МАЗМҰНЫ
Беті
КІРІСПЕ…………………………………………………………………4
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қазақстан Республикасында және Батыс Қазақстан облысындағы ерекше қорғалатын
2. ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1 Ерекше қорғалатын аймақтардың климаттық жағдайларына сипаттама………………………………………………….....................25
3. ТӘЖІРИБЕНІ ЖҮРГІЗУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Тәжірибені жүргізу әдістемесі мен бағдарламасы………………27
3.2 Зерттеу жүргізілетін аймақтарға сипаттама….……………….… 28
4. ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1. Аққұм ландшафтылық қорығының топырағы.............................31
4.2. Өсімдігі…………………………………………………………….34
4.3. Жануарлар дүниесі………………………………………………..35
5. ҚОРЫҚТЫ ДАМЫТУ, ҰСТАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША ШЫҒЫНДАР МЕН
6. «АҚҚҰМ» ЛАНДШАФТЫЛЫҚ ҚОРЫҒЫН МОНИТОРИНГІЛЕУДІҢ НЕГІЗГІ САТЫЛАРЫ.............................42
ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………..44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР…………………………………...46
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда экологиялық бағытты дамыту – экологиялық тепе-теңдіктің қалыптасуына,
Қазақстан Республикасының табиғат жағдайы – Еуразия құрлығының орталық аймағында
Адамның тіршілігі үшін пайдаланылатын табиғи заттардың барлығын табиғи қор
Қазақстан Республикасы аграрлық бағытта дамушы елдердің қатарына жатады.1991 жылы
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың құрылымы аймақтың әлеуметтік-экономикалық деңгейімен және
Ғылыми тұрғыдан алғанда, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар өзін-өзі ұйымдастырушылық
Қазақстан Республикасында Тянь-Шань мен Алтай экожүйесінің негізгі эталонында, далалы
Нарықтық экономика жағдайында республикада ерекше қорғалатын
Табиғи аймақтарды ұйымдастыру және дамыту жолдарына мән берілуде.
КР-ның Үкіметі 2000 ж.”Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды – 2030
Батыс Қазақстан облысында ерекше қорғалатын табиғи территориялары биологиялық әртүрлілікті
Қорыта келгенде,елімізде туризм саласын кеңінен дамыту үшін ,мемлекеттік қорыықтар
Сонымен қатар, экономикалық қатынастарға өту кезеңінде ерекше қорғалатын табиғи
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1. Қазақстан Республикасында және Батыс Қазақстан облысындағы ерекше қорғалатын
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға ерекше қорғаудың құқықтық заңдылықтарында немесе
Қорықтар дегеніміз биоценоздардың және өсімдік пен жануарлар дүниесінің құндылығына
Қорықшылар дегеніміз өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің немесе табиғи кешенінің
Ұлттық сая-бақтар біріген ланшафтардың өсімдіктер мен жануарлардың сирек кездесетін
Республика көлемінде қазіргі уақытта 8 мемлекеттік табиғи қорық, 3
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың дамыту жөнінде және қоғамдағы экологиялық-экономикалық
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың құрылымы аймақтың әлеуметтік-экономикалық деңгейімен және
Облыстың ерекше қорғалатын табиғи территориялары. Биологиялық әртүрлілікті сақтау және
Республика ұлттық парктерінде көлемі бойынша ең үлкені «Катон –
Алғашында ұлттық паріктер институты рекреациялық іс - әрекеттерді ұйымдастырудағы
Нарықтық экономика жағдайында республикада ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды ұйымдастыру
Келешекте жоспарланған табиғи аймақтардың жер көлемін - 17490
Осы жағдайда қайталанбас табиғи ландшафтарды жинаған қорықтар мен ұлттық
«Ерекше қорғалатын табиғи аймақ – экотуризм» механизімін іске қосып
Жануарлар дүниесі – биосфераның негізгі бір бөлігі. Өсімдіктер сияқты
Қазіргі кезде көтеген жан-жануарлардың мәнін анық білмейміз. Көп жылдық
Жан-жануардың табиғаттағы және адам өміріндегі мәнін дәл білудің қажеттігіне
Кейінгі жылдары техниканың өсуіне байланысты адам әсерінен жануарлар тіршілік
Қазақстанды мекендеген жабайы түйе, жабайы сиыр, жолбарыс, солтүстік бұғысы,
Фишердің мәліметі бойынша осылардың ішінен құстардың 86%-і, сүтқоректілердің 75%
Жануарларды есепсіз қалай болса солай аулаудың нәтижесінде саны күрт
Транспорттық дамуына байланысты көзделмеген кездейсоқ жануарлардың жер шарының әр
Химиялық заттармен жұмыс істегенде көпшілік жағдайда адамдарға пайдасы көп
Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер бір-бірінмен тығыз байланыста болады. Жануарлар
Біздің елімізде табиғат байлықтарының бірі – жануарлар дүниесі. Жалпы
Республикамызда тек соңғы бес жылда 16,5 миллион санға аңдардың
Мамандар жануарлар сиректеу қоныстанған ормандарға, жасыл кілем жамған өзен-көлдерге
Табиғатта жануарлардың белгілі бір түрінің жойылып кетуі немесе екінші
Қазіргі адамның жер бетінде өмір сүріп келе жатқатына 40
Жануарлардың белгілі бір түрі эволюцияның дамуында бір ландшафтқа немесе
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жануарлар дүниесі мемлекеттік меншікке жатады,
Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер бір-бірімен тығыз байланысты болады. Жануарлар
Жер бетінде және суда өмір сүретін хайуанаттар адам баласына
Америкадан әкелінген ондатра, су күзені (норка) сияқты аңдарды елімізге
Адамдардың жануарларға тигізетін әсерін тікелей және жанама деп екіге
Адамдардың жануарларға тигізетін жанама әсері техникалық прогреске тікелей байланысты.
Адам шаруашылық қызметінің әсерінен өмір сүру ортасы нашарлағанда жануарлардың
Ауыл шаруашылығын дымытпайынша, елдің экономикасын жақсартып, халықтардың әл-ауқатын арттыру
Біздің елімізде жануарларды қорғауды ұйымдастыру негізгі екі бағытта жүргізіледі.
Құлан-өткен ғасырда Қазақстанда өте кең таралған жануар. Дәмді еті
Кәмшат (речной бобр)-салмағы 30 кг дейін жететін ең ірі
Табиғатта жануарлар мен өсімдіктер бір-бірімен тығыз байланысты болады. Жануарлар
Жер бетінде және суда өмір сүретін хайуанаттар адам баласына
Адам шаруашылық қызметінің әсерінен өмір сүру ортасы нашарлағанда жануарлардың
Ауыл шаруашылығын дымытпайынша, елдің экономикасын жақсартып, халықтардың әл-ауқатын арттыру
Бұл жерде жануарлар дүниесіне зианды әсері тиетіндіктен техниканы пайдаланбау
2. ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1. Ерекше қорғалатын аймақтардың климаттық жағдайларына сипаттама
Климаты жоғары континенталдығымен ерекшеленеді, яғни ауаның температурасының күрт өзгергіштігі,
Облыс территориясы топырақ-климат жағдайларының ерекшелігіне байланысты далалық, құрғақ далалық
Көпжылдық атмосфералық жауын-шашынның орташа мөлшері 309 мм. Қарқынды вегетация
Көктемгі кезеңі қысқа, салқын және желді келеді. Жауын-шашын аз
Жаз мезгілі жоғары температурамен, салыстырмалы ауа ылғалдылығының төменділігімен сипаталады.
Күз біртіндеп ауа температурасының төмендеуімен басталады. Алғашқы аяздар қыркүйектің
Қыс салқын және қатал. –100С-тан төмен орташа тәуліктік ауа
3. ТӘЖІРИБЕНІ ЖҮРГІЗУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Тәжірибені жүргізу әдістемесі мен бағдарламасы
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтың технико-экономикалық негізделуінің талдануы Қазақстан Республикасының
ҚР «Жануарлар әлемін пайдалану, қайта өндіру және қорғау» (1993);
Талдауды негіздеудің басты тірегі:
«Табиғи – қорықтық қорлар нысандарының орналасуы мен даму үлгісі
«Қоршаған ортаның тұрақтылығын және экологиялық қауіпсіздігін болжау және бағалау
«Батыс Қазақстан облысының табиғатты қорғаудың аймақтық кешенді үлгісі»;
«Батыс Қазақстан облысының табиғи–қорықтық қорлар нысандарының орналасуы мен даму
3.2. Зерттеу жүргізілетін аймақтарға сипаттама
Биологиялық әртүрлілікті сақтау және тиімді пайдалану үшін облыста мемлекеттік
Жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасы.
Орналасқан жері Батыс Қазақстан облысы, Шыңғырлау ауданы.
Жерді пайдаланушы: Шыңғырлау жануарлар әлемі және орманды қорғау мемлекеттік
Ерекше қорғалатын табиғи жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасының шекарасы: 7959
1992 жылы ұйымдастырылды. Ауданы – 9,042 мың гектар. Оның
Аққұм Қалдығайты өзенінің ертедегі құмды жазықтарын елететеді. Бұл сілемнің
Кейбір шет бөліктерінде дөңестегі құмдар құмды жусанға, қияққа, тікенекті
Қанықты және Қаратал сай-салалары - бұлар батпақты, қойнауы
Дөңеске қарай жоғар өрлеген сайын қайыңдар мен көктеректер бұталы
Қаратал сілемі Қарасу өзенінің шалшықты қайың орманымен ерекшеленеді, оның
Сегізсай шатқалы Алдыңғы Сырт кертпешігінің сегіз бөлікті жыраға бөлініп
Қызыл кітапқа сүтқоректілерден енгізілген дала шымшықтары, дала тышқандары, қабандар,
Бұл жер әуелден-ақ маңызды антропологиялық зерттеулер жүргізілген мекен, жан-жақты
Сондай-ақ мал жайлымдарының сол күйінде қалдырылып, автокөліктердің қалыпты жүрісіне,
Көрікті жерлердің қалпына келтірілу процесін зеріттеу құмдардың толық қалыптасуы
4. ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1. Аққұм ландшафтылық қорығының топырағы
Аққұм ландшафтылық қорығында шалғынды қара қоңыр шайылған ауыр саздақты
Бұл топырақтар шалғынды қатардағы автоморфты және гидроморфты топырақтардағы
Шалғынды қара қоңыр шайылған топырақтың танаптық қабаттарына толық суреттеу
Топырақтардың жер үсті ағын суларының аккумуляциясына және ыза суының
Жоғарғы ақшыл қабат шайылған топырақ қабатында орналасқан, қара-қоңырлау қабаттармен
Шалғынды қара қоңыр шайылған топырақтардың өсімдік жамылғысы анағұрлым қоюланған.
Мирожер бедері артқан түрде. Тұзды қышқылдан қайнауы 50 см
А / 0-25 см. Ақшылдау, қара сұр түсімен, ауыр
В / 25-56 см. Қарашірікті, қара-сұр, орташа саздақты, ірілеу,
ВС / 56-89 см. Қарашірікті, өтпелі, қара қоңыр, ақшыл,
Механикалық құрамы бойынша ауыр саздақты. Қарашірікті қабатының қуаты (А+В)
1-кесте. «Аққұм» ландшафт қорығының контурлық сипаттамасы
Топырақтардың атауы Мех құрамы Топырақ түзуші жы ныстары Жер
Шалғынды жағалаулық қарақо ңыр сортаңды кебіртектер, шал ғынды қара
Шалғынды жағалаулық қара қоңыр сортаңды кебіртектер, шалғынды қара қоңыр
10-30 % жартылай бекітілген бугорлы қатарлы бархан құмдары және
10-30 % бекітілген бугорлы қатарлы құмдар жартылай бекітілген
10-30 % бекітілген бугорлы қатарлы құмдар жартылай бекі
Шалғынды батпақты тұзданған ас Тұзданған ауырсаздақ Қындықты батпағы 25,0
Шалғынды қарақоңыр шайылған ауыр саздақты ас Ауыр саздақ Артқан
Шалғынды қарақоңыр шайылған ауыр саздақты ас Ауыр саздақ Артқан
4.2. Өсімдігі
«Аққұм» ландшафт қорығының өсімдік жамылғысы.Зерттелетін аймақта өсімдік жамылғысының 6
Қорықтың флорасында Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген 28 түрі
Бұл сілемнің орталық бөлігі ешқандай өсімдік өспейтін даладағы дөңесті
Кейбір шет бөліктерінде дөңестегі құмдар құмды жусанға, қияққа, тікенекті
Қанықты және Қаратал сай-салалары - бұлар батпақты, қойнауы
Дөңеске қарай жоғар өрлеген сайын қайыңдар мен көктеректер бұталы
Қаратал сілемі Қарасу өзенінің шалшықты қайың орманымен ерекшеленеді, оның
Сегізсай шатқалы Алдыңғы Сырт кертпешігінің сегіз бөлікті жыраға бөлініп
4.3. Жануарлар дүниесі
Жануарлар дүниесі – биосфераның негізгі бір бөлігі. Өсімдіктер сияқты
Ерекше қорғалатын табиғи жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасының шекарасының аймағында
Дендрофильді құстардан – жаурауық, алабұлбұл, құралай, құрқылтай, құзғындар, түркептер,
Сүтқоректілерден – Алып соқыртышқан (Қызыл кітапқа енген), дала шақылдағы,
Қызыл кітапқа сүтқоректілерден енгізілген дала шымшықтары, дала тышқандары, қабандар,
Қорықшаның ұйымдастырылуы жылжымалы құмдардың сол күйінде бекітіп тасталуын, табиғи
5. ҚОРЫҚТЫ ДАМЫТУ, ҰСТАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ
БОЙЫНША ШЫҒЫНДАР МЕН ШАРАЛАР
Қорықты қаржыландыру көзі болып табылады: Республикалық және жергілікті бюджеттер,
«Аққұм» ландшафт қорығының флора және фаунасын сақтау мақсатында, бұзылған
1-ші саты – 2005 жыл
Облыстық бюджет есебінен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін табиғатты пайдалану
2-ші саты – 2006 жыл
Қорықтың ғылыми-өндірістік және шаруашылықтық базасын құрастыру – қызметкерлер штатын
3-ші этап – 2007 жыл
Қорықтың өндірістік шаруашылықтық базасын реттеу, жеңілдетілген типтегі туристік база
Қорықты ұйымдастыру және оны ұстауға осы кезеңге қаражаттардың жалпы
Қорықты құруға шығындардың үлгілік есебі
1 саты – 2005 жыл
№ Шығындар бабы және шаралар Өлш бірл Саны Бірлік
1 2 3 4 5 6 7
1 Облыстық табиғатты пайдалану бөлімінің тапсырысы бойынша ҒЗЖ
690,0 1 реттік шығындар
2005 жылғы жиыны
690,0
2 саты – 2006 жыл
№ Шығындар бабы және шаралар Өлш бірл Саны Бірлік
1 2 3 4 5 6 7
1 Қорықтың ғылыми өндірістік және шаруашылықтық базасын қалыптастыру
Шығын бабы: А) автокөлік, а-ш техникалары, құралдар мен құрылғылар
5559,7 1 реттік шығындар
Оның ішінде:
Радиотелефон
дана
1
30000
30,0
1 реттік шығындар
Автокөлік дана 2 750000 1500,0 1 реттік шығындар
Қарда жүргіш дана 1 450000 450,0 1 реттік шығындар
А-ш құралы дана 8 25000 200,0 1 реттік шығындар
Компьютер толық кешені дана 1 165000 165,0 1 реттік
Көшірме аппараты дана 1 53700 53,7 1 реттік шығындар
Бензоара дана 1 21000 21,0 1 реттік шығындар
Ат көлігі дана 2 70000 140,0 1 реттік шығындар
Шынжыр табанды трактор дана 1 3000000 3000,0 1 реттік
Б) Қару жарақ, киім алу
228,0 1 реттік шығындар
Бинокльдер дана 2 14600 29,2 1 реттік шығындар
Арнайы жұмыс киімі, жазғы, қысқы комплет 4 30000 120000
Мылтық дана 2 35000 70,0 1 реттік шығындар
Аңшы пышағы дана 2 3000 6,0 1 реттік шығындар
Қару жарақ комп 2 1500 3,0 Жылсайын
Материалдар алу, барлығы:
357,0 Жылсайын
с.і: Дизель отыны тн 4,0 35000 140,0 Жылсайын
Дизель майы тн 0,2 75000 15,0 Жылсайын
Бензин тн 3 48000 144,0 Жылсайын
Автол тн 0,1 80000 8,0 Жылсайын
Элертрэнергиясы Квт/с 10000 5 50,0 Жылсайын
Г) ғимаратты жөндеуге шығындар
200,0 Жылсайын
3 сатыға қосымша
Атауы
Бірлік саны
Еңбек ақы мың.тг.
1айға ставка 1жылға ставка Барлығы
3. Қызметкерлер штатын қалыптастыру
Мамандардың еңбек ақысы, барлығы
1800,5
с.і: 1. Директор 1 18,0 216,0 216,0
2.Бухгалтер 1 10,0 120,0 120,0
3.Агроном –ғыл/қызметкер 1 14,0 168,0 168,0
4.Зоолог ғыл/қызметкер 1 14,0 168,0 168,0
5. Егерь 2 12,0 144,0 288,0
6. Жүргізуші 2 8,0 96,0 192,0
7. Лаборант 1 8,0 96,0 96,0
8.Механизатор-жұмысшы 2 10,0 120,0 240,0
Барлығы: 11 94,0 1128,0 1488,0
Еңбек ақыға аударылым (21%)
312,5
4. Қорықтың шекарасын және қызмет аймағын бөлу
Барлық шығын
489,7 1реттік шығындар
с.і: еңбек ақы аударылыммен (21%) адам. 3x1 ай. 30000
2.кесілмеген аған (бағанаға) м3 10 8540 85,4 1реттік шығындар
3. Аншлагтар дайындау:
39,0 1реттік шығындар
а) метал түтіктер тн. 0,3 50000 15,0 1реттік шығындар
б) жесть (3 мм) тн. 0,1 90000 9,0 1реттік
в) көркемдеу
15,0 1реттік шығындар
4.жарнама дайындау дана 4 25000 100,0 1реттік шығындар
5. шлагбаум орнату шт 2 20000 40,0 1реттік шығындар
б.Транспорттық шығындар күн 30 5000 150,0 1реттік шығындар
Кесуге күтім жүргізу, санитарлық кесім, күйін арттыруға шаралар
Еңбек ақы есебінен (материалдан тыс)
мат. ресурстар алу, ағымдағы жөндеу
100,0 жылсайын
2006 жылғы жиыны
8835,1
3 саты – 2006 жыл
№ Шығындар бабы және шаралар Өлш бірл Саны Бірлік
1 2 3 4 5 6 7
1 Өндірістік шаруашылықтық базаны құру
Туристер мен семинарлар үшін жеңілдетілген типтегі туристік база құрылысы
15000,0 1 реттік шығындар
Демалыс аймағы үшін жабдықтар мен құрал-саймандар құрылысы және
626,0
1 реттік шығындар
с.і. штакетник Пг/м 800 245 196,0 1 реттік шығындар
вагондар дана 5 50000 250,0 1 реттік шығындар
шатырлар дана 10 2500 25,0 1 реттік шығындар
отырғыштар дана 20 2000 40,0 1 реттік шығындар
үстелдер дана 10 1200 12,0 1 реттік шығындар
дәретхана дана 4 8000 32,0 1 реттік шығындар
мусор ыдысы дана 4 1500 6,0 1 реттік шығындар
палатка дана 10 6500 65,0 1 реттік шығындар
Материалдық қорлар алу
500,0 жылдық шығындар
Қорықты дамыту және мониторинг жүргізу бойынша ҒЗЖ
2100,0 1 реттік шығындар
2007 жылғы жиыны
18226,0
2005-2007 жылғы жиыны
27751,1
6. «АҚҚҰМ» ЛАНДШАФТЫЛЫҚ ҚОРЫҒЫН
МОНИТОРИНГІЛЕУДІҢ НЕГІЗГІ САТЫЛАРЫ
«Аққұм» ландшафтылық қорығын ұйымдастырудың теориялық негізі болып биогеоценоз компоненттерінің
Бірінші саты: биогеоценоздардың негізін құрайтын барлық компоненттерді инвентаризациялау, бұл
Екінші саты: бірінші сатыны жүргізу кезіндегі алынған, мәліметтермен негізделген,
Үшінші, негізгі сатыға мониторингі бағдарламасы бойынша реттелген бақылау режимі
Төртінші саты – алынған ақпараттарды талдау, жүйелеу және сақтау.
ҚОРЫТЫНДЫ
Ландшафтылық қорық «Аққұм» Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енген, тек
«Аққұм» ландшафтылық қорығы экожүйенің бұзылған компоненттерін қалпына келтіруге, сирек
Экожүйесінің компоненттерінің бұзылу дәрежесіне байланысты қорықтың тапсырмасын орындау үшін
Туризм тек туристік жолдармен демалыс аймағында шектелумен рұқсат етіледі.
Қорықтың аймағында аңшылықтың кез-келген түрі, ауылшаруашылық ауруларымен және зиянкестерімен
«Аққұм» ландшафтылық қорығының экологиялық жағдайын арттыру шараларын орындау үшін
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Дебело П.Б. Ақжайықтың қорықтары. Орал. 2000.
Журнал «Экология» №6 2004 г.
Анализ экологических изменений растительного и почвенного покрова Западно-Казахстанской области
Батыс Қазақстан облысының қорғауға алынған обьектілері. // Атамекен. 2003.
Қазақстанда қанша қорық бар. // Атамекен. 2000. №10.
Отчет о научно-исследовательской работе «Разработка ландшафтно-экологической системы природопользования для
Рекомендации по ландшафтно-экологической системе природопользования для борьбы с опустыниванием
Иванов В.В. Определители семейств покрытосемянных растений.
Иванов В.В. Степи западного Казахстана в связи с их
Экологическое районирование Западно-Казахстанской области (2003).
Фетисов И.М. Анализ состояния и рекомендации по борьбе с
Фартушина М.М. Экологическая оценка растительного и почвенного покрова Западно-Казахстанской
Кучеров B.C., Чекалин С.Г. Повышение продуктивности агросистем сухой степи
Методика проведения нормативного деления территории эколого-географического района по активности
Методика определения территориальных экологических норм нагрузки скота на пастбищах
Руководство по методам оценки и прогноза обеспечения экологической безопасности
Методическое указание по установлению направлений развития агросектора, соответствующих экологическому
Рекомендации по защитному лесоразведению и лесной мелиорации в глинистой
Рекомендации по рациональному использованию и охране биогеоценозов пустынно-степного комплекса
Новиков.Ю.В. “ Экология, окружающая среда и человек. ”. М-1998
Мамышев.М.М. “ Сельскохозяйственная экология ” Алматы-1997.
Туремуратова Ж.М. “ Приуралье ”Алматы-2001 с-116.
Орлов.Д.С. Л.К.Садовникова. И.Н. Лозановская. “ Экология и охрана биосферы
“Экология и жизнь” Фаворский, Н.Ф. Дубовкин, В.Н. Зайцев. “
Чернышева.А.П. “ Практикум по лесоводству и защитному лесоразведению ”
Тонкопий М.С. “ Экономика природопользования ” Уч.пособ. А-2000г с74
Охрана природы: (Факультатив. курс). Пособие для учащихся/ А. В.
Наука об окружающей среде: как устроен мир: в 2
Экологические очерки о природе и человеке “ Прогресс
Бабенко А.К “ Научные основы ведения хозяйств в защитных
«Агробизнес және экология» факультетінің
«Агроэкология» мамандығы бойынша
5 курс студенті Тулепов Асхаттың
«Батыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын аймақтарын
экологиялық тұрғыдан бағалау» тақырыбы
бойынша жазылған дипломдық жұмысына
П І К І Р
Қазақстан Республикасының табиғат жағдайы – Еуразия құрлығының орталық аймағында
Нарықтық экономика жағдайында республикада ерекше қорғалатын
табиғи аймақтарды ұйымдастыру және дамыту жолдарына мән берілуде.
Осыған байланысты Тулепов Асхаттың «Батыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын
Автормен алынған мәліметтер өңделіп, кесте түрінде келтіріліп, өте жақсы
Жұмыс өте ұқыпты, таза жазылған. Тәжірибелік жұмыстардың нәтижесіне нақты
Тулепов Асхаттың дипломдық жұмысы қойылатын талаптарға сай жазылған, ал
Пікір жазған:
Табиғатты пайдалану
кафедрасының доценті, а-ш
ғылымдарының кандидаты Ожанов Ғ.С.
«Агробизнес және экология» факультетінің
«Агроэкология» мамандығы бойынша
5 курс студенті Тулепов Асхаттың
«Батыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын аймақтарын
экологиялық тұрғыдан бағалау» тақырыбы
бойынша жазылған дипломдық жұмысына
С Ы Н - П І К І Р
Қазіргі таңда экологиялық бағытты дамыту – экологиялық тепе-теңдіктің қалыптасуына,
Нарықтық экономика жағдайында республикада ерекше қорғалатын
Табиғи аймақтарды ұйымдастыру және дамыту жолдарына мән берілуде.
КР-ның Үкіметі 2000 ж.”Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды – 2030
Осыған байланысты Тулепов Асхаттың «Батыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын
Студенттің дипломдық жұмысы көркемделуі және мазмұны бойынша талаптарға сай
Сын-пікір беруші:
Орал орман және жануарлар
дүниесін қорғау жөніндегі
мемлекеттік мекеменің директоры А.А.Шамилов
Баяндама
Қазіргі таңда экологиялық бағытты дамыту – экологиялық тепе-теңдіктің қалыптасуына,
Қазақстан Республикасының табиғат жағдайы – Еуразия құрлығының орталық аймағында
КР-ның Үкіметі 2000 ж.”Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды – 2030
Бұл механизмнің маңыздылығы мынада туристер, экскурсанттар мен рекреанттар табиғатқа
3. ТӘЖІРИБЕНІ ЖҮРГІЗУ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Тәжірибені жүргізу әдістемесі мен бағдарламасы
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтың технико-экономикалық негізделуінің талдануы Қазақстан Республикасының
ҚР «Жануарлар әлемін пайдалану, қайта өндіру және қорғау» (1993);
Талдауды негіздеудің басты тірегі:
«Табиғи – қорықтық қорлар нысандарының орналасуы мен даму үлгісі
«Қоршаған ортаның тұрақтылығын және экологиялық қауіпсіздігін болжау және бағалау
«Батыс Қазақстан облысының табиғатты қорғаудың аймақтық кешенді үлгісі»;
«Батыс Қазақстан облысының табиғи–қорықтық қорлар нысандарының орналасуы мен даму
3.2. Зерттеу жүргізілетін аймақтарға сипаттама
Биологиялық әртүрлілікті сақтау және тиімді пайдалану үшін облыста мемлекеттік
Жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасы.
Орналасқан жері Батыс Қазақстан облысы, Шыңғырлау ауданы.
Жерді пайдаланушы: Шыңғырлау жануарлар әлемі және орманды қорғау мемлекеттік
Ерекше қорғалатын табиғи жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасының шекарасы: 7959
1992 жылы ұйымдастырылды. Ауданы – 9,042 мың гектар. Оның
Бұл жер әуелден-ақ маңызды антропологиялық зерттеулер жүргізілген мекен, жан-жақты
Қорықшаның ұйымдастырылуы жылжымалы құмдардың сол күйінде бекітіп тасталуын, табиғи
Көрікті жерлердің қалпына келтірілу процесін зеріттеу құмдардың толық қалыптасуы
Қорықшаны ұйымдастыру жылжымалы құмды бекітуге, табиғи ландшафтасын сақтауға мүмкіндік
4. ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1. Аққұм ландшафтылық қорығының топырағы
Аққұм ландшафтылық қорығында шалғынды қара қоңыр шайылған ауыр саздақты
«Аққұм» ландшафт қорығының аймағындағы кездесетін топырақтың түрлерінің жалпы сипаттамасы
1-кесте. «Аққұм» ландшафт қорығының контурлық сипаттамасы
Топырақтардың атауы Мех құрамы Топырақ түзуші жыныстары Жер бедері
Шалғынды жағалаулық қарақоңыр сортаңды кебіртектер, шалғынды қара қоңыр ұсақ
Шалғынды жағалаулық қарақоңыр сортаңды кебіртектер, шалғынды қара қоңыр ұсақ
10-30 % жартылай бекітілген бугорлы қатарлы бархан құмдары және
10-30 % бекітілген бугорлы қатарлы құмдар жартылай бекітілген
10-30 % бекітілген бугорлы қатарлы құмдар жартылай бекітілген
Шалғынды батпақты тұзданған ас Тұзданған ауыр саздақ Қындықты батпағы
Шалғынды қарақоңыр шайылған ауыр саздақты ас Ауыр саздақ Артқан
Шалғынды қарақоңыр шайылған ауыр саздақты ас Ауыр саздақ Артқан
4.2. Өсімдігі
«Аққұм» ландшафт қорығының өсімдік жамылғысы.Зерттелетін аймақта өсімдік жамылғысының 6
Қорықтың флорасында Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген 28 түрі
Бұл сілемнің орталық бөлігі ешқандай өсімдік өспейтін даладағы дөңесті
Кейбір шет бөліктерінде дөңестегі құмдар құмды жусанға, қияққа, тікенекті
Қанықты және Қаратал сай-салалары - бұлар батпақты, қойнауы
Дөңеске қарай жоғар өрлеген сайын қайыңдар мен көктеректер бұталы
Қаратал сілемі Қарасу өзенінің шалшықты қайың орманымен ерекшеленеді, оның
Сегізсай шатқалы қайыңды көктеректер бойлап орналасқан. Осы орман маңында
4.3. Жануарлар дүниесі
Жануарлар дүниесі – биосфераның негізгі бір бөлігі. Өсімдіктер сияқты
Ерекше қорғалатын табиғи жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасының шекарасының аймағында
Дендрофильді құстардан – жаурауық, алабұлбұл, құралай, құрқылтай, құзғындар, түркептер,
Сүтқоректілерден – Алып соқыртышқан (Қызыл кітапқа енген), дала шақылдағы,
Қызыл кітапқа сүтқоректілерден енгізілген дала шымшықтары, дала тышқандары, қабандар,
Қорықшаның ұйымдастырылуы жылжымалы құмдардың сол күйінде бекітіп тасталуын, табиғи
5. ҚОРЫҚТЫ ДАМЫТУ, ҰСТАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ
БОЙЫНША ШЫҒЫНДАР МЕН ШАРАЛАР
Қорықты қаржыландыру көзі болып табылады: Республикалық және жергілікті бюджеттер,
«Аққұм» ландшафт қорығының флора және фаунасын сақтау мақсатында, бұзылған
1-ші саты – 2004 жыл
Облыстық бюджет есебінен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін табиғатты пайдалану
2-ші саты – 2005 жыл
Қорықтың ғылыми-өндірістік және шаруашылықтық базасын құрастыру – қызметкерлер штатын
3-ші этап – 2006 жыл
Қорықтың өндірістік шаруашылықтық базасын реттеу, жеңілдетілген типтегі туристік база
Қорықты ұйымдастыру және оны ұстауға осы кезеңге қаражаттардың жалпы
Қорықты құруға шығындардың үлгілік есебі
1 саты – 2004 жыл
№ Шығындар бабы және шаралар Өлш бірл Саны Бірлік
1 2 3 4 5 6 7
1 Облыстық табиғатты пайдалану бөлімінің тапсырысы бойынша ҒЗЖ
690,0 1 реттік шығындар
2004 жылғы жиыны
690,0
2 саты – 2005 жыл
№ Шығындар бабы және шаралар Өлш бірл Саны Бірлік
1 2 3 4 5 6 7
1 Қорықтың ғылыми өндірістік және шаруашылықтық базасын қалыптастыру
Шығын бабы: А) автокөлік, а-ш техникалары, құралдар мен құрылғылар
5559,7 1 реттік шығындар
Оның ішінде:
Радиотелефон
дана
1
30000
30,0
1 реттік шығындар
Автокөлік дана 2 750000 1500,0 1 реттік шығындар
Қарда жүргіш дана 1 450000 450,0 1 реттік шығындар
А-ш құралы дана 8 25000 200,0 1 реттік шығындар
Компьютер толық кешені дана 1 165000 165,0 1 реттік
Көшірме аппараты дана 1 53700 53,7 1 реттік шығындар
Бензоара дана 1 21000 21,0 1 реттік шығындар
Ат көлігі дана 2 70000 140,0 1 реттік шығындар
Шынжыр табанды трактор дана 1 3000000 3000,0 1 реттік
Б) Қару жарақ, киім алу
228,0 1 реттік шығындар
Бинокльдер дана 2 14600 29,2 1 реттік шығындар
Арнайы жұмыс киімі, жазғы, қысқы комплет 4 30000 120000
Мылтық дана 2 35000 70,0 1 реттік шығындар
Аңшы пышағы дана 2 3000 6,0 1 реттік шығындар
Қару жарақ комп 2 1500 3,0 Жылсайын
Материалдар алу, барлығы:
357,0 Жылсайын
с.і: Дизель отыны тн 4,0 35000 140,0 Жылсайын
Дизель майы тн 0,2 75000 15,0 Жылсайын
Бензин тн 3 48000 144,0 Жылсайын
Автол тн 0,1 80000 8,0 Жылсайын
Элертрэнергиясы Квт/с 10000 5 50,0 Жылсайын
Г) ғимаратты жөндеуге шығындар
200,0 Жылсайын
3 кестеге қосымша
Атауы
Бірлік саны
Еңбек ақы мың.тг.
1айға ставка 1жылға ставка Барлығы
3. Қызметкерлер штатын қалыптастыру
Мамандардың еңбек ақысы, барлығы
1800,5
с.і: 1. Директор 1 18,0 216,0 216,0
2.Бухгалтер 1 10,0 120,0 120,0
3.Агроном –ғыл/қызметкер 1 14,0 168,0 168,0
4.Зоолог ғыл/қызметкер 1 14,0 168,0 168,0
5. Егерь 2 12,0 144,0 288,0
6. Жүргізуші 2 8,0 96,0 192,0
7. Лаборант 1 8,0 96,0 96,0
8.Механизатор-жұмысшы 2 10,0 120,0 240,0
Барлығы: 11 94,0 1128,0 1488,0
Еңбек ақыға аударылым (21%)
312,5
4. Қорықтың шекарасын және қызмет аймағын бөлу
Барлық шығын
489,7 1реттік шығындар
с.і: еңбек ақы аударылыммен (21%) адам. 3x1 ай. 30000
2.кесілмеген аған (бағанаға) м3 10 8540 85,4 1реттік шығындар
3. Аншлагтар дайындау:
39,0 1реттік шығындар
а) метал түтіктер тн. 0,3 50000 15,0 1реттік шығындар
б) жесть (3 мм) тн. 0,1 90000 9,0 1реттік
в) көркемдеу
15,0 1реттік шығындар
4.жарнама дайындау дана 4 25000 100,0 1реттік шығындар
5. шлагбаум орнату шт 2 20000 40,0 1реттік шығындар
б.Транспорттық шығындар күн 30 5000 150,0 1реттік шығындар
Кесуге күтім жүргізу, санитарлық кесім, күйін арттыруға шаралар
Еңбек ақы есебінен (материалдан тыс)
мат. ресурстар алу, ағымдағы жөндеу
100,0 жылсайын
2005 жылғы жиыны
8835,1
3 саты – 2006 жыл
№ Шығындар бабы және шаралар Өлш бірл Саны Бірлік
1 2 3 4 5 6 7
1 Өндірістік шаруашылықтық базаны құру
Туристер мен семинарлар үшін жеңілдетілген типтегі туристік база құрылысы
15000,0 1 реттік шығындар
Демалыс аймағы үшін жабдықтар мен құрал-саймандар құрылысы және
626,0
1 реттік шығындар
с.і. штакетник Пг/м 800 245 196,0 1 реттік шығындар
вагондар дана 5 50000 250,0 1 реттік шығындар
шатырлар дана 10 2500 25,0 1 реттік шығындар
отырғыштар дана 20 2000 40,0 1 реттік шығындар
үстелдер дана 10 1200 12,0 1 реттік шығындар
дәретхана дана 4 8000 32,0 1 реттік шығындар
мусор ыдысы дана 4 1500 6,0 1 реттік шығындар
палатка дана 10 6500 65,0 1 реттік шығындар
Материалдық қорлар алу
500,0 жылдық шығындар
Қорықты дамыту және мониторинг жүргізу бойынша ҒЗЖ
2100,0 1 реттік шығындар
2006 жылғы жиыны
18226,0
2004-2006 жылғы жиыны
27751,1
6. «АҚҚҰМ» ЛАНДШАФТЫЛЫҚ ҚОРЫҒЫН
МОНИТОРИНГІЛЕУДІҢ НЕГІЗГІ САТЫЛАРЫ
«Аққұм» ландшафтылық қорығын ұйымдастырудың теориялық негізі болып биогеоценоз компоненттерінің
Бірінші саты: биогеоценоздардың негізін құрайтын барлық компоненттерді инвентаризациялау, бұл
Екінші саты: бірінші сатыны жүргізу кезіндегі алынған, мәліметтермен негізделген,
Үшінші, негізгі сатыға мониторингі бағдарламасы бойынша реттелген бақылау режимі
Төртінші саты – алынған ақпараттарды талдау, жүйелеу және сақтау.
ҚОРЫТЫНДЫ
Ландшафтылық қорық «Аққұм» Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енген, тек
«Аққұм» ландшафтылық қорығы экожүйенің бұзылған компоненттерін қалпына келтіруге, сирек
Экожүйесінің компоненттерінің бұзылу дәрежесіне байланысты қорықтың тапсырмасын орындау үшін
Туризм тек туристік жолдармен демалыс аймағында шектелумен рұқсат етіледі.
Қорықтың аймағында аңшылықтың кез-келген түрі, ауылшаруашылық ауруларымен және зиянкестерімен
«Аққұм» ландшафтылық қорығының экологиялық жағдайын арттыру шараларын орындау үшін
1-кесте. «Аққұм» ландшафт қорығының контурлық сипаттамасы
Топырақтардың атауы Мех құрамы Топырақ түзуші жыныстары Жер бедері
Шалғынды жағалаулық қарақоңыр сортаңды кебіртектер, шалғынды қара қоңыр ұсақ
Шалғынды жағалаулық қарақоңыр сортаңды кебіртектер, шалғынды қара қоңыр ұсақ
10-30 % жартылай бекітілген бугорлы қатарлы бархан құмдары және
10-30 % бекітілген бугорлы қатарлы құмдар жартылай бекітілген
10-30 % бекітілген бугорлы қатарлы құмдар жартылай бекітілген
Шалғынды батпақты тұзданған ас Тұзданған ауыр саздақ Қындықты батпағы
Шалғынды қарақоңыр шайылған ауыр саздақты ас Ауыр саздақ Артқан
Шалғынды қарақоңыр шайылған ауыр саздақты ас Ауыр саздақ Артқан
4.2. Өсімдігі
«Аққұм» ландшафт қорығының өсімдік жамылғысы.Зерттелетін аймақта өсімдік жамылғысының 6
Қорықтың флорасында Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген 28 түрі
Бұл сілемнің орталық бөлігі ешқандай өсімдік өспейтін даладағы дөңесті
Кейбір шет бөліктерінде дөңестегі құмдар құмды жусанға, қияққа, тікенекті
Қанықты және Қаратал сай-салалары - бұлар батпақты, қойнауы
Дөңеске қарай жоғар өрлеген сайын қайыңдар мен көктеректер бұталы
Қаратал сілемі Қарасу өзенінің шалшықты қайың орманымен ерекшеленеді, оның
Сегізсай шатқалы Алдыңғы Сырт кертпешігінің сегіз бөлікті жыраға бөлініп
4.3. Жануарлар дүниесі
Жануарлар дүниесі – биосфераның негізгі бір бөлігі. Өсімдіктер сияқты
Ерекше қорғалатын табиғи жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасының шекарасының аймағында
Дендрофильді құстардан – жаурауық, алабұлбұл, құралай, құрқылтай, құзғындар, түркептер,
Сүтқоректілерден – Алып соқыртышқан (Қызыл кітапқа енген), дала шақылдағы,
Қызыл кітапқа сүтқоректілерден енгізілген дала шымшықтары, дала тышқандары, қабандар,
Қорықшаның ұйымдастырылуы жылжымалы құмдардың сол күйінде бекітіп тасталуын, табиғи
5. ҚОРЫҚТЫ ДАМЫТУ, ҰСТАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ
БОЙЫНША ШЫҒЫНДАР МЕН ШАРАЛАР
Қорықты қаржыландыру көзі болып табылады: Республикалық және жергілікті бюджеттер,
«Аққұм» ландшафт қорығының флора және фаунасын сақтау мақсатында, бұзылған
1-ші саты – 2004 жыл
Облыстық бюджет есебінен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін табиғатты пайдалану
2-ші саты – 2005 жыл
Қорықтың ғылыми-өндірістік және шаруашылықтық базасын құрастыру – қызметкерлер штатын
3-ші этап – 2006 жыл
Қорықтың өндірістік шаруашылықтық базасын реттеу, жеңілдетілген типтегі туристік база
Қорықты ұйымдастыру және оны ұстауға осы кезеңге қаражаттардың жалпы
Қорықты құруға шығындардың үлгілік есебі
1 саты – 2004 жыл
№ Шығындар бабы және шаралар Өлш бірл Саны Бірлік
1 2 3 4 5 6 7
1 Облыстық табиғатты пайдалану бөлімінің тапсырысы бойынша ҒЗЖ
690,0 1 реттік шығындар
2004 жылғы жиыны
690,0
2 саты – 2005 жыл
№ Шығындар бабы және шаралар Өлш бірл Саны Бірлік
1 2 3 4 5 6 7
1 Қорықтың ғылыми өндірістік және шаруашылықтық базасын қалыптастыру
Шығын бабы: А) автокөлік, а-ш техникалары, құралдар мен құрылғылар
5559,7 1 реттік шығындар
Оның ішінде:
Радиотелефон
дана
1
30000
30,0
1 реттік шығындар
Автокөлік дана 2 750000 1500,0 1 реттік шығындар
Қарда жүргіш дана 1 450000 450,0 1 реттік шығындар
А-ш құралы дана 8 25000 200,0 1 реттік шығындар
Компьютер толық кешені дана 1 165000 165,0 1 реттік
Көшірме аппараты дана 1 53700 53,7 1 реттік шығындар
Бензоара дана 1 21000 21,0 1 реттік шығындар
Ат көлігі дана 2 70000 140,0 1 реттік шығындар
Шынжыр табанды трактор дана 1 3000000 3000,0 1 реттік
Б) Қару жарақ, киім алу
228,0 1 реттік шығындар
Бинокльдер дана 2 14600 29,2 1 реттік шығындар
Арнайы жұмыс киімі, жазғы, қысқы комплет 4 30000 120000
Мылтық дана 2 35000 70,0 1 реттік шығындар
Аңшы пышағы дана 2 3000 6,0 1 реттік шығындар
Қару жарақ комп 2 1500 3,0 Жылсайын
Материалдар алу, барлығы:
357,0 Жылсайын
с.і: Дизель отыны тн 4,0 35000 140,0 Жылсайын
Дизель майы тн 0,2 75000 15,0 Жылсайын
Бензин тн 3 48000 144,0 Жылсайын
Автол тн 0,1 80000 8,0 Жылсайын
Элертрэнергиясы Квт/с 10000 5 50,0 Жылсайын
Г) ғимаратты жөндеуге шығындар
200,0 Жылсайын
3 кестеге қосымша
Атауы
Бірлік саны
Еңбек ақы мың.тг.
1айға ставка 1жылға ставка Барлығы
3. Қызметкерлер штатын қалыптастыру
Мамандардың еңбек ақысы, барлығы
1800,5
с.і: 1. Директор 1 18,0 216,0 216,0
2.Бухгалтер 1 10,0 120,0 120,0
3.Агроном –ғыл/қызметкер 1 14,0 168,0 168,0
4.Зоолог ғыл/қызметкер 1 14,0 168,0 168,0
5. Егерь 2 12,0 144,0 288,0
6. Жүргізуші 2 8,0 96,0 192,0
7. Лаборант 1 8,0 96,0 96,0
8.Механизатор-жұмысшы 2 10,0 120,0 240,0
Барлығы: 11 94,0 1128,0 1488,0
Еңбек ақыға аударылым (21%)
312,5
4. Қорықтың шекарасын және қызмет аймағын бөлу
Барлық шығын
489,7 1реттік шығындар
с.і: еңбек ақы аударылыммен (21%) адам. 3x1 ай. 30000
2.кесілмеген аған (бағанаға) м3 10 8540 85,4 1реттік шығындар
3. Аншлагтар дайындау:
39,0 1реттік шығындар
а) метал түтіктер тн. 0,3 50000 15,0 1реттік шығындар
б) жесть (3 мм) тн. 0,1 90000 9,0 1реттік
в) көркемдеу
15,0 1реттік шығындар
4.жарнама дайындау дана 4 25000 100,0 1реттік шығындар
5. шлагбаум орнату шт 2 20000 40,0 1реттік шығындар
б.Транспорттық шығындар күн 30 5000 150,0 1реттік шығындар
Кесуге күтім жүргізу, санитарлық кесім, күйін арттыруға шаралар
Еңбек ақы есебінен (материалдан тыс)
мат. ресурстар алу, ағымдағы жөндеу
100,0 жылсайын
2005 жылғы жиыны
8835,1
3 саты – 2006 жыл
№ Шығындар бабы және шаралар Өлш бірл Саны Бірлік
1 2 3 4 5 6 7
1 Өндірістік шаруашылықтық базаны құру
Туристер мен семинарлар үшін жеңілдетілген типтегі туристік база құрылысы
15000,0 1 реттік шығындар
Демалыс аймағы үшін жабдықтар мен құрал-саймандар құрылысы және
626,0
1 реттік шығындар
с.і. штакетник Пг/м 800 245 196,0 1 реттік шығындар
вагондар дана 5 50000 250,0 1 реттік шығындар
шатырлар дана 10 2500 25,0 1 реттік шығындар
отырғыштар дана 20 2000 40,0 1 реттік шығындар
үстелдер дана 10 1200 12,0 1 реттік шығындар
дәретхана дана 4 8000 32,0 1 реттік шығындар
мусор ыдысы дана 4 1500 6,0 1 реттік шығындар
палатка дана 10 6500 65,0 1 реттік шығындар
Материалдық қорлар алу
500,0 жылдық шығындар
Қорықты дамыту және мониторинг жүргізу бойынша ҒЗЖ
2100,0 1 реттік шығындар
2006 жылғы жиыны
18226,0
2004-2006 жылғы жиыны
27751,1
1
4