақ жоспары: Ағартушы – ұстаз, жазушы,
(сыныптан тыс жұмыс)
Сабақтың мақсаты: жазушы, этнограф Ыбырай Алтынсаринның өмірімен, еңбектерімен
Сабақтың түрі: әдеби кеш.
Көрнекілігі: Ы. Алтынсарин портеті, эпиграф, слайдтар, микрофон, фонограмма,
Сабақтың барысы: “Ол өмірдің ағымын жіті бақылай
1 - слайд: Ыбырай Алтынсарин
Жүргізуші: Қайырлы кеш, қадірлі қонақтар мен балдәурендіктер! Бүгінгі
сурет.
Сахнада Орынборға кетіп бара жатқан он шақты баланы
Балқожа: Ыбырай, бүгін саған және достарыңа сенім
Әже: Мектепте жақсы білім алып, біздің
Әпке: Туған жерлеріңді ұмытпай, сағынғанда хат жазыңдар.
Көрші: Ата – ана, бауырларыңды еске алып
Балқожа: Ал, енді ауыл ақсақалының батасын алайық.
слайд: Бата беру
Ауыл ақсақалының батасы:
Бір үйдің баласы болма,
Көп үйдің санасы бол.
Бір елдің баласы болма,
Көп елдің данасы бол!
Бір тонның жағасы болма,
Көп қолдың ағасы бол!
Ақты ақ деп бағала,
Қараны қара деп қарала.
Өзегің талса, өзен бойын жағала,
Басыңа іс түссе, көпшілікті сағала.
Өзіңе - өзің кәміл бол,
Халқыңа әділ бол.
Жауыңа қатал бол.
Досыңа әділ бол.
слайд: Торғайлық кең дала
Жетібай Өтемісов балалармен шығып кетеді. Домбыра үніне салынып
Үміт еткен көзімнің нұры – балам,
Жаныңа жәрдем берсін хақ тағалам.
Атаң мұңда анаңмен есен – аман,
Сүйіп сәлем жазады бүгін саған.
Атаңды сағындым деп асығарсың,
Оқуға көңіл бөлсең, басыларсың.
Ата – анаңды өнер білсең, асырарсың,
Надан боп білмей қалсаң, аһ ұрарсың.
Шырағым, мұңда жүрсең, не етер едің,
Қолыңа құрық алып кетер едің.
Тентіреп екі ауылдың ортасында,
Жүргенмен, не мұратқа жетер едің.
Жүргізуші: Ыбырай Алтынсарин қазіргі Қостанай облысының
4 - слайд: Бірінші мектебі
5 - слайд: Оқулық мұқабасы
Жүргізуші: Ыбырайдың арман еткен мектебі 1864 жылы
2 – сурет. Ильминкийге хат
Сахнада Ы. Алтынсарин дастархан басында Н. И. Ильминскийге
“Осы жылы қаңтардың 8 –і күні менің
6 – слайд: Алтынсарин оқушылар ортасында
Жүргізуші: Бүкіл өмірін ағарту ісіне арна,ған Ыбырай
7 – слайд: “Кел балалар, оқылық!”
1 - оқушы: “Кел балалар, оқылық”
Сиса көйлек үстінде
Тоқуменен табылған
Сауысқанның тамағы
Шоқуменен табылған...
Өнер – білім – бәрі де
Оқуменен табылған.
Оқысаңыз, балалар,
Шамнан шырақ жағылар,
Тілегенің алдыңан
Іздемей – ақ табылар.
Кел балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық.
Жүргізуші: Ыбырайдың шығармаларының басты тақырыбы – еңбек. Еңбек
8 – слайд. “ Бір уыс мақта” әңгімесі
Бір кішкентай қыз әкесінің шапанын жамап отыр екен,
Шешесі: Балам, дүниедегі жаратылған жанды – жансыздардың ешқайсысының
Қызы: Әже, осы қиқымның ешнәрсеге керегі бола қалмас.
Шешесі: Балам, сол да
Осылайша сөйлесіп, терезеден қарап отырса, манағы мақтаны жел
Қызы: Манағы мақтаның қиқымын бір торғай алып кетті,
Шешесі: Көрдің бе, балам, күн айналмай манағы
оқушы: “Өзен”
Таулардан өзен ағар сарқыраған,
Айнадай сәуле беріп жарқыраған,
Жел соқса, ыстық соқса, бір қалыпта,
Аралап тау мен тасты арқыраған.
Көңілің суын ішсең ашылады,
Денеңде бар дертіңді қашырады.
Өксіген оттай жанып жануарлар
Өзеннен рақат тауып басылады.
Қынарда тілсіз тұрған тоғайлары
Шуылдап желмен бірге бас ұрады...
Он мың мал айдап өтсең, лай қалмайды,
Тасысы су бармаған сай қалмайды.
Тасыған өзен судың қуатымен
Көк шалғын шөп бітпеген жай қалмайды,
Ел қыстап күн көреді жанабында,
Дәм болар алуан – алуан балығында...
Тас таста, алтын тас та сынамаққа,
Сонда да аққан өзен қалыбында.
Құдіретін “құдайымның” көресің бе,
Не жеміс өсер өзен денесінде...
Арыстан демалуға суға кірсе,
Балықтар шымшып ойнар терісінде...
9- слайд: Табиғат.
Оқушы ”Жаз”өлеңін оқып шығады.
Жүргізуші: Ыбырай Алтынсариннің баларды достыққа, жолдастыққа, мейірімділікке тәрбиелеуде
сурет. “ Әке мен бала”
Бір адам он жасар баласын ертіп, егінмен жаяу
-Анау тағаны, балам, ала жүр, - деп. Бала
-Сынып қалған ескі тағаны не қылайын, - деді.
Көрдің бе, тағаны жерден бір ғана иіліп алуға
“Аз жұмысты қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боларсың, азға
Жүргізуші: Ыбырай қазақ қыздарын оқыту ісіне ерекше
Қазақтың оқу – ағарту жүйесіндегі тұңғыш қайраткері бола
Тақырыбы: Ыбырай Алтынсарин әңгімелері
Мақсаты: 1. Оқушылардың Ыбырай өмірі мен шығармашылығын қалай
2. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту, ойын ашық айта
3. Оқушыларды адалдыққа, еңбексүйгіштікке, жақсы жолдас бола білуге
Түрі: Жаңа сабақ
Әдіс-тәсілдер: «Сын тұрғысынан ойлау» технологиясы
Сабақтың барысы:
І. Қызығушылықты ояту
Сыныпты 2 топқа бөлу, топ басшыларын белгілеу және
Сабақтың мақсатын айту.
- ХІХ ғасырдың 2-жартысы мен ХХ ғасырдың басында
3. Үй жұмысын тексеру
«Деректер сөйлейді» тапсырмасы.(Рет-ретімен тұрған қағазды алып, ондағы сандар
1841 – Ыбырайдың туған жылы. Қостанай обл.
1850 – Орынборда ашылған қазақ-орыс мектебіне түседі.
1857- Мектепті үздік бітіріп шыққан жылы
1859- Орынбордағы шекаралық комиссияға тілмаш болып орналасқан жылы.
1860 – Орал сыртындағы қазақтарға арналып 4 сыныптық
ашу туралы шыққанда (Тройцк, Торғай, Ырғыз, Қазалы) өзі
Торғай мектебіне мұғалім болады. Торғай қаласында бірден мектеп
ашу мүмкін болмай, іс көпке созылады, жиналған балаларды
оқытқан жылы.
1864 – Мектептің қаңтар айында ашылған жылы
14 - Сол мектепке қабылданған бала саны.
1876 – Петербург, Қазан қалаларына барған жылы
1876 – Н.Н.Ильминскийге жазған хатында «Татар тілінде жазылған
кітаптардан құтылу үшін, қазақ тілінде оқуға арналған бастауыш
кітабымды кеше ғана бастадым,» - деп жазған жылы
1889 – қайтыс болған жылы.
1876 – «Қазақ хрестоматиясын» жазуға кіріскен жылы
1879 – Орынборда хрестоматияның басылған жылы
ІІ. Мағынаны ажырату
1. «Кластер» стратегиясы
- Ы. Алтынсарин – балалар әдебиетінің атасы. Бүкіл
Диаграмма №1 Адамгершілік құндылық бағдарларының қалыптасу деңгейі
Диаграмма №2 2 Рухани-адамгершілік деңгейлері
Диаграмма №3 Адамгершілік қасиеттерінің деңгейлері
3-кесте. Ы.Алтынсарин мұраларын оқып – үйрену бағытында
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұраларын оқып-үйрену бағыттары
1-4 сыныптар төменгі
5 -9 сыныптар
орта буын
10–11-сыныптар жоғары буын
Ыбырай ата өмірі.
Ыбырай өмірбаяны негізінде викториналық сұрақтар құру. Ыбырай
Ыбырай әңгімелері.
Ыбырай әңгімелерінен
Тақырыптық кеш өткізу.
Ыбырай өлеңдерін жаттау. “Кел, балалар, оқылық”,
Ыбырай шығармаларынан тақырыптық сурет көрмесі.
Ыбырай газеттерін шығару.
Тәрбие сағаттары Ыбырай өлеңдерін жаттау. Ыбырай әңгімелерінен
Тест сұрақтары
1. Ы.Алтынсарин ұйымдастырған тұңғыш мектеп қай жылы қай
- 1863 ж.Ырғызда
- 1864 ж. Торғайда
- 1865 ж. Қостанайда
- 1865 ж. Орынборда
- 1866 ж. Омбыда
2. Ы.Алтынсариннің білім алуына жәрдем берген кім?
- Құнанбай қажы
- Құсбек төре
- Шоң би
- Балғожа би
- Шыңғыс Уәлиханов
3. Ы. Алтынсарин жазған «Қазақ хрестоматиясы» қай жылы
- 1860
- 1866
- 1879
- 1886
- 1890
4. Ы. Алтынсариннің белгілі әңгімесіндегі жарлы баласының аты
- Досан
- Асан
- Қосан
- Үсен
5.Ы.Алтынсариннің алғашқы қазақ мектебі қай жерде ашылды?
Ақтөбеде
Торғайда
Алматыда
Семейде
Қостанайда
6. Ы.Алтынсариннің халық даналығына құрылған әңгімесі:
- Данышпан қажы
- Атымтай жомарт
- Үнді
- Зеректік
- Асыл шөп
7. «Мектеп – қазақтарға білім берудің басты
- А.Құнанбаев
- Ы.Алтынсарин
- Ш.Уәлиханов
- С.Көбеев
- А.Байтұрсынов
8. Ы.Алтынсариннің өлеңін көрсетіңіз
- Өзен
- Кедей
- Шағым
- Жиған – терген
- Асығып тез аттандық
9. Әкесі Алтынсары өлген соң Ыбырай кімнің қолында
- Әжесінің
- Ағасының
- Анасының
- Балқожа
- Сейітқұлдың
10. Ыбырайдың алғаш оқыған мектебі ?
Орынборда орыс – қазақ мектебі
Кадет корпусында
Молдада
Оқыған жоқ
Омбыда
11. Атасы Балқожа бидің немересі Ыбырайға арнап жазылған
Ешқандай өлең жазбаған
Бес нәрседен қашық бол
Арман
Үміт еткен көзімнің нұры болам
Сегіз аяқ
12. «Ы.Алтынсарин қазақ арасынан шыққан тұңғыш кемеңгер
В. Григорьев
И.Ильминский
Ә.Марғұлан
С.Мұқанов
В.Катаринский
13. Ы.Алтынсариннің орыс досын көрсетіңіз.
Ильминский
Потанин
Михаэлис
Веселовский
Долгополов
Диаграмма №4 Эксперимент тобы мен бақылау тобының нәтижесі.
экспериментке эксперименттен
дейін
эксперимент тобы
Диаграмма №5 Ы. Алтынсарин туралы білім деңгейлерінің
49
Жоғары
Орта
Төмен