Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: «Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері мен когнитивтік көрінісі»
Жетекшісі
Орындаған:
Мазмұны
Кіріспе.................................................................................................................. 3
І бөлім. Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері
мен оған когнитивтілік басшылығы........................................ 5
1.1. Түркі халықтарының шет елдердегі когнитивтілікті
басшылыққа алуы........................................................................... 5
1.2 Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері........... 18
ІІ бөлім. Ислам дініндегі адамгершілік қағидаттардың түркі
халқы зиялыларының ой-пікірлеріне ықпалы...................... 27
2.1 Түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам
дiннiң тигiзетiн әсерi........................................................................ 27
2.2 Жеке тұлғаның қалыптасуындағы исламның рөлі мен
адамгершілікті қалыптастыру әдіс-тәсілдері................................ 42
Қорытынды......................................................................................................... 65
Пайдаланылған әдебиеттер.............................................................................. 66
Қосымша.............................................................................................................. 67
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгін біз егеменді елміз. Жаңа тұрпатты дәуірге
Қазақ халқы өркениетті дамуы үшін ата-бабаларымыздың құндылықтарын, тарихын, мәдениетін,
Зерттеудің мақсаттары: түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері мен
Зерттеудің объектісі: түркі халықтарының ислам дінін қабылдауы мен ондағы
Зерттеудің пәні: түркі ғұламаларының адамгершілік туралы ой-пікірлерін сараптау.
Зерттеудің міндеттері: түркі халықтарының ислам дінін басшылыққа алуы туралы
түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлерін анықтау;
түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам дiннiң тигiзетiн әсерiн белгілеу;
жеке тұлғаның қалыптасуындағы исламның рөлі мен адамгершілікті қалыптастыруына қатысты
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2
І бөлім. Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері мен оған
1.1. Түркі халықтарының шет елдердегі когнитивтілікті басшылыққа алуы
«Когнитивті» термині қазақ тіліне аударғанда «таным» дегенді білдіреді.
«Когнитивті психология» психологиялық сөздікте ішкі ойлағыштық процестеріне басым бағыт
Американ психологі Р.Л. Селсонның «Когнитивті психология» кітабының алғы сөзін
Екіншіден, Американдық психологияда «когнитивті» термині Европалықтарға қарағанда қосымша түсініктермен
Когнитивтік психологияның қарастыратын мәселелеріне тоқталып көрейік. Когнитвті психологияның
Бірнеше ғасырлар бойы когнитивті психология шұғылданған негізгі тақырыбы білімнің
Білімнің жасалуы жөнінде екі түрлі тұрғынның болғанын сонау ерте
Ежелгі кезеңдегі білім репрезентациясы:
Көне египеттердің иероглифтік жазбаларынан мынаны байқауға болады. Грек философы
Көне ойшылдардың ес пен ойлаудың қайда орналасқанын анықтауға тырысты.
Біздің қазіргі кездегі белгілеп жүрген құрылым және процестерді грек
Осы терминдердің маңыздылығы біздің қарастырып отырған тарихи шолуымызда ауытқуымауды
«Процесс» термині – ойдағы құбылыстарды талдау, өзгерту немесе қайта
Мәліметті қайта өңдеу кезінде құрылым мен процесс бірлесе жұмыс
Платонның пікірінше, ойлау әртүрлі сезімдік ынталануға негізделеді. Әрбір сезім
ассоцианизм принципі;
логика (қисын заңы).
Аристотелдің идеясын Платон идеясымен салыстырғанда біздің түсінігіміздегі «процесті» түсінігіндей
Орта ғасырлық кезеңіндегі репрезентациясы:
Қайта өркендеу дәуірінің (Ренессанс) философтары мен теологтарының пікірінше, білім
18 ғасырда Британ эмпериктері Беркли, Юм, Джеймес Милль, Джон
1) тікелей сипаты қабылданған сенсорлық құбылыстың барлығын қабылдау;
2) салғын перцептердің көшірмесі – яғни, есте сақталғанның барлығы;.
3) осы салғын көшірмелердің қайта жасалануы – яғни ассоциативті
Юм 1748 ж. ішкі репрезентацияның мүмкіндігі жөнінде: «Монстрларды тудыру
ХІХ ғасырда психология философиядан бөлініп өздігінше пән болып қалыптасуға
Бірінші топ өкілдеріне – неміс психологіі В.Вунд пен американдық
Екінші топ өкілдеріне – Ф. Брентано басшылығындағы өкілдер жатады.
Брентано ішкі репрезентацияны психологтарға үлкен құндылық бола қоймайтын статистикалық
салыстыру;
пікір;
сезінуді зерттеу деп есептейді.
Ал олардың қарсыластары Аристотель мен Платон қарастырған көптеген сұрақтарда
Дәл осы кезеңде Америкада Вильям Джеймс Германияда дамып жатқан
Джеймс когнитивті психология мен тікелей байланысты болуы еске қатысты
Джеймстің замандастары Дондерс пен Кеттел қабылдауға қатысты эксперимент жасайды,
ХХ ғасыр басындағы білім репрезентациясы -ХХ ғасыр басында бихевиоризм
Бихеовиоризм ішкі репрезентация туралы көзқарасы психологиялық формула «стимул -
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында американдық экспериментальды психологиясында бихеовиоризмнің үстемдігі
Ішкі ойлау операциялары мен құрылымдары – қабылдау, еске сақтау,
Психолгияның когнитивті революциялық толқында Эдвард Толмэн (1932) – үйретумен
Бірнеше жасалған эксперименттік серияларынан, егеуқұйрықты тағамына айналмалы жолмен
ХХ ғасырдың 50 – ші жылдарынан бастап ғалымдар өздерінің
Эксперименттік психологияға бихеоворизм қызық болмай қалды, сөйтіп когнитивті психологияға
«Бихеоворимнің сәтісдігі». Бихеоворизм адам мінез–құлқының әртүрлілігін стимул мен реакциясы
Байланыс теориясының туындауы. Когнитивті психологияға тән салалары – сигналдарға
Қазіргі лингвистика. Танымдыққа қатысты тіл және грамматикалық құрылымға жаңа
Еске сақтауды зерттеу. Вербальды үйрету және семантикалық ұйымдасуды зерттеу
Компьютерлік ғылым мен басқа да ғылыми жетістіктер.Компьютерлік ғылым және
Сонау көне ежелгі тұжырымнан жаңа зерттеулерге дейін білім репрезентациясы
Ішкі репрезетация әлемі өзінің тәндік қасиеттеріне пара – пар
Когнитивті карта мен ішкі репрезентацияға барынша талдағыштық тұрғыдан келген
Норман мен Румельхар өз қорытындыларында былай дейді: «естегі мәліметті
Адамның ақыл-парасатында білімнің жалпылануы когнитивті психологияның ең негізгі мәселелері
Когнитивті психологиялық айрықша мәндеруіне, ғылымның да техникаға да кибернетикалық
Н. Винердің «Кибернетика» деген еңбегінің 1948 жылы жарыққа шығуы
Мұндай тұрғыдан келу, мәліметті қайта өңдеу мен басқаруға қатысты
Мәліметті қайта өңдеу мәселесі психология ғылыми түсінігіндегі негізгі кейінгі
Өз қаржысына психологиялық лаборатория Вундтың жасаған кезінде, Г.Ф. Гельмгольцтың
Міне, осының барлығын қосып алғанда биологиялық және қоғамдық ғылымдардың
Космыстық тәртіптің таралуына қатысты шексіз мүмкіндіктерге сенім туады, сөйтіп
Психология «Механикалық түсінікте» (И. Гербарт, Р. Лотце), «Интеллектуалды физикада»
Бұл сияқты мысалдар кез – келген жаңадан пайда болған
У. Найссердің пікірінше ішкі психикалық процестерін талдау жасайтын есептеуі
Улрик Найссердің 1967 жылы шыққан «когнитивті психология» атты монографиясында
У. Найссер когнитивті психология жетекші метофорасын анықтауға өте сақтықпен
Сенсорлы мәліметке «айналу» жолындағы бірінші кезеңде еске сақтаудың перифериялық
У. Найссердің «когнитивті психология» еңбегінде ес феноменіне, оның
У. Найссер көру есін «схематикалық көру объекті» деп атайды.
У. Найссердің «когнитивті психология» еңбегі дәстүрлі психология жаңа техникалық
Когнитивті психологияның перспективасын бір ғұлама былай деп бағалапты: «Ғылымнаң
Когнитивті психологияның ойлау репрезентациясы кезеңдеріне қатысты мәліметтер арқылы байқайтынымыз,
1.2 Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлері
«Дін» деген сөз тілімізге араб – мұсылман мәдениетімен енген.
«Тәңіршілдік діннен гөрі ежелгіт космологиялық түсініктердің жиынтығына жақын болған»
Дін болу үшін оған көптеген белгілер қажет. Этикалық тыйымдардың
Бірінші топқа барлық ежелгі наным – сенімдер, мифологиялық жүйелер,
Екінші топқа дамыған діндер, яғни христиандық, ислам, буддизм жатады.
Түркі халықтары этикалық діндердің әдетте негізгі қалаулы пайғамдары, қасиетті
Түркілер, бұрын сақтар хандары дүние салғанда молаға оның құлдары
Түркілер қоғамында отбасы – неке мәселелері тиісті дәрежеде реттелмей
Қазақстан – ислам өркениетінің құрамында. Х – ХІІ ғасырлар
Қазақ мәдениетін «қазақ» сөзінің таралуынан емес, Дешті Қыпшақ даласындағы
(Қазақстан тарихы 5 томдықтың 1 томы – 428, М.
Дешті қыпшақта ХІV ғасырда мұсылман емес діндердің еш қалдықтары
Түркілердің исламдануы қолайлы, бейбіт жағдайда жүзеге асқаны орыс, еуропалық
Исламдану негізінен софылық бауырмалдықтардың, екпінді рухани – ағартушылық қызметінің
Олар: - Йассауйия, Қадырийия, Кубрауйия, кейіннен накшбандийя сияқты қуаты
Сонымен бірге бұл процестер мұсылмандық оқу ошақтарының көбеюімен де
Қазақ елінде исламдану мұсылман көпестері жер – жерді аралау
Түркілердің мұсылман дінін қабылдауы. Түркілер арасында мұсылман дінін
1) ІХ ғ. бұл үрдіс Саманилер мемлекетінің мәдени дәнекерлігінің
2) Қарахандар мемлекетінің тарихында Сатуқ қоғра Қаразан мұсылмандықты қабылдап,
Қарахан мемлекеті Орталық Азиядағы алғашқы түркі мұсылман мемлекеті болды.
Саханилер мен Қарахандар әулеттері тұсында түркі әлемінің
Олар мұсылман әлемінің түркі ғылым салаларына елеулі үлес қосты.
Мұндай өзгерістерді негізгі себебі: ислам, дінінен, Ұлы Пайғамдардың тарихи
Түркі жұртындағы әйгілі ғалымдардың қарастырған мәселесінің бірі –
Фараби өзінің философиялық, этикалық еңбектерінде ислам идеяларының өміршеңдігін
Әл – Фараби жаратушының жіберген уахиларын өз еңбектерінде аяттарды
Кейбір зерттеушілер тіпті оны суфизмге, аскетизмге жақындатады. Ол да
Біріншіден, суфизмнің философияға, нақты ғылымға жақын қанаты да болған;
Екіншіден, софылық деген пәктік идеялы десек, Фараби
Ислам қағидаларына туп - тура сәйкес келеді. Алланың барлығы
Ғалым еңбектерінде Аллаға тәкбір айтып, ардақты Пайғамбарға Алланың рахымы
Әл - Фараби мұрасына үңілер болсақ, мұсылман ойшылдары
«Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» туралы Әл – Фарабидің еңбегі
Ол руханияттан яғни, моральдан ажыраған антиниетті әшкереледі. Әл
Ізгі қала – ол имандылық, адамгершілік негізінде құрылған, үлгілі
Ислам ойшылдарының ойшылдарымен бұл идея астасып жатыр. Ибр руштың
Ізгі қоғам басқарушысы – имам, даналық пен әділеттік қасиеттерін
Исламның даналығы – аристократизм мен демократизмді ұштастыруды, өмірге, нақты
Орта ғасырлық түркі мәдениеті өкілдерінің бірі – Жетісу мен
Баласағұн өз поэмасын Қарахан мемлекетінің қағанына идеологиялық тапсырманы орындау
Екі ойшылда біреуі – ғылыми тілмен, екіншісі –
Фараби жалпы мұсылмандық негіздермен ғана шектеледі. Ж. Баласағұн өз
Түркі дүниетанымының негізінде ислам этикасы, рухани – адамгершілік идеясы,
Адам бойындағы жаман қасиеттерінің бәрі, атап айтқанда зұлымдық пен
Көне түркілерде «мороль» деген категория абстрактылы болған емес. Европанның
Жүсіп Балсағұн ғалым әрі мемлекет қайраткері ретінде патриоттық ниетпен
Ислам дінінің қазақ халқының қоғамдық өмірі мен мәдениетіндегі және
Қазақ мәдениетін, дәстүрін тек «қазақ» сөзінің кең таралып этнопалитонмге
Оны Дешті Қыпшақ даласында ХV ғасырдан әлдеқайда бұрын, бәлкім
Алтын Орда дәстүріміздің Алтын ғасыры саясат, мәдениет, рахинят,
Ортағасырлық мұсылман араб Ибн Халдунға жүгінсек жалпы ерте кездерде
Мұны, дүниежүзілік тарих тәжірибесінен осы заңдылықты көруге болады. Мысалы,
Олардың «күнәларының» мағынасы – мәжүсилік, балалық шаққа тән білімсіздіктен,
Ал римдіктер болса мемлекет, мәдениет, құқық, ғылым, спорт –
Ибн Халдун далалық тайпалардың дәл осындай терең моральдық талдау
Қазақ халқының өзіне тән көшпелі өмірінде исламның бес парызын
ІІ бөлім. Ислам дініндегі адамгершілік қағидаттардың түркі халықы зиялыларының
2.1 Түркі халықтарының адамгершіліктік қалыптасуына ислам дiннiң тигiзетiн әсерi
Сенiм мен адам болмысы арасында өте терең байланыс бар.
Дейл Карнеги, “Уайымды таста, өмiр сүруiңе қара” атты кiтабында,
Психология мамандары дұға мен қуатты сенiмнiң: ренiш, уайым мен
Буддадан кейiнгi үндi халқының ең үлкен лидерi Махатма Ганди:
Jacgues Chevalier, “Pascal” атты шығармасында, Паскалдың “Аллаһтан ұзаған, оны
Сенiмнiң жанұя тыныштығын сақтауда да ролi орасан зор. Домениян
Сенiм әлсiздiгiнiң өлiмге итермелеуде үлкен әсер бар материалдық жағдайдың
Қазақстан Ресей империясына қосылғаннан бастап олар қазақ халқын өзге
Сiбiрдiң ұсақ ұлттарын күшпен шоқындырған патша үкiметi қазақтарды да
Ислам дiнiнiң иман негiздерi мен шарттары жеке тұлғаның қалыптасуына
Демек, ұлт дегенiмiз бiр-бiрiмiздi тану үшiн ғана керек, бөлу
Ислам дiнi таптырмас рухани азық болып табылады. Рухы бай
-Дiни-рухани мәселелер бойынша қазақтарға толық бостандық берiлуi тиiс:
-Мешiттер, медреселер және өзге мiнәжат орындары орыс басшылығының қандай
-Қазақ, араб және татар тiлдерiндегi кiтаптарға салынған цензура жойылуы
Олардың осылай шырылдап жүргенiнiң түбiнде үлкен негiз бар. Халықтың
Әуелi үйренетiн бiр ғылымың
Өзiңнiң мұсылманша дiн ғылымың
Шарттарын исламның кәмiл бiлсең
Ақыреттiк азық берер шын ғылмың,-деген өлең жолдары бiраз нәрсенi
Адам, жан мен тәннен тұратын Аллаһтың жер бетiндегi орынбасары.
Ислам, адам баласына ерекше көңiл аудара отырып, оған баға
Ислам, адам өмiрiне қажеттi бiлiмнiң бәрiн егжей-тегжейлi ұсына отырып,
(Мұхаммед с.а.у.) сол уақытта Раббың перiштелерге: “Әрине мен жерде
Аталмыш аяттан, жер бетiндегi ең үлкен жауапкершiлiк ынсанға берiлгендiгiн
Адам жер бетiндегi Аллаһтың орынбасары болғандықтан, өмiрiнiң әрбiр сәтiнде
Мiне осындан барып, адамның өмiрлiк ролi орасан зор деп
Құрандағы адамға байланысты айтылған аяттар, ең алдымен тура жолға,
Адамды қоршаған орта мен өмiр жайлы ойналуға шақыратын аяттың
Адамның түптiң-түбiнде баратын жерiн аятта былай баяндайды: “Шын Бiз,
Адам, ақыл, бiлiм мен еркiндiкке ие әрi жан мен
Құран көптеген аяттары адамды ең алдымен дұрыс ойлануға үгiттеп,
Жоғарыдағы аяттадан әлемдегi барлық нығметтiң адам баласы үшiн жаратылғандығын
Адам, әрбiр әрекетiнiң үнемi Аллаһ тарапынан бақылауда екендiгiн естен
Діни сенiм жеке тұлғаның қалыптасуында ерекше рол атқарады.
Адамдар арасында барлық нәрсенi материалдық дүниемен өлшеп, көзiме көрiнетiн
Аллаһқа шынайы көңiлмен сенудiң адамға берерi мол. Аллаһқа сену
Аллаһқа сенген адам Оның үнемi өзiмен бiрге екендiгiн ұмытпайды.
Хз. Омар сүт сатушылардың сүтке су қосып сатуына тыйым
Қане қызым, дереу тұрып сүтке су қос.
Сiз халифаның сүтке су қосып сатуға тиым салғанын белмейсiз
Иә, бiлемiн.
Олай болса, халифа тиым салған нәрсенi қалай орындаймын.
Тұр да сүтке су қос. Омар сенi қайдан көрсiн.
Омар көрмесе де, Аллаһ көрiп тұр ғой, Омар көретiн
Хз. Омар бұл әңгiменi естiгеннен кейiн үйiне қайтады. Дiни
Мұсылман Аллаһтан қорқу арқылы Оған жақындай түсiп, терiс жолдан,
Ал ендi Аллаһқа деген сенiмнiң маңыздылығын айтып кеткендерге тоқталып
“Адамға тәрбиелi болуы үшiн үш нәрсе керек. Егер бұл
Аллаһтың бар екендiгiне сену.
Жанның мәңгiлiк екендiгiне сену.
Ақырет күнiне сену,” деп ағылшынның ғалымы Томос Мор, тәрбиелi
Мәселен барша адамға мәлiм атақты физик, ғалым Бiлез Паскал
Бiреулер Құдайды таныды әрi Оның әмiрiн орындап жүр. Бұлар
Ендi бiреулерi танымайды әрi Оны iздеп те жүрген жоқ.
Ал ендi бiреулерi болса бiр ұлы күш бар деп
Абай отыз сегiзiншi қара сөзiнде иман туралы былай дейдi:
Мiне байқап қарар болсақ Аллаһқа сенудiң қаншалықты маңызды екендiгiн
Ақыретке сену және оның адам психологиясына әсерi.
Құранға қарайтын болсақ, барша зұлымдық атаулының басты екi себебi
Ғасырымыздың атақты ғаламдарының бiрi Мұстафа Исламұлы ақыретке сенбейтiндердi былайша
Құран тәрбиеде ең алдымен ақыретке көңiл аудартады. Мәселен, Хаж
Ислам, адам баласына әрбiр iсiнiң есебiн ақыретте беретiндiгiн айтып,
Ақыретке сенушiлiк адамның бұзылып кетпеуi үшiн шығарылған соқыр сенiм
Пайғамбарымыздың дәуiрiндегi ақыреттегi азаптан қорқатын Гамидия есiмдi әйелдiң басыан
“Осы, Раббылары жайында таласқан екi әрiптес: Қарсы болғандарға, оттан
Жеке адамның ақыретке сенуi, оның өзiн-өзi тәрбиеленуiне септiгiн тигiзiп,
2.2 Жеке тұлғаның қалыптасуындағы исламның рөлі мен адамгершілікті қалыптастыру
Адам баласы иман мен жақсы әрекеттерiнiң арқасында перiштелерден де
“Расында адамзатты көркем бейнеде жараттық. Сосын оны төмендердiң төменiне
(Мұхаммед с.а.) сол уақытта Раббың перiштелерге: “Бейнеленген қара балшықтың
Құлшылық ету адам бойындағы жақсы қасиеттердi оятады.
Тұлғаның қалыптасу процесiнде, адам бойындағы қасиеттердi тәрбиелеу қашан да
Соның iшiнде өмiрде ең алдымен адамның ерекше қасиеттерiнiң бiрi
Сүйiспеншiлiктiң негiзi Аллаһтан басталатындығын әрi құлдың Аллаһты сүюi оның
Сүйiспеншiлiк Аллаһ пен құл арасындағы байланысты жақсартуда маңызды ролi
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сенде сүй ол Аллаһты жаннан тәттi.
Адамзаттың бәрiн сүй бауырым деп,
Және сүй хақ жол деп әдiлеттi.
деп Аллаһты сүю керектiгiн айтса, нағыз махаббаттың Аллаһқа ғана
Махаббатсыз дүние бос
Хайуанға оны қосыңдар
Қызықтан қалсаң өзге бос
Қатының балаң досың бар.
Абай мұнда махаббатты тек қана жiгiт пен қыздың арасында
Газали, құлшылық арқылы иләһи сүйiспеншiлiкке ұласудың жолын былай деп
Аллаһты сүю мен оған құлшылық ету ет пен тырнақтай
Бұл топтағы адамдар өздерiн күнәдан тазартып қана қоймай өзгелердi
Иман мен сүйiспеншiлiктiң арасындағы байланысты Құранда былай түсiндiредi: “Араларыңда
Исламда нағыз махаббат пен сүйiспеншiлiк жаратушы Аллаһқа арналады. Сондықтан
Бес парыздың жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуы мен кемелденуіне тигізер
Намаз. Намаздың адам өмiрiнде алар орны ерекше. Намаздың бес
Мұнымен ғана шектелмей, намаз жайында көптеген аяттар баршылық. Ал
Намаз оқырдың алдындағы тәннiң тазалығы, рухани тазалыққа дайындайды. Өйткенi,
Абай “ Алланың өзi де рас сөзi де рас”
Руза, намаз, зекет, хаж-талассыз iс,
Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрiн тегiс.
Және осы өлеңiнiң басқа бiр жерiнде:
Мүмiн болсаң, әуелi иманды бол,
Бендеге иман өзi ашады жол.
Шын илан да, таза ойлан бiр иманды,
Мұнафық намаз қылмап па, мағлұм ғой ол-деп, имансыз намаз
Ақын отыз сегiзiншi қарасөзiнде намаздың шарттары мен мiндеттерiн егжей-тегжейлi
Намаздың әуелi құлақ қақтыңыз-егер Аллаһ Тағала жоғарыда деп, мекен
Онан соң қиямда тұрып қол бағыламақ-құл қожа алдында тұрмақ
Қыблаға қарамақ-әрине, Құдай Тағала ешбiр орын мүмкiн емес болса
Онан соң-қираат, яғни сурати фатиха оқисың, мұнда бiрақ сөз
Рұқұғ-бас ұрмақ алдында құда хәзiрге ұқсас, ол да-ишарат.
Сәжделер-әуелi жерден жаралғанына ықрары, екiншi-және жерге қайтпағына ықрары, бас
Қадағату-л-ахир дұғаның ақырында Аллаға тахаят, одан тәшәһһүд, одан салауат,
Жә, бұл сөзден не ғибрәтлендiк?”
Абай бұл сөзiнде намаздың шарттары болып табылатын қимыл-әрекеттердiң сыртқы
Әлдебiр адамның бейнамаз кезiндегi халмен намаз оқып жүргендегi жағдайын
Намаздың маңызды пайдалары санаумен бiтпейдi. Намаз, адам бойындағы ең
Намаздың мешiтте жамағатпен оқылуы қоғамның тыныштығы мен береке-бiрлiктi де
Зекет. Зекет тазалану, арылу деген мағыналарға келедi. Өзiңнiң адал
Хз. Пайғамбар бiр хадисiнде былай дейдi: “Мен сендердiң кедей
Зекет қоғамды құрайтын бақуат, дәулеттi адамдарға парыз құлшылық. Зекет,
Зекет, адам бойындағы сараңдық, сұғанақтық, көрсе қызарлық пен дүние
Зекеттi әлеуметтiк қазына десек те болады. Кедей-кепшiктер мен жарлы-жақыбайлар
Зекет берген адамның, жүрегiн, iшкi сезiмiн бiр қуаныш билеп,
Рухани және әлеуметтiк аурулар зекет бермеуден басталады. Қоғам өз
Ораза. Исламның бес шартының бiрi. Адамның жан тазалығы мен
“Ораза ұстаған кiсiге қалқан қайтiп зиян келтiредi?”-деп сұрағандарға, ол
“Өтiрiк айту мен өсек-аяң айтып қалқанды жаратпай тастайды”.
Өйткенi, өтiрiк пен өсек-аяң айтушылар, аш қалғанмен сол әрекеттерi
Дүниеде ғайбат айтып, дiн бауырының етiн жеген адамға қиямет
Өмiрлiк маңызы бар кейбiр емтихан тапсыратын оқушы-студенттер арасында жасалған
Қорқыныш пен уайымның, үрейлену ұзақтығына қарай уақытша немесе ұзағырақ,
Мұндай жағдайларға ұшырайтын адамдарға психологтардың кеңесi-аш жүру, яғни ораза
Оразаның қорқу мен жүйке бұзылуларынан пайда болған рухани аурулардың
Аузы берiк адам ең қорқынышты жағдайды да жеңiл қабылдайды.
Ораза әлуметтiк жағынан да пайдасы шаш етектен десек артық
Қолда бар алтынның қадiрi жоқ, демекшi адам қолындағы бар
Ораза сабырлылық пен байсалдылыққа да баулиды. Ал сабыр, иманның
Қажылық. Исламның бес парызының бiрi қажылық. Қажылық Аллаһ тағаланың
Дүиенiң түкпiр-түкпiрiнен келген адамдар нәсiлге, ұлтқа, руға бөлiнбей сенiм
Ә. Хз. Пайғамбардың сүннетiндегi жеке тұлғаның қалыптастырудағы қолданған методтары.
Барлық Пайғамбарлар, жiберiлген қауымының тамақ жеу, киiну, сәндену, үйленуiне,
Пайғамбар (с.а.у.), Аллаһ тағаланың тәрбиесiнен өткен, адамдар арасында теңi
Хз. Пайғамбар, Құранның көрсеткен жолымен жүрiп, негiзгi қызметiнiң оқыту
Хз. Пайғамбардың сахабаларын һәм үмметiн тәрбиелегенде ұстанған жолын жеке-жеке
Ақырындап (бiртiндеп, сатылап) тәрбилеу методы. Тәрбиеде ұстанатын тиiмдi
Адам баласын жаратқан Аллаһ Тағала, оның әлсiздiгiн, қабiлетiн бiлгендiктен
а. Оқушының қабiлетi,
ә. Аз-аздан беру, (ақырындап, сатылап,)
б. Оқушының психологиясы.
Хадис кiтаптарында осы әдiстiң көптеп қолданылғандығын кездестiруге болады. Бұл
Бiр күнi Нәжид тайпасынан шашы ұйпа-тұйпа бiр адам келiп,
-«Ислам дегенiмiз не?
-«Күн сайын бес уақыт намаз оқуң.
-«Осы намаздан басқа орындалатын әмiр бар ма? ң
-«Жоқ, бiрақ қосымша намаз оқимын десең өзiң бiлiсiң. Рамазан
Осы әңгiме сұрақ-жауап ретiнде ары қарай өрбiдi. Пайғамбарымыз (с.а.у.)
-«Ол кетерiнде осы айтылғандарды кемшiлiксiз орындаймынң, деген-дi. Хз. Пайғамбарымыз
-«Егер айтқан сөзiн бұлжытпай орындаса, мiндеттi түрде құтыладың.
Осы оқиғадан Хз. Пайғамбарымыздың, алдына асығыс бәрiн орындағысы келген
Сұрақ-жауап методы. Хз. Пайғамбар, сахабаларды тәрбиелегенде сұрақ-жауап методын көптеп
-«Мүфлис (Жарлы) дегеннiң кiм екенiн бiлесiңдер ме? деп сұрады.
-«Жарлы дегендi, ақшасы, мал-дүниесi жоқ адам деп түсiнемiзң, деп
«Үмметiмнiң арасындағы жарлының кiм екенiн айтайын. Ол қиямет қайым
Бұл жерде де Пайғамбарымыз (с.а.у.), ақиқатты айтып қана қоймай,
Қыссалар арқылы тәрбиелеу методы. Адам баласы, қысса немесе хикаядан
Хз. Пайғамбар, көбiнесе сахабаларға, бұрын өмiр сүрiп кеткен қауымдардың
Хз. Пайғамбардың Аллаһ Тағала мен дiн бауырлармен арадағы қарым-қатынасқа
«Исрайыл ұлдарының арасында бiреуi күнәһар, екiншiсi жақсылыққа жаны жақын,
-«Сен менiң iсiме араласушы болма. Менiң халiмдi Аллаһқа тапсыр.
-«Уаллаһи, Аллаһ саған мейрiм етпейдi. Аллаһ сенi жәннатқа кiргiзбейдiң!
-«Сен менiң не iстейтiнiмдi қайдан бiлесiң? ң дедi. Ал
-«Сен менiң мейiрiм-шапағатыммен жәннәтқа кiр, дедi. Ал ана адамды:
-«Мынаны отқа тастаңдар! деп әмiр бердi.
Әбу Хурейра (р.а.) былай дейдi: (Ол адам Аллаһтың азабына
Кiнәлау жолымен тәрбиелеу методы. Тәрбие iсiнде мардымды жауап беру,
Оған мына бiр оқиғаны айқын мысал ретiнде көрсетуге болады:
-«Анаңның зинақорлық жасағанын қалайсың ба?
-«Әлбетте қаламаймынң.
-«Онсыз да ешкiмнiң, анасымен зина қорлық жасауын қаламайтыны белгiлi.
-«Әрине қаламаймынң.
-Олай болса барлық адам қызымен зинақорлық жасалуын қаламайды.
Сосын ол жiгiттен әпкесi, қарындасы, нағашы әпкесiнiң зинақорлықпен айналысуын
Мiне жас жiгiттi ренжiтпей, екiншi әрi ондай iске бармайтындай
5. Сөздiң маңыздылығын бiлдiру үшiн сөздi бiрнеше мәрте қайталау
-«Иә, айтыңызң, дедi. Хз. Пайғамбарымыз: «Ең жақсыларың, халық оның
Жоғарыдағы хадисте Хз. Пайғамбарымыз, бiр-бiрiне мiнезi жағынан мүлде сәйкес
Пайғамбарымыз (с.а.у.) көбiнесе айтатын сөзiн Аллаһтың атымен ант етiп
Хз. Пайғамбар (с.а.) алдымен айтатын сөзiнiң маңызына көңiл аударту
Сүйiспеншiлiк пен мейiрiм методы. Сүйiспеншiлiк жоқ жерде тәрбиенiң берiлуi
Сүйiспеншiлiктi Исламның iрге тасы десек болады. Үмметiне сүйiспеншiлiктiң озық
Сонымен тоқсан ауыз сөздiң тобықтай түйiне ретiнде Хз. Пайғамбарымыздың
Ғылыми зерттеу методикасының нәтижесi.
Сенiм мен адам болмысы арасында өте терең байланыс бар.
Дейл Карнеги, “Уайымды таста, өмiр сүруiңе қара” атты кiтабында,
Психология мамандары дұға мен қуатты сенiмнiң: ренiш, уайым мен
Буддадан кейiнгi үндi халқының ең үлкен лидерi Махатма Ганди:
Jacgues Chevalier, “Pascal” атты шығармасында, Паскалдың “Аллаһтан ұзаған, оны
Сенiмнiң жанұя тыныштығын сақтауда да ролi орасан зор. Домениян
Сенiм әлсiздiгiнiң өлiмге итермелеуде үлкен әсер бар материалдық жағдайдың
Исламның шарттарының әрбiрi жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуында ерекше рол
Адам баласы иман мен жақсы әрекеттерiнiң арқасында перiштелерден де
“Расында адамзатты көркем бейнеде жараттық. Сосын оны төмендердiң төменiне
Құлшылық ету адам бойындағы жақсы қасиеттердi оятады. Ал құлшылықтың
Сүйiспеншiлiк Аллаһ пен құл арасындағы байланысты жақсартуда маңызды ролi
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сенде сүй ол Аллаһты жаннан тәттi.
Адамзаттың бәрiн сүй бауырым деп,
Және сүй хақ жол деп әдiлеттi.
деп Аллаһты сүю керектiгiн һәм нағыз махаббаттың Аллаһқа ғана
Хз. Пайғамбар, «Мен тек қана мұғалiм ретiнде жiберiлдiм деу
Барлық Пайғамбарлар, жiберiлген қауымының тамақ жеу, киiну, сәндену, үйленуiне,
Пайғамбар (с.а.у.), Аллаһ тағаланың тәрбиесiнен өткен, адамдар арасында теңi
Құрандағы қағидалар мен Пайғамбар сүннетіндегі бүкіл адамзат баласына жарайтын
Елiмiзде негiзiнен басты екi дiн бар десек болады. Олар
Қазақстандағы екінші орынды дін христиандықтың бүгінгі ахуалы Исламмен салыстырғанда
Қорытынды
Бүгін біз егеменді елміз. Жаңа тұрпатты дәуірге қадам басып
Қазақ халқы өркениетті дамуы үшін ата-бабаларымыздың құндылықтарын, тарихын, мәдениетін,
Түркі халықтарының адамгершіліктік ой-пікірлерін таныту басты міндетіміздің бірі болып
Когнитивті психологияның бір шама бөлігі – білімнің адам санасында
Когнитивтілік тұрғыдан алғанда адамгершілікті түсіндіру үшін оның репрезентациясын танып-білген
Түркі халықтарының адамгершілік туралы ой-пікірлерін әл-Фараби, Баласағұн еңбектері арқылы
Пайдаланылған әдебиеттер:
Дінтану негіздері. Алматы. 2006. 355.
Халифа Алтай. Ғибадатул-Ислам. Алматы. 2001. 143.
Рухани тәрбие сабақтары. Алматы. 2003. 70.
Иман негіздерінің түсініктемесі. Шымкент. 2002. 53.
Мұсылмандық қағидалары мен ережелер. Алматы. 2002. 124.
Мухаммед Әли әл-хатами. Мұсылмандық тәрбие. Алматы. 2002. 103.
Ислам сенімінің негіздері. Алматы. 1995.
Мұсылманның кемелдену жолдары. Алматы. 2005. 78.
Ислам қағидалары. С.Сабых. Бейрут баспасы. Алматы. 2002. 78.
Мумин қағидасы. М.Ғазами. Египет баспасы.
Өте қажет қағидалар. А.Дамуллам. Қазан баспасы.
Ислам ақиқат көзімен қарағанда. Алматы. 2003. 157.
Негізгі діни мағлұматтар. Алматы. 2004. 367.
Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы. Алматы. 1992. 149.
Н.Нұртазина. Қазақ мәдениеті және ислам. Алматы. 2002-2006.
Ақымбек Е. Ортағасырлық Қазақстан жерінде қалалардың дамуына исламның әсері.
Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы. 1995.
Ислам. Энциклопедия. Алматы. 1955.
Қартабаева Е. Араб-мұсылман мәдениеті және орталық Азия халықтары өміріндегі
Кесте №1
Когнитивті психологиядағы білім репрезентациясы
Кесте – 2
ДІН НЕМЕСЕ КОНФЕССИЯ 1989 1993 1995 1996 1997 1998
Ислам 46 296 483 679 826 1000 1648
Православие 62 131 165 185 196 220 230
Баптистер 168 162 130 140 141 242 300
7 күн Адвентистері 3 36 34 41 45 64
Лютерандар 171 152 117 116 81 84 90
Иегова куәгерлері 27 33 27 45 52 94 106
Елуліктер 42 36 19 18 19 37 40
Рим католик шіркеуі 42 66 66 73 79 77
Дәстүрлі еместер 81 92 91 96 108 110 166
Иудаизм - - - - - 1 23
Барлығы 642 1004 1132 1387 1547 1932 2750
66
Эмпирикалық мәліметке негізделу.
Когнитивтік әрекеттер.
Құрылыммен процесті түсіндіру.
(Фохнер, Бретано, Вунд, Эбингауз, Титченер)
ХІХ ғасыр
Ішкі репрезентация
Бихевиоризм – (S-R) формуласы.
Гештальт – репрезентация мен шындық аралығының лайықтылығы.
Американдық экспериментальдық психология - когнитивті психологияның жаны әдісі, когнитивті
ХХ ғасыр
Тікелей сенсорлық құбылыс
Ішкі реп-
резентация Перцептердің
солғын көшір- месі
Ассоциативті ойлау
(Беркли, Юм, Миллер, Д. Стюарт)
ХVIII ғасырда
Тәндік сезім органдары
Білім
Құдай көздері
Қайта өркендеу д.
Процес – ұя ішіндегі болып жатқан құбылыс
Құрылым – ара ұясы.
Білім – парасаттылықта, жүрекпен қабылдау.
(Аристотель)
Білім – мида орындалады, ойлау сезімдік ынталануға негіз болады.
(Платон)
Ойлау репрезентациясы
Ежелгі кезең
Пайдалануы
Сақталынуы
Құрылуы
Білімнің адам санасында жасалуы
Берілуі
Орта ғасырлық кезең