КІРІСПЕ
Диплом жұмыстың өзектілігі. 19 ғасырдағы саяси-әлеуметтік жағдайға байланысты ақындардың
Зерттеу нысаны. Жұмысқа қазақ әдебиеттану ғылымының әдебиет тарихы,
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. 19 ғасырдағы ұлт-азаттық көтерілісінің,
─Зар заман өкілдерінің: М. Өтемісұлы, Ш. Қанайұлы, М. Мөңкейұлы,
─ Қазіргі кездегі әдебиетте Зар заман өкілдері шығармаларының алатын
─ 19 ғасырдағы ұлт-азаттық идеяға құрылған шығармаларының мәнін ашу
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеудің негізгі дереккөздері ретінде ғылыми-теориялық еңбектер
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. 19 ғасырдың кейбір ақтаңдақ сәттері айқындалды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. 19 ғасырдың ұлт-азаттық идеясын
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар.
─ 19 ғасырдағы ұлт-азаттық көтерілісінің, сол кездегі шығармалардан көрініс
─ М. Өтемісұлы, Ш. Қанайұлы, М. Мөңкейұлы, Д. Бабатайұлының
─ 19 ғасырдағы ұлт-азаттық идеяға құрылған шығармаларының мәнін ашу
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама, семасиологоиялық, этнолингвистикалық, концептілік, талдау әдістері
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе мен қорытындыдан, үш тараудан,
I 19 ҒАСЫР ӘДЕБИЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
19 ғасырдан бастап қазақтың жазба әдебиетi — әлеумет халiн
XIX ғасырдың ақын-жазушылардың тағдырларына тоқталған жөн. Аталмыш кезең
«Зар заман» атауын әдеби термин ретінде алғаш рет М.
М. Әеузов зар заман ақындарының сары уайымшылдық сарынына да,
Зар заман ақындарының жырларындағы қоштасу сарыны, дінді таяныш ету
Жазушының: «Зар заман дәуірі қазақ әдебиетінің тарихында жаңағадай кезең
Ал Халел Досмұхамедұлы анықтамасы бойынша: «Халық поэзиясының тағы бір
«Зар заман» деген ұғым ғасырлар бойы қайғы-қасірет шеккен көшпенді
Осындай түсініктер салдарынан, 19 ғасырдағы қазақ әдебиетінің басты өкілдері
Ел басына түскен ауыртпалықтарды, туған халқының қайғы қасіреттерін жанашырлықпен
Жоғары үкімет орындары әкімшілігі жүргізген өктем саясат тұсында қатал
19 ғасыр әдебиетін түгелдеп тану мәселесінде шешуін күтіп отырған
19 ғасырда жасаған күрескер шыншыл ақындардың озық идеялары кейінгі
Осы өзгерiске қарсы анық наразылық Махамбет Өтемiсұлы өлеңдерiнен айқын
Қазақ әдебиетіндегі байырлық рух ХVІІІ ғасырда жоңғарлар мен
Қазақ жеріне қол салған патша үкіметі халықты жарылқау үшін
Осы кезде өмір сүрген қазақ ақын - жырауларының бір
Олар Қазақстанның Ресейге қосылуымен капиталистік көзқарастардың енуін кері
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге өзіндік көз қараста болған және
Еркіндікпен бостандықтың, дәстүр мен европалық метрополиядан енген жаңа тәртіптердің
Зар-заман ақындарының өлең – жырларында елмен қоштасу, туған жердің
Зар-заман ақындарының қайраткерлік биікке көтерілуі отаршылдықдықтың белең алунан басталады.
ХХ ғасырдың соңынан бастап Зар-заманның тарихи сипаты, Зар -заманның
Консерватор ақындар күшті де, әділ хан билігін құп көрді.
2. ЗАР ЗАМАН ӨКІЛДЕРІНІҢ АЗАТТЫҚТЫ ЖЫРЛАУЫ
2.1 МАХАМБЕТ ПОЭЗИЯСЫ – АЗАТШЫЛ ЖЫРДЫҢ АЛТЫН ТҰҒЫРЫ
Зар заман ақындарының зарлы жырының арасынан жарқ етіп жалын
Махамбет поэзиясының өнер символына өнер айналар қасиеті оның толғауларындағ
Әдебиеттің тарихилығын терең зерттеген ғалым Ж. Тілепов: «Махамбеттің біраз
Махамбетті зар заман ақындары қатарына қосқанмен, М. Әуезов оның
Сүйекпен көмсек,
Кейінгілер демес пе?!
Лақ құрлы бақырмай,
Өлген екен апрым-ай! – [7,245]
түсінігінің бастау арнасы. Шегіне жеткен ел қайғысы, әрекетті істен
«Махамбет, ең алдымен, халқын, Отанын сүйген патриот ақын. Оның
Әрине, ақын толғаулары үнемі ұраншыл жыр дестесі емес, онда
Махамбет – өзгелерден гөрі халыққа біртабан жақын ақын. Ол
Махамбет поэзиясында діңгекті үш тақырып бар десек, қателеспейміз. Олар:
Атадан туған ардақты ер,
Жауды көрсе жапырар
Үдей соққан дауылдай.
Жамандарға қарасақ,
Малын көрер жанындай.
Жүйірік аттың белгісі
Тұрады құйрық жалында-ай
Айтып-айтпай немене,
Халық қозғалса,
Тұра алмайды хан тағында - ай
өлең жолдары – осының көрінісі [6,74].
Халықтың құдірет-күшіне деген мұндай сенім ақынның ұлтына деген өлшеусіз
Біздерге қуат толарма-ай!
Қазақстан бір құнт кетті деп,
Біздерге нәубет жетті деп,
Бұзылды көңілім жырларға-ай [7,247]!
деп назаланады. Ел қасіретін жанымен ұғып, оны қаалйда жеңілдетуге
Махамбет халықты үнемі рухтандырып, жасық ойға бой алдырмауға, қам
Тағы бір жаудан жеңіліс тауып, жат жұртқа кетуге мәжбүр
Досты болып жүргендер
Жау болып келді көріне.
Беліне садқ байланып,
Бір келмеді-ай деңіме!
Қайырыла алмай барамын
Қайран да қалған еліме [7,248].
Махамбет өлеңдеріндегі ел мен жер тағдыры – елді бір
Махамбет поэзиясы ұлттық әдебиетімізге аса зор мән-мағына үстеп, оны
Ұлт азаттығын аңсаған ақынның елін сатып, шен алған опасыз
«Исатай деген ағам бар», «Исатай сөзі», «Арғымаққа оқ тиді»,
Махамбеттің Исатай туралы толғау-жырлары кейінгі көтерілістер ұүсындағы ел мен
Мұнар да мұнар, мұнар күн,
Бұлттан шыққан шұбар күн,
Буыршын мұзға тайған күн.
Бура атанға шөккен күн,
Бұрықсып жүрген ерлерден
Бұрынғы бақыт тайған күн...
Бұлаңдай ерді кескен күн.
Буулы теңді шешкен күн,
Сандық толы сары алтын
Сапырып судай шашқан күн -
Түс қыла көр, құдайым,
Біздей тақ мейманасы тасқанға
Біздің ер Исатай өлген күн! [8,58] -
деп күңіренген Махамбет ертеңнің қамын ойлаған сәтте, «Исатай басшы
Махамбет шығармалары - бұқара өмірінің рухани-поэтикалық шежіресі, шаруалар қозғалысының
Махамбет - өзінің әдеби бейнесін, өзіндік «менін» нақтылай
Боз ағаштан биік едім –
Бұлтқа жетпей шарт сынбан.
Жандаспай ақыры бір тынбан.
Томағалы сұңқар мен едім -
Толғамалы найзамен
Толықсып жауға шапқанда,
Бір озғанмын жұртымнан
Ер дұшпаны көп болар,
Қатын дұшпан, жігіттер,
Не демес дейсің сыртымнан [8, 93]?!
Міне, бұл - өзін «ел құтқарар ер» деп білген,
Артқан міндетті ол ақтап өтті.
Қазақ әдебиетінің көрнекті зерттеушісі Ханғали Сүйіншәлиев: «Ақынның тұлға -тұрпаты,
Сонымен м қорытындылай келе айтарымыз, Махамбет поэзиясы - XIX
С. Ақатаев: «Турашылдық пен бұқарашылдық, әрине, өрелі өнерге тән
Түйіндей айтқанда, Махамбет поэзиясы таптық күрестің еемс, ел билеген
2.2. ШОРТАНБАЙ ҚАНАЙҰЛЫ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Зар заманнның тағы бір ірі өкілі Шортанбай шығармаларын саралай
Мұсылманды бұл күнде
Орыс кәпір жеңіп тұр.
Ай сайын келіп санатып,
Елін жаудан қорып тұр.
Ел басына төнген қасірет –тек кәпірліктен емес, ел ерінен
Осы мүшкіл халді жетік түсінген Шортанбайды ойлантатын үш нәрсе.
Алладан медет тілемей, кер кеткен заманға іліккен кездегі күйіміз
Арқадан дәурен кеткен соң,
Қуғындап орыс жеткен соң,
Тіпті амал жоқ, қазақтар,
Енді сенің сорыңа
Орыс –бүркіт, біз –түлкі,
Аламын деп талпынды.
Орыстан қорлық көрген соң,
Отырып билер алқынды.
...Қанар кәпір халықты
Көп жасады неліктен?
Көтерілді керемет
Кәламдағы алыптан,
Тәубасы қабыл бір жан жоқ
Қазақ деген халықтан [7,252]
«Орыс-бүркіттің» тырнағына ілінген «түлкі» халықтың тәубасы қабыл еместігі –Шортанбайдың
Замана өзгерткен ел пиғылы осындай болғанда, сол енді бастаймын
Байлар ұрлық қылады
Малы көзіне көрінбей
Билер жейді параны
Сақтап қойған сүріндей.
Заманның түрі бұзылды,
Текеметтің түріндей.
Ойлағаны жамандық
Жарадан аққан іріңдей.
Ақсақалдан әл кетті
Алмады оның кеңесін
Старшын қойған болыпты,
Қайда пысықсынған немесін [7,252].
Ақын ұғымында халықты азғырып, қоғамды тоздырған, жоғары ұлыққа жалтақтаған,
Кетейін десе, алдың бар,
Тұрайын десе, кәпір бар,-
Қайсы бірлік айтатын,
Қазақтың ұлы қамалды.
Қамалмай енді неғып тұр,
Тәубасынан қазақ жаңылды.
Тұс-тұсынан жау шығып,
Дұшпанға жаман табынды [7,253].
.
Шортанбай сансыратқан күй өзегін қалай күйретпесін. Ол мұның бәрі
Заманың енді өткен соң
Адам қайтып қуансын:
Жандарал болды ұлығың
...Кәпірді көрдің піріңдей,
Тілмәштә көрдің жеңгеңдей,
Абақты тұр қасыңда
Қазылған қара көріңдей [7,254]!
Шортанбай тұсындағы заманның сұқы да, сиқы да –осы. Енді
«Зар заманның айбынды ақыны Шотанбай құр жылау, құрғақ ойбайдың»
Қайран да халқым қайтейін,
Кейісті көп тартарсың,
Көппен көрген селебе,
Селебені елеме
Немесе:
Сақтасын жалғыз қайғыдан
Көппен көрген селебе
Шортанбай тар заманды сипаттау арқылы замана алға тартқан қиындықты
Халық тағдыры екіталай күйге енді, «Еділді алды, елді алды,//
Ақында сенім бар. Ақын ел үмітін арқалар азаматтар аз
Міне, осы аңғардан біз Шортанбай жырынан отты рухты, берік
Түсі сары, көзі көк
Дінсіз келіп билейді,
Түбінде содан табасың –
Деп дұшпанның түр-түсін анықтап берген ақын, оған көрсетер қарсылықтың
М. Әуезовтың Шортанбай поэзиясы туралы: «Зар заман ақындарының ішінде
2.3. ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЗАМАН КӨРІНІСТЕРІ
Дулат Бабатайұлының тікелей өзінің өмірбаянын немесе өмірінін белгілі бір
Дулат "Айтқызбасымды айтқыздың" өлеңінде:
Менің атым – Байғыз қарт,
Көзге түсер сиқым жоқ,
Орынсыз күлер күлкім жоқ,
Есепсіз ұйықтар ұйқым жоқ.
Көзге қораш бойым бар,
Теңізден терен ойым бар,
Шынардан биік санам бар,
Атан өгіз ағызған
Ақылдан алпыс салам бар.
Қорған құрыш сөзім бар,
Бұлттан өтіп, мұнарды
Болжайтұғын көзім бар...
Қайратымнан атым зор
Белгілі атым өлемге.
Қорашсынсаң денемді,
Кеудем – ақыл сарайы,
Кірем десең, кел, міне, – дейді[7,238]
Бұл – ақынның автопортреті. Мұндағы "көзге түсер сиқы жоқ",
Шынында да, ол өз заманының "байғыз қарты" атанған дана,
Өксігіңді ойласам,
Ұйқы беріп, қайғы алам,
Ел құлағы саңырау,
Кімге айтамын сөзімді?
Дулат сынды сорлыда
Ұйқы, тыныштық бола ма [7,239]?
Әр тақырыптағы өлеңдерінен алынған бұл үзінділерден де "Байғыз қарт"
Дулат өте шыншыл, турашыл, айтарын кімнен болса да тайсалмай
Дулат жасынан ақындық жолын қуып, талмай ізденген. Ақындықты тәңірдің
Кеудеме қайғы толған соң,
Тұнық жырмен жуынам, – деген сөздің түсуі де
Дулаттың өмір сүрген уақыты қазақ халкы үшін ең киын
Қайырсыз, сараң байыңды,
Еріншек, есек жарыңды,
Халыққа емес сыйымды,
Парақор баспақ биіңді,
Ел бүлдіргіш бегіңді
Улы тілмен улаттым.
Сана беріп ойына,
Қуат беріп бойына,
Аққан жасы сел болған,
Етегі толып көл болған,
Беріш боп шері байланған,
Ұйқы беріп, кайғы алған [7,235],
Қайғылыны уаттым... – деп сипаттайды. Дулат сол
Ақын өзінің ұзақ ғұмырында шығармашылырын аталған талаптарға қатаң бағындырып
Дулат туындылары Қазан төңкерісіне дейін халық арасына кең тараған.
Кеңес кезінде де ара-тұра әр түрлі жинақтарда жарияланып жүрді.
Дулаттың өлең-толғауларының мазмұны мен тақырыптың ауқымы өте кең және
Сондықтан ақын туындыларын жеке тақырыптар аясында қарастыруда шарттылық басым.
Дулат – қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан тұрмыс қалпын
Аға сұлтан, қазының
Ел сілкінді ісінен.
Ауылдың атқа мінері –
Жемтікке қонған күшіген...
Майырдың алса бұйрығын,
Борбайға қысып құйрығын,
Ел пысығы жортады [7,240]
.
Ұлығының бұйрығын алысымен, құйрығын борбайына қысып, безіп бара жатқан
Бұл тарихи шындыққа сай типтік бейне екендігін кейін 80-жылдары
Қазақтан шыққан әкімдердің қылықтарын ақын жалпылама, аты-жөнсіз ғана сипаттап
О, Барақ жас, Барақ жас,
Жегенге тоқ, ішсең мас.
Жақсы болса ұлығы,
Өз елін жаудай таламас.
Қасқыр тартып, қан шықса,
Жаман ит жұлып жей берер,
Алды-артына қарамас.
Азғын елдің бектері
Қан шықса, елін жұлмалар
Қасқырменен аралас...
Сендер атқа мінген соң,
Тандыр болып суалды
Шалқар көлдей несібем, – дегі күйінеді, Ақын
Ыдысысың параның;
Қотара құйса толмайтын.
Ашылған әбден араның –
Түйені жұтсаң түгімен,
Биені жұтсаң бүгімен,
Қақалмай-ақ толғайтын, ─ деп [7,243], екіжүзділігін, араны ашылған
Орыстың көрсе ұлығын,
Қыздан-дағы қылықты.
Ұлық кетсе, қазаққа
Қорқау қасқыр құлықты, – деп шенеп, күлкі етеді.
Бірақ, жалған, қайтейін,
Мезгілсіз келіп дүниеге,
Аптапқа түскен басың бар.
Жау айбынар досың жоқ,
Жар-жапсарда қосың бар.
Жылайсың да шыдайсың, – деп, төренің тілегі мен
Елің үшін еңбек қыл,
Отыра берме бекерге.
Көмбеге тақап қалғанда,
Жүйрікке керек көтерме.
"Толқынды теңіздегі сенімді кеме" жайында астарлай сөйлей келе, ақыры
Елің үшін еңбек қыл,
Отыра берме бекерге, – дейді. Мұның өзі –
"Атаны бала алдады" деген толғауында ақын елдің жағдайына үңіледі.
Елімде ер қалмады,
Артына қарап бұрылып,
Ашпассың елім, көзіңді, – дейді[9,302].
Сонда халық "артына қарағанда бұрылып", яғни өткен тарихына көз
Кешегі сенің бір ауызды күніңде,
Үш жүздің ұлы қараған Әбілпейіз,
Абылай – Екі сұлтан сұңқарға, – деп, халқы үшін
Ақын әкімдерді туған еліне "қорқау қасқыр құлықты", "елін жаудай
Елді шен-шекпенге сатылған ел басшылары қор қылғанын айтып, күйінеді.
Заман осы қалпынан өзгермесе, келешекте мұның ақыры халықты көз
Сырғалынды күң қылып,
Солқылдақты жүн қылып,
Күніңді тұман түн қылып,
Қыл мойынға тақалтып,
Шабақтай жемге қақалтып,
Көмейіңе салар қармақты...
Жібек жалын жайнатып,
Ортекедей ойнатып,
Қабырғаңды сөгілтіп,
Аш күзендей бүгілтіп,
Әлі-ақ шауып алады
Түйең менен жылқыңды.
Егін себер жерді алып,
Бұрынғысы өтірік,
Шыныменен енді алып,
Кетірер кәпір сыйқыңды [9,304].
Мұндай төніп келе жатқан қауіпті сезініп, қам жасаушы ұлтжанды,
Менің айтқан бұл сөзім,
Саналы болса ой көзің,
Өлең емес, жыр емес,
Құнсыз сөздің бірі емес,
Басыңа түссе білерсің, – дейді толғанып. Ол еркіндігі
Түзге отырса ерініп,
Аяғын буған қойға ұқсап,
Мойнын ұсынып беріліп [9,306],
Қол созбайды азатқа, – деп ашынады, азаттық, еркіндік
Түптеп келгендегі Дулаттың аңсаған арман-тілегі – халықтың ұлттық рухын,
Би мен бектің сәні жоқ:
Елін қорғай алмаса,
Тура жолға салмаса,
Ыстығына күймесе,
Суығына тоңбаса.
Батырлықтың сәні жоқ:
Елірген тұлпар ерттеліп,
Толғаулы найза қолға алып,
Тұйрын құстай толғанып,
Сары садақ асынып,
Егескен жауды қашырып,
....Ұлын қорып жауынан,
Ереулеген егер дауынан,
Тұтамдап оқ жанбаса [9,308].
Қазақ жерінің қиыр шығысы мен қиыр батысында араға бір
Дулаттың арнау өлеңдері ішінде "Ақтанға" деген өлеңінің сипаты өзгешелеу.
Ақын Ақтан бала ер жетіп, "бадана көз тоғыз тор
О, Ақтан жас, Ақтан жас,
Сен ер жетер ме екенсің,
Жетімдіктің белінен,
Асып өтер ме екенсің?..
Бадана көз тоғыз тор
Сауыт киер ме екенсің?
Білтеліні тұтатып,
Түтін үзбей оқ атып,
Ақын Ақтанның ел үміт күткен сондай жас болуынан үміттенеді.
Жетімдіктен өтерсің,
Шаң бермей әлі кетерсің,
Қажыма, Ақтан, қажыма,
Жетерсің, әлі жетерсің.
Талмай талпынса, қайраттанып алға ұмтылса, жетім Ақтанның да кейін
.Дулат ел өміріне көз жібергенде, адамдар арасындағы қарым-қатынас көріністерін
Қой зор болып түйеден,
Құлын зор боп биеден,
Сөз оралмай жүйеден,
Бұзақы би боп тізілді.
Лашын өрлеп ұша алмай,
Ер майданға түсе алмай,
Үлкеннің тілін кіші алмай [7,203],
Елдегі жақсы бұзылды, – деп, жақсы мен жаман,
Мәстек озып, бәйге алды,
Тайша бұл боп, тай қалды,
Бағасыз қыран жай қалды,
Достықтың қылы үзілді, – дейді кейіспен [9,312].
Ақын тек қана өлең жазумен ғана айналысқан жоқ, сонымен
Бұл поэмасы XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті үшін жаңалық еді.
Еспенбеттей ер қайда?
Еспенбеттей ер туса,
Ер күтетін ел қайда? —
деген жолдармен аяқталады. Шығарма, міне, осы аңсардан, яғни ақынның
Жырау поэмасын бастаған жерден бас қаһарманын:
Ер Еспенбет кешегі
Ерекше ер деседі.
Тіл біткеннің шешені,
Топта бермес есені.
Үлгі айтса – көшелі,
Жауға шапса – көсемі, – деп марапаттай таныстырғанымен,
Өзі болған жігіттен
Сұрама кім деп ата-анаң, –
дегеніне қарағанда, Еспенбет қандай да бір, артықшылығымен ел көзіне
Елім десе, елеріп,
Жаннан мүлде күскен кер;
Бел шешпей жортып ел үшін,
Алты малта ас қылып,
Арпа суын ішкен ер.
Осындай кісінің бауырында өсіп, тәрбиесін алғаннан да болар:
Жатса, тұрса, Еспенбет
Тұлпар мінсем деуші еді.
Қару, сайман асынып,
Шөпті бұзсам деуші еді [7,205].
Алайда:
Туған елін ойласа,
Қалатын жасып, басылып.
Еспенбет он төрт жасқа келгенде "Ер – туған жеріне,
Құйрығын шаншып алды да,
Үш айналды желіні.
Селеу жерге бас ұрды,
Омырауының желінен.
Құйындатып келді де,
Ытқып түсті Ақбөрте,
Енесінің белінен [7,205].
Құрбыларынан ойлы, намысы күшті, арманы биік Еспенбетті осы бір
Жігерім болса жетемде,
Еліме барып, ұл болсам.
Жігерсіз болсам, жетесіз,
Қойын бағып, құл болсам... Қораш кұл боп
ойлайды. Қандай адамдык адал, ақ ниет десеңізші! Ақынның кейіпкерінің
Ер Қосай Еспенбеттің тілегін қабыл алып, қалауын сұрайды. Салт
Шепті бұзар деуші едім,
Жаудың туын құлатып;
Сұлу сүйер деуші едім,
Елден таңдап ұнатып;
Тұлпар мінер деуші едім,
Жалын желмен сылатып;
Найза ұстар деуші едім,
Сарағын жезбен қынатып;
Түйғын құстай алыстан
Тоят тілер деуші едім[7,210].
Мұндай игі сенім, асыл арман дана қарттың көкірегіне
Нағашы атасы Еспенбеттің қалаған Ақбөрте тайын беріп, әрі жиенінің
– Бірақ, балам, айтайын:
Еліңе де барарсың,
Тірі болсаң, еліңнің
Керегіне жарарсың.
Дос та елден, жау да елден,
Алды-артыңа қарарсың.
Дәулет те елден болады,
Күндестік те еліңнен,
Міндестік те еліңнен;
Өмір шындығынан даналықпен қорытылған бұл терең ой өзінің мәнін
Шынында да, нағашы атасы болжағандай жарбиып жалғыз тай мініп
Сөйтіп жүргенде, Қабанбай бастаған батырлар кеткен бір кекті қайтару
"Басталар қашан соғыс" – деп:
Белін шешіп жатпады,
Түнде кірпік кақпады.
Ерлік қысқан кеудеге
Ішкен асы батпады [9,160].
Ақыры "шу!" десе, артынан шаңды боратып, алдынан құйын оратып,
Қас қаққанша майданда
Айқасқан екі ер де жоқ.
Дене жатыр майданда
Қылышпен басы кесілген. Ұзақ
Ақын өлген жауды табалап, айызы қанатын сөз айтпайды. Тіпті
Ел үшін туған ерім деп,
Бір топ келіп жыласты.
Еліме қатер жауым деп,
Өлгенін бір топ ұнасты [9,211].
Мұндай терең философиялық түйіндеу шапқыншылықты емес, елінің еркіндігі мен
Қарсыласып екі топ,
Іріктеді батырды.
Қалмақ сорып барабан,
Қазақ ұран шақырды [9,212].
Еспенбеттің топтан суырыла шыққан сәтінің суретінен оқырман оқиғаның қатысушысындай
Топтан шығып жөнелді,
Найзаға таққан шоқтай боп.
Ақбөрте кетті құнтиып,
Садақтан тартқан оқтай боп.
Қанға сусап қалмақ тұр
Обатұғын оптай боп [9,213].
Ұлы суретшінің талантына лайық жанды картина! Еспенбеттің ерлігінің арқасында
Ақын халыққа қамқор, елге тірек болам деген нағыз ер
Поэма сындарлы құрылымы, суреттігімен ерекшеленеді. Оқиғаның желісі жинақы, мазмұны
Туған ел, өскен жерден алыста жүрген намысты жастық асқақ
"Ер – туыс, ит – тамаққа"
Деген жоқ па бұрынғы?
Туған ел, туған жерім бар,
Туған елді көкседім,
Жат елде арман – өскенім... –
дейді Еспенбет. Осындай ерді өсіретін жалпы қауым, ел жұрты
Еспенбет поэмада тек алып күштің иесі ғана емес, сонымен
Поэмада тек батырдың жеке тұлғасы ғана емес, сонымен бірге
Жөңкерілген қалың қол
Жүйткіген желге ұқсайды.
Көрінісі кей кезде
Толқыған гүлге ұқсайды.
Мұнар түнеп, бұлт көшкен
Шығармадағы жау да осал емес. Жау батырын бейнелегенде ақын
Қалмақ шықты майданға Қайырымсыздығы –
Шамасы елу жастағы,
.
Астына мінген мәнерлеп, Кір басқан
Мақпалдай қара қасқаны. Аждаһадан кем емес
Ерлігі елең қылмайды
Бір өзінен басқаны [7,220]. деп, әлі жеткенді аямайтын
Көп арасында қоян жүрек қорқақ, ездерің де болатынын ақын
Қалмақ соғып барабан,
Қазақ ұран шақырды.
Айбаты өсіп ерлердің,
Арыстандай ақырды.
Иығы түсіп өздердің,
Қоярға жанын жер таппай...
Арман көріп, аһ ұрды, –
деп, ерлік, ездік аралас майдан суретін алға тартады [7,223].
Поэма көлемі шағын болғанымен, мазмұны бай, бөтен сөз, бөгде
Жоғары айтылған өлеңдері, поэмасынан Дулаттың аса жоғары шығармашылық қабілеті
Тілші ғалым Қ. Өмірәлиевтің «Дулаттар –отаршылдық езгіге түскен халықтың
Қорыта айтқанда, Дулат ұлттық сананы оятуға ұмтылған елдікті жырлап,
2.4. МҰРАТ МӨҢКЕҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ХАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
«Мұрат – зар заман ақындарының ішінде патша саясатының бір
XX ғасырдың басында қазақ зиялыларының алдына қойған ұлы мақсаттырдың
«Үш қиян» - ел тарихы, жер тарихы, сол жердің
«Үш қиян» - елдің мұң-зарын ащы да болса орайы
«Адыра қалғыр, заманның,
Мен жаратпаймын сұреңін...» деген тұста шорт үзіледі[7,219].
Мұраттың жер тағдырын, ел тағдырынмен ұштастыра жырлап, ел намысын
Әуелі жеңіп орыс Еділді алды,
Сарытау Аштарханның жерінде алды...
Тәмамы су мен нуды орыс ұстап,
Қазақтың содан жұтап шашылғаны .
Қуалап Исатайды өлтірген соң,
Заманның сонан бері тарылғаны.
Онды алды-үш Оймауыт, тоғыз Торғай
Кең қоныс мұсылманға қалынбады.
Үш қиян-жеті жұртты тоздырған жер
Жер үшін қайғы жоқ тарылмалы.
Шекшекей, Құтым қашып, Әбенді ұстап,
Ерлерге ерегіскен не қылмады?!
Ерлігі бір қазақтың, Махамбеттей
Оны да аңсыз жерде жағымдары [7,226]
Оның жер тағдырын кешегі өткен ер Исатай мен от
Мұрат күйзелісін әкелген зор кесапат басы –ел егесінің жоқтығы
Мұраттың өлеңдерінде патша үкіметінің қазаққа жұмсаған саясаты айқын байқалады.
«Үш қиян» мен «Қазтуған» толғау-дастандарының негізгі пікір, -қазақтың ежелгі
Замана қайтіп түзелсін,
Қоңсыдан туған би болды. ..
Азамат ердің баласы Айдарына малы жоқ,
Топ көрерге зар болды.
Қоспақтан туған қортықша
Қатрға шығып нар болды [9,357]...
Осылайша, тек отаршылар ғана емес, елдегі санасыз, сапасыз
Жалпы, Мұрат ақын поэзиясы -19 ғасырдың екінші жартысындағы әдебиеттегі
III 19 ҒАСЫР ӘДЕБИЕТІН ЗЕРТТЕГЕН ҒАЛЫМДАР
Сәкен Сейфуллин тікелей «зар заман ақындары» деп айдар тақпаса
«Зар заман» атауының мән-мағынасын ашып, әдебиеттанудың ұғымы ретінде орнықтырып,
Шортанбай мен Мұраттың шығармаларын жинап, жұртқа кеңінен таныстырған С.Мұқанов
Шортанбайды шошындырған отаршылдықтың озбырлығы болса, зерттеушілерді зәрезап қылған нәрсе
Тарихшы-ғалым Е.Б.Бекмаханов Қазақстан Ғылым академиясының сессиясында (1947) жасаған баяндамасында
Әдебиет пен өнерге идеологиялық бақылау үстемдік құрып тұрған кезеңде
Алқалы бас қосуда «зар заман ақындары», «зар заман поэзиясы»,
қалғандардың бәрі бірдей зар заман ағымының екілдері еместін. Олардың
Ғылыми конференцияда XIX ғасырдың 50-70 жылдарындағы қазақ әдебиетін зерттеу
Бұл ғылыми-теориялық конференция аталған ақындар шығармаларының тағдырын шешетін алқалы
Меметас Мырзахметов м. Әуезов еңбегінің «Зар заман ақындар» деген
Шынында да поэзиядағы зар замандық көңіл-күй кеңестік дәуірге дейін
Алаш қайраткерлері ұлтымыздың рухани мұрасын жинауда, жариялауда және зерттеуде
Алаш қозғалысы көсемдерінің бірі, Батыс Алашорда жетекшісі Халел Досмұхамедұлы
Алаш қозғалысы қалыптастырған зиялылардың ішінде Халел Досмұхамедұлының қайраткер ретінде
Халелдің осы алғы сөзін оқып отырғанда, автордың екі мәселеге
Жоғарыда жазушы Мұрат өлеңдеріндегі тарихи деректерге мән берген деген
Бұл қоныс жеті жұрттан қалған қоныс,
Ноғайдың көшіп талақ салған қоныс.
Қазтуған, Асан Қайғы, Орақ, Мамай,
Біз түгіл осыларды алған қоныс.
............................................................
.............................................................
Кемелсіз қонған елін көп тоздырған,
Қайырсыз осы секілді неткен қоныс?
....................................
....................................
Кетейін десе жөн таппай,
Адыра қалған Үш қиян,
Қол ұстасып жүрген жер [7,228].
Мұраттың өлеңдерін талдаудан Халел Досмұхамедұлының қайраткерлігі байқалады. Сыншының ондай
Мұраттың отаршылдыққа қарсылықтан туған шығармаларында, көбінесе, отаршылдардың қазақ жерін
Халел Досмұхамедұлы Мұрат ақынның өзіндік дәстүрі болғандығын да айтып
Алаш қайраткерлері қазақтың рухани дүниесін байытатын мәдени, әдеби құбылыстардың
«Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы азаттық қозғалысы жетекшілерінің жиырма жылдай
XX ғасырда қазақ жері арқылы Орта Азияға қарай ентелей
1917-1940 жылдар аралығында Исатай-Махамбет көтерілісі туралы зерттеулер жүргізілгені мәлім.
Бұл бағыттағы жұмыстардың негізін 1920 жылы 15 қыркүйекте «Қырғыз
1925 жылы Г.Сербориновтың «Исатай Тайманов» атты тарихи очеркі жарияланды.
Г.Сербариновтың басты кемшілігі патша әкімшілігінің отарлық жазбаларына сүйенгені.
Қазақстандағы азаттық қозғалыстарын бір-біріне тарихи байланыстырған А.Ф.Рязанов 1836-1838 жылдардағы
«Сорок лет борьбы за национальную независимость казахского народа (1797-1838)»
Көтерілістің себебін, негізгі кезеңдерін, қозғаушы күштерін негізінен таразылай отырып
Исатай батырдың халықты өз соңына ерте білуі оның ақыл-парасатында,
20-30 жылдары Қазақстанның қоғамдық құрылысы мен мәдениетіне, ғылымына ерен
Зерттеушілер пікірлерінің алшақтығына қарамастан, олардың барлығы отаршылдық кезеңде қазақ
1836-1838 жылдардағы халық-азаттық қозғалыстарының тарихнамасында, көрнекті ғалым В.Ф.Шахматовтың есімі
Монографияның бір ерекшелігі – оның алғашқы 9 бөлімінде Ішкі
1836-1838 жылдардағы азаттық қозғалыс туралы келелі зерттеулер ішінде 1947
Біріншіден, А.Ф.Рязанов, Г.Сербаринов, Х.Досмұхамедов, С.Асфендияров, еңбектері кейбір кемшіліктеріне қарамастан,
Үшіншіден, М.Әуезов, І.Жансүгіров қазақ әдебиеті дамуында Исатай-Махамбет туралы келелі
Исатай-Махамбет көтерілісіне 1950 жылдары, «феодалдық-монархиялық» деген баға берілсе, кейін
М.Вяткин, В.Шахматов, Е.Бекмаханов, Қ.Жұмалиевтың зерттеу объектілері осы тұста жарияланды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты — «зар заман» атауын М.Әуезов
— қазақ өлеңін түрлендіріп, жаңа сапаға жеткізуші, екіншісі
— имандылықты, мұсылмандық шарттарын жыр тілімсн уағыздаушы, үшіншісі
ҚОРЫТЫНДЫ
19 ғасырдан бастап Еуропаны таңдандырған орыстың жазба әдебиеті ұлы
Сол кездегі ақындардың шығармаларына тұсау салынды. Оның бірінші себебі
Зар заман поэзиясын зерттеп-бағалаудың көпжылдық дәстүрінде байқалған тағы бір
Зар заман өлеңдерінде азаттықты аңсаған қазақтың рухы сақталды. Бұл
Диплом жұмысында қоғамдық ойдағы зар заман ағымының отаршылдыққа қарсы
Қай кезде де, өнер иесі – өзі жасаған дәуірдің
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. –
2. Сүйіншәлиев Х. XIX ғасыр әдебиеті. – Алматы:
3. Омарұлы Б. Зар заман әдебиеті. – Астана: Елорда,
4. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат,
5. Мәдібай Қ. XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті 2-кітап. –
6. Әбдиманұлы Ө. Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық идея. – Алматы:
7. Ай заман-ай, заман-ай (бес ғасыр жырлайды) – Алматы:
8. Жұмалиев Қ. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Алматы:
9. Мағауин М. Қобыз сарыны. – Алматы: Жазушы, -
10. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995.
11. Кәкішұлы Т. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1-кітап. –
12. Әбдезұлы Қ. Тарихи тұлғалар және қазақ әдебиеті. ─
13. Әбдіғазиев Б. Қазақ әдебиеті: энциклопедиялық анықтамалық .─ Аруна,
14. Әуелбек Ә. Махамбет өміріндегі өкініш: руханият. //Дала мен
15. Базарбаева М. Замана тудырған әдебиет. – Алматы: Жібек
16. Боранғалиұлы Т. Мәңгілік Махамбет. //Егемен Қазақстан. ─ 2002.
17. Егеубаев А. Қазақ әдебиетінің тарихы. ─ Алматы: Қазақ
18. Егеубай А. Ақын және заман. //Егемен Қазақстан. ─
19. Ижанов З. Исатай-Махамбет сарбаздарының тағдыры. //Ана тілі. ─
20. Иманғалиев А. Исатай, Махамбет баырлардың ер жүрек сарбаздары.
21. Кекімбайұлы Ә. Азаттықтың ақ таңы. – Алматы: Қазақстан.
22. Көшенова А. Махамбет бейнесін танытатын шығарма. //Қазақ тілі
23. Қабдолов З. Қаһарман ақынның тағдыры мен тағылымы. //Егемен
24. Қалимжанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. – Алматы:
25. Қирабаев С. Қазақ әдебиетің тарихы. – Алматы: Қазақ
26. Қосан Т. Батыр мінген ереулі ат (Махамбет туралы).
27. Мамбетов Қ. Шортанбай поэзиясы отты да өткір. //Қазақ
28. Мырзағалиев К. Махамбет тілінің айшықтары. //Қазақ тілі
29. Мырзағалиев К. Жыраулар поэзиясы дәстрінің Дулат жырларындағы көрінісі.
30. Нұрпейісов К. Қазақ әдебиеті: Энциклопедия. − Алматы: Қазақ
31. Тұрсыбек Р. Мұрат мұрасындағы ұлттық мұрат. //Ақиқат.
57