«Қазақ ағартушы – философтардың дүниетанымы»
«Дүниеде кішкене халық жоқ. Адамның ұлылығы
В.Гюго.
Жоспар:
1 Ш.Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай
Құнанбаевтардың еңбектеріндегі негізгі философиялық ой-
толғамдар.
2 Шәкәрім Құдайбердіұлы, А.Байтұрсынов,
М.Дулатовтың шығармашылығындағы негізгі ойлар мен
философиялық аспектілер.
3 Ш.Аймауытов, С.Торайғыров, М.Бекмұхамедовтардың
философиялық ой-көзқарастары.
Қорытынды.
Қазақтың рухани мәдениеті мен менталитетінде өшпес
Абай сияқты Шәкәрім де қазақ елін
Ол: «Ынсап, рақым, ар, ұят,
Сабыр деген - әр іске шыдамдылық,
Қатты керек адамға бұл бір қылық.
Қолы жетпес талай жан ызданады,
Осыдан келіп шығады адамшылық. –
дейді. Ал басқа шығармаларында, адам өмірі
Сұрқия, залымдардың алма тілін,
Беті тұнық, асты ылай, ол бір
Алаяқ сұмдарға ерсең болмас жолың. –
деп, залымдардан аулақ жүруді ескертеді.
«Егер бір адам жанның өлген соңғы
Шәкәрімнің ұжданы біз жоғарыда айтқан, ежелгі
Ол өлең өрнегі және философия, сонымен
Адамның дамуы, оның ішкі жан дүниесінің
Осы үшеуінінң басы қосылса, адам жақсы
Иә, Шәкәрім күн тәртібіне адам санасын
Сондықтан ол:
Тәтті сөз бен түзу ой,
Тағдыр сыйы емес пе?-
деп толғайды да, оған қоса:
Таза ақылды адамның
Таппасы жоқ, бұл өмірде,
Осыныңды ұқ балам!
деп философиялық түйін түйеді.
Қорыта айтқанда, Шәкәрім шығармашылығының бір иірімі,
Қазақ халқының ұлы ақыны Абайдың (1845-1904)
Абай дүниенің объективтік заңдылғын мойындайды,
Адам атаулы жаратылысында бірдей болып туады
Абай қазақ қоғамының болмысына үңіле қараған.
Елдің жақсы – жаман болуының тетігі
Абай: «Күллі адам баласын қор қылатын
«Залымдық – адам баласының дұшпаны. Адам
Еңбек,ғылым, адамгершілік – бәрі де жер
Болмашы кекшіл,
Болсайшы көпшіл.
Жан аямай кәсіп қыл!, -
деп адамның адамшылдығы өз басында емес,
Ғылымды іздеп,
Дүниені көздеп,
Екі жаққа үңілдім... –
деп жұртты өнер, ғылымға шақырады. Сөйтіп,
Абай жастардың алдында тұрған зор міндет
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба!
Ойнап босқа күлуге...
немесе:
Ғылым болмай немене
Балалықты қисаңыз?
Болмасаң да ұқсап бақ
Бір ғалымды көрсеңіз. –
деп ақын адамның ең қымбатты кезінің
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім, -
деп, өзінің жас кезінде оқи алмай
Міржақып Дулатов
М. Дулатовтың тәлім-тәрбиелік
Осы жөнінде мұсылмандардың қасиетті кітабының
Автор орысша оқып, орыс тілін үйренген
Педагогия тәртібімен оқытса, қазағым кетер
М.Дулатов 1924 жылы Орынборда болған қырғыз-қазақ
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) өзінің қалыптасу барысында
Сондықтан да бұл мұқтаждытан шығу үшін
Ыбырай Н.И.Ильминскийге жазған ахатында дін мектептерінің
Ыбырай өзінің көптеген бір алуан өлең,
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық.
Ақын, бір жағынан, жастарды оқуға, білім
Есті бала мен ессіз баланы қарама-қарсы
Ақын «Өнер білім бар жұрттар»
Ыбырай қазақ жастарын оқуға шақырумен қатар,
Қалай болған да жастарға дұрыс тәрбие
Ы.Алтынсаринніің тәрбие жөніндегі негізгі тақырыбының бірі-
Ол мектепке үлгілі ұстаз, оқу құралы,
Көрнекті ағартушының артына қалдырған мұрасының
Туған әдебиетіміз бен мәдениетіміздің бай мерейіне
Ж.Аймауытов сан-сала жазушылық, педагогтік жұмыстарымен де
Оқу, білім – жанған шырақ ойласаң,
Үйренесің, іздеп көрсең- қалмасаң.
Қу өнерді, бу беліңді, жігер сал,
Пайда аларсың, қаужанарсың, тоймасаң, -
деп , оқу білімге шақырып, бел
Адам мәселесінің өзегі, Ж.Аймауытовтың көзқарасы бойынша,
«Бұрын адам хайуан қалпында жүргенде тамаққа
Қазақ елінің ерекшелігі мен болмысын жете
«Қазақ – мәдениет жөнінде ерте туып,
Ғылым –білімге дұрыс бағыт беретін тәрбие
Педагогикалық көзқарастары адамға, оны тәрбиелеу мүмкіндігіне
Ең жаман нәрсе жалқаулық екенін, еш
Әрине, автордың бұл көзқарасында үлкен философиялық
Ж.Аймауытовтың гуманистік тұрғыдағы ағартушылық көзқарастары қоғамдағы
Ата-ананың берген тәрбиесі – баланың мінезіне
Қоғамдағы жүріп жатқан процестерді және оның
Ахмет Байтұрсынұлы
Ахмет Байтұрсынұлы –қазақ мәденитінің тарихында
Ол қараңғылық тұңғиығынан жарық жұлдыздай жарқырап
Халыққа қызмет еткенде, тек оның бүгінгісін
Ұзақ жолға ниет қып бір шыққан
Жарым жылдан қайтпасын, қарындасым, -
деп, өзінің азаматтық парызын өтеу жолындағы
Тән көмілер, көмілмес еткен ілім,
Ойлайтындар мен емес бір күнгісін
Жұрт ұқпаса, ұқпасын – жабықпаймын,
Ел бір күншіл, менікі ертеңгі үшін!
деп туған халқының бүгінгісін, бір
Ол – қазақ балаларының ана тілінде
А.Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» еңбегінде он алты
Ақын өзінің жинағымен дараланады. «Маса» атты
Қазақ малшы ұйықтап жатқан
Жыланды бәле делік аңдып баққан.
Бәленің түрін көрген мен сары маса
Қазақты деп сөзбен шаққан.
Ойлаймын осы сөз де жетеді деп,
Қатты айтсам, сөзім батып кетеді деп.
Ұйқысы ашылмаған жұрт өзімді.
Қорқамын Сармасадай етеді деп.
Өз тағдырының түбі не боларын алдын
Ал, «Маса» жинағындағы ақын өлеңдері
Алғашқы қадамын бала оқытудан бастаған Ахаң:
Адамдық диқаншысы – қырға шықтым,
Көлі жоқ, көгалы жоқ, құрға шықтым.
Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көтеруге құл халықтың, -
деген өлең жолдары арқылы өмірлік мұратын
Ахаң ағартушылық жолына түсіп, «қайтсем халөыма
Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920) осы ағымның көрнекті
Сұлтанмахмұт халық көзін ашуды, заманамен аяқты
Үміт қып менен қарайсың,
Көңіліңе медеу санайсың.
Балалыққа жарасам,
Аталыққа жарайсың.
Ақынның ең бір ғажайып өлеңі –
«Отырдым, көрсем жекіп тастар ма деп»,
Шал айтты: «Көріңіздер, жасқанба!» -
Кесені қолыма алып қарай бердім,
«Ішінде нақақ көзден жас бар ма?»
Халқының бақытын, халқының көзі ашық болуын
Көрнекті қазақ жазушысы ақын публицист –
Өз елін сүю дегеннен адам халқынан
Мағжан поэзиясында әуел бастан-ақ ұлт-азаттық сарыны
Бір кезеңдерде тамырларында ыстық қан ойнаған
Ақылға, жан – жүрекке кісен салды,
Көрмейтін көзді көр ғып артты –алды.
Үйретіп, дін деп құлдық, қорқақтықты,
Қандай құл бізге бола қалды?!
деп мұсылман дінінің шариғатына әбден құлшылық
«Қазақ тілі» өлеңінде:
Қыран құстың қос қанаты қырқылды,
Күндей күшті күркіреген ел тынды.
Асқар Алтай – алтын ана есте
Батыр хандар – асқан жандар
деп отырып, «осындай елден мұра болып,
Мақаш Бекмұхамедов (1830-1904) – ағартушылық ілімдерден
Қазақ қоғам қайраткері қарапайым халықты азапты
М.Бекмұхамедов шығармашылығының негізгі желісі -
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың "Әділдікті" жырлауын терең мән--мағынасында
нәрсе жан қалауына кедергі жасамауы, ал
Қорытынды.
Қаршадайынан ел деп, халқым деп қайғы
Ағарту философиясы ұлттық рухты қалыптастыруға, ұлттық
Пайдаланылған әдебиеттер:
А.Қасымжанов, К.Нәрібаев, К.Саденов, Т.Садықов. «Қазақ»
Жақан Молдабеков. «Қазақ осы – мың
Бақытжамал Қанарбаева. «Жырымен жұртын оятқан» Алматы:.
Б.Қойшыбаев «Зауал». А:. «Жазушы», 1991.
Ш.Р.Елеукенов. «Мағжан Жұмабаев». А:. «Білім»,
Д.Ө.Құсайынов, Қ.Ш. Шүлембаев «Саясат» желтоқсан
Құралай Әшекеева. «Сөз өнерінің атасы» №
Салтанат Ізтілеуова «Мағжан үні» № 9
Н.Қанафияұлы. «Ұлы Дала және Шоқан. Саясат.