Ж о с п а р :
I Кіріспе .......................................................................... 2
1.1. Меншік туралы ұғым.......................................................... 3
1.2. Меншік саяси-экономикалық категория ретінде.............. 5
1.3. Меншікті мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің нарықтық экономикадағы орны.................7
II Негізгі бөлім
2.1. Мемлекеттік иелігінен алу мен
жекешелендірудің әдістері.......................................................... 9
2.2. Меншік формалары мен олардың даму диалектикасы.... 10
2.3. Қазақстан Республикасында меншіктің
әр түрлі формаларының қалыптасуы........................................ 12
2.4. Мемлекеттік иелігінен алу мен
жекешелендірудің Қазақстандық үлгісі.................................... 14
III Қорытындысы
3.1. Жекешелендірудің Қазақстанға тигізетін әсері................ 18
3.2. Мемлекет иелігінен алу-меншік
қатынастарын қайта құрудың шешуші бөлігі......................... 23
Пайдаланылған әдебиеттер........................................ 31
Кіріспе
Бұл тақырып өте күрделі және көп қырлы.Ол әлеуметтік-экономикалық
Нарықты экономикаға көшу меншік қатынастарына тікелей байланысты. Өйткені
Қазіргі таңда айқындалып отырғанындай,бұрынғы көзқараспен социализм орнату жолында
Қазіргі қазақстандық заңнамаға сәйкес меншік иесі (өз
Иелену-мүлікті іс-жүзінде иелену мүмкіндігінің заң жүзінде қамтамасыз етілуі.
Пайдалану-мүліктен оның пайдалы қасиеттерін алудың,сондай-ақ одан пайда табудың
Билік ету-мүліктің тағдырын айқындаудың заңмен қамтамасыз етілуі.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі меншіктің жеке, мемлекеттік
Нарықтық экономиканың қалыптасуы меншік қатынастарын өзгертудің заңды
Сондықтан,мен бұл тақырыпты таңдап, оны толығымен зерттеп,алдыма қойған
1.1. Меншік туралы ұғым
Қай ел болсын, оның шаруашылық өмірімен жете
Меншік – қоғамдық құрылыстың экономикалық негізі – қоғамдық
Меншіктің пайда болу табиғатына қомақты үлесті Уильям Петти,Давид
Бұрынғы Одақтағы қоғамдық ілімдер дамуының басты кемшілігі –
Екіншіден, көп уақыттар бойы меншіктің экономикалық және құқықтық
Әйтсе де бірқатар экономикалық әдебиеттерде бұл проблема
Олар меншік туралы ұғымдарды толықтырып отырды. Мұның позитивті
Меншік қатынастары құқықтық және экономикалық материалдардан тыс
Ендігі басты мәселе – меншіктің мәні және сыпаты
Меншік дегеніміз - өндіріс құрал-жабдықтарын және өндірілген өнімдерді
Күнделікті тәжірибеде меншік қатынастарының экономикалық мазмұны мен оның
2.Меншік саяси-экономикалық категория ретінде
Мұны өндірістің қоғамдық формасын анықтайтын, адамдар арасында құрал-жабдықтарды
Сонымен, меншік экономикалық категироя ретінде – экономикалық қатынастардың
Өндіріс процесін адамдардың өзінен тыс табиғатты иемденуі деп
Сөйтіп, экономикалық категория ретіндегі меншіктің мазмұнына жоғарыдағыдай анықтама
Меншік – иемдену, билеу, пайдалану тәрізді күрделі
Қоғам өзара қарым-қатынастағы және әрқайсысының ерекше өзіндік мүдделері
Иемдену – адамдар арасындағы экономикалық байланыстарды бейнелейді,
Иемденуге қарама-қарсы ұғым – иелігінен айрылу. Иемдену ұғымы
Көптеген жағдайда құрал-жабдық иелері өздері өндіріс процесімен айналыспайды.
1.3.Меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің нарықтық экономикадағы
Өтпелі кезеңде нарықтық экономикаға өту мемлекет үшін
Бұрынғы кейбір социалистік елдерде мемлекеттік
Осылардың барығы бәсекелестік нарықтық ортаны
Өтпелі экономика кезіндегі мемлекеттік қатынастарды басқаша құрудың
Экономикалық әдебиеттерде мына екі терминді:
Мемлекет қармағынан алу-мемлекеттік меншікті өзгертуге байланысты мемлекеттің экономикадағы
Мемлекет қармағынан алу монополизмді жеңуге,бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамытуға
Ол мына бағыттар бойынша жүреді:
1)иемдену процестін мемлекет қарамағынан алу;
2)шаруашылық жүргізудің сан түрлі нысандарын жасау;
3)жаңа ұйымдық құрылымдарды қалыптастыру.
Экономиканың мелекеттен алу-жай емес, кең көлемді
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру барысында шешіліп жатқан экономикалық міндеттерге
-бюджет тапшылығының едәуір дәрежеде түсімі жоқ және тиімділігі
-жекешелендірілген кәсіпорындарда экономикалық өсуі арқасында ұлттық экономика тиімділігінің
-шаруашылықты тиімді жүргізуші субъектілер ретінде жеке меншік иелері
-нарықтық экономикадағы негізгі субъектілер ретінде экономикалық тәуелсіз
-еңбек қызметкерлерінің материалдық ынталылығын арттыру және соның негізінде
- жеке меншікке ие адамдар санын көбейту мақсатымен
-нақты ортаны жасау мен ұлғайту және өндірістің монополиясыздандырылуын
-капиталдың салалар арасындағы ауыс-түйісін арттыру және экономикадағы құрылымдық
-тиімді жұмыс істейтін кәсіпорындарды жекешелендіруге жеке меншік салымшылары
- капитал рыногын жасау;
-шағын және орташа бизнесті дамыту;
- кәсіпорындардың шешімдер қабылдауына мемлекеттің араласуын шектеу.[5]
2.1. Мемлекеттік иелігінен алу мен жекешелендірудің әдістері
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік объектілерін мемлекеттен алу мен
Бұл құбылыс агроөнеркәсіп кешенінде былай жүзеге асады:
- совхоз бен басқа да ауылшаруашылық кәсіпорындары, фермерлік
- ашық және жабық типтегі акционерлік қоғамды құру;
- құс фабрикасы мен кешендерін, теплица комбинаты акционерлік,
- рентабелді емес мемлекеттік ауылшаруашылығы кәсіпорын
Меншікті мемлекеттен алу мен меншікті жекешелендіру тғыз байланысты
Мемлекеттік меншікке жататын барлық халық шаруашылық салалары –кәсіпорын,мекемелер
Жекешелендіру-меншікті мемлекет қарамағынан алудың бағыттарының бірі,оның мәні-меншікті жеке
2.2. Меншік формалары мен олардың даму диалектикасы
Меншік – қашанда белгілі бір тарихи қалыптасқан формаларда
Адамзат қоғамының тарихи даму барысында құрал-жабдық меншіктерінің әр
Жалпы меншік – ұжым ретінде бірлескен адамдарға берілген
Меншіктің басты формасының бірі – ұжымдық кәсіпорынның меншігі.
Ұжымдық меншіктің: кооперативті меншік, шаруашылық қоғамы мен серіктестіктердің,
Жеке меншік – жеке адамдардың өндірістің заттық факторларына
Өз еңбегіне негізделген жеке меншіктің субъектілері – жеке
Өзге адамның еңбегіне негізделген жеке меншік - өзгенің
Меншік түрлерін қайта қалыптастыру кезінде адам өзін іс
Біз көп уақыттар бойы кеңестік экономикалық әдебиеттер арқылы
Қазіргі таңда біз меншіктің көптеген әр түрлі формаларын
Біздің нақты мойындайтын қағидамыз меншіктің қай-қайсысы болсын, олардың
Мәселен, жеке меншіктің пайда болуы адамдардың даму деңгейінің
Жеке меншіктің екі тарихи рөлін жоққа шығаруға болмайды.
Жеке меншіктің негізгі «ақауы» - өндіріс құрал-жабдықтары иелері
2.3. Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
Республикамызда нарықтық қарым-қатынастарды қалыптастыру бағытында көптеген шаралар жүзеге
Мемлекеттік меншіктің бүкіл қоғамды түгел қамтитын сыпатынан айыру,
Қазақстан Республикасының «Меншік туралы Заңының» біршама ерекшеліктері бар.
Сондай-ақ, осы құжатта меншіктің бір түрін екінші бір
Жалпы меншік туралы сөз болғанда, ол бір-бірімен өзара
Бұл айтылғандардың үлкен әлеуметтік маңызы бүгінгі таңдағы Егемен
Мемлекет барлық меншік субъектісінің заң алдындағы теңдігін қамтамасыз
Меншік объектілері мен субъектілері, олардың негізгі салаларының әр
Конституцияда тікелей меншіктің екі түрі – мемлекеттік және
Мұндағы басты ерекшелік: Заңнан «ұжымдық меншік» деген ұғым
арендалық кәсіпорынның меншігі;
кооперативтердің меншігі;
шаруашылық қоғамы мен серіктестіктің меншігі;
акционерлік қоғамының меншігі;
ассоциациялардың және бірлестіктердің меншігі;
қоғамдық ұйымдар мен қорлардың меншігі;
діни ұйымдардың меншігі.
Сонымен, нарықты экономикаға көшуге байланысты меншік қатынастарын
Меншіктің әр түрлі формалары – бұл олардың механикалық
Тағы да бір маңызды мәселе. Меншік формасының плюрализмі
2.4. Мемлекеттік иелігінен алу мен жекешелендірудің Қазақстандық үлгісі
Экономиканы әміршілдік басқару жүйесі кезінде мемлкеттік меншік
Меншік құқығы экономиканы мемлекеттен алу мен жекешелендіру арқылы
Ұлттық бағдарламаға сай Қазақстан Республикасында мемлекеттен
І кезең 1991-1992 жыодар аралығын қамтиды. Бұл кезеңдегі
ІІ кезең 1993-1995 жылдарды қамтиды. Бұл кезең
Жекешелендірудің екінші кезеңінің негізгі мақсаты- мемлекеттің республика
Жекешелендірудің екінші кезеңінің бағдарламасы институционалдық реформалардың негізгі бағыттарын
« шағын жекешелендіру », ол шағын сауда
жұмысшылар саны 200-ден 5000-ға дейін жететін орташа
ірі және бірегей мүлік кешендерін (жұмысшылар саны 5000-нан
«мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарын (совхоздар) жекешелендіру.
Жекешелендірудің ІІІ кезеңі 1996-1998 жылдар аралыын қамтыды және
Үшінші кезеңі Бағдарламасының басты мақсаты жекешелендіру процесін аяқтау
Үшінші кезеңі мемлекеттік меншіктің тек ақшалай қаражатқа жекешелендірілуін
мүліктік кешен ретінде мемлекеттік кәсіпорын;
жекешелендірілуі тұйық технологиялық циклді бұзбайтын мүліктік кешен
кәсіпорын мүмкін, мемлекеттік кәсіпорынды жойған жағдайда, тек аукционда
шаруашылық серіктестіктердің жарғылық қорларындағы мемлекеттің акциялары мен үлестерін.
Сондай-ақ мемлекеттің акциялар пакеті мен үлестерін сенімдік басқаруға
электроэнергетикалық кешендегі;
мұнай-газ және мұнай-химия кешеніндегі;
металлургиялық және тау-кен кешеніндегі;
көлік -коммуникация кешеніндегі;
агроөнеркәсіп кешеніндегі;
әлеуметтік саладағы секторлық бағдармаларды.
ІV кезең 1999-2000 жылдар аралығын қамтыды және Қазақстан
ІV кезең Бағдарламасының басты мақсаты – жекелендіру мен
Бағдарламаға сәйкес:
мемлекеттік акцияларды иемдену және пайдалану құқықтары салалық
«көгілдір фишка» ретінде анықталып, мемлекет оларда үлес қосушы
мемлекеттік мүлікті республикалық және коммуналдық деп бөлу жүргізілді;
1999-2000 жылдары Мемлекеттік мүлік комитеті мен оның облыстық
Алғашқы кезеңде жекешелендіруден 4144 млн. рубль алынған. 1993-2000
Жекешелендірудің төмендегідей тәсілін айтуға болады:
а) аукциондық, жекешелендірілетін меншікке кім жоғарғы баға
ә) конкурстық – таңдау сатушының ойынша, дұрыс
б) кәсіпорын акциясын ересек тұрғындарға беру;
в) купондық тәсіл.
Жекешелендіруді кейде дүниежүзілік жаулап алып бара жатқан
Республикамызда ұзақ жылдар бойы санамызға
Қазақстан Республикасы 1993 жылы қараша айынан бастап
Жекешелендірілген инвестициялық купондарды қайтарымсыз үлестіру;
Жекешелендірілген инвестициялық купонды тек қана инвестициялық жекешелендіру
Инвестициялық жекешелендіру қоры азаматтардың жақсы кәсіпорында жекешелендіруге қатысуына
Қазақстан Республикасы тұрғындары инвестиция купонын 5% артығын аккумациялау
бір аукционда кәсіпорын акциясының 10% артығын ала-алмайды;
бір ғана жекешелендірілген объектіге жиналған инвестициялық купонның 5%-тан
Кәсіпорындарды жекешелендіруден түскен қаражатты үлестіру
млн. тенге
1992ж 1993ж 1994ж 1995ж 1996ж 1997ж 1998ж 1999ж
Жеке-руден түсті-барлығы 4144,2 542,6 590,2 1383,1 31105 55990,6
Оның ішінде үлестірілді:
Республикалық бюджетке 3295,7 516,9 489,8 1245,8 30053,4 54511,4
Жергілікті бюджетке 848,5 1,7 16,2 135,8 924,6 227,6
Басқа мақсаттарға - 24 84,2 1,5 127 1251,6
3.1. Жекешелендірудің Қазақстанға тигізетін әсері
Рыноктық экономикаға көшу мен меншік қатынастарын түбірімен өзгертуді
Мемлекет иелігінен алудың мәні мынада.Орталықтандырылған мемлекеттік экономиканы көп
Жекешелендірудің ең қарапайым түрі өнім шығаратын кәсіпорындарды (өндірістік
Жекешелендірудің субъектісі физикалық мағынада- жеке азаматтарды, заңдық мағынада
Мемлекеттік иелігінен алу мен жекелендірудің объектісі мемлекеттік мүлік,
Сансыз кедергілерге тап болып, қолды бір сілтегендер де,
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттен алу мен меншікті жекешелендіру меншік
Жекешелендіру барысында шешілетін әлеуметтік міндеттерге мыналарды жатқызу қажет:
-азаматтардың экономикалық және саяси бостандығы үшін негіздер қалау;
-азаматтардың жеке потенциалының неғұрлым толық ашылуы үшін
-әр түрлі жеке меншік иелерінің қалың тобы басым
3.2. Мемлекет иелігінен алу-меншік қатынастарын қайта құрудың шешуші
Қазақстан Республикасында меншіктің алуан түрлері мен формаларын қалыптастыру
Меншік туралы Заңның 1-бабында, мемлекет иелігінен алу -
Меншік мемлекет иелігінен алу – күрделі, қарама –
Әлбетте, бұл елдер үшін аталған процесс дәстүрлі және
Тағы бір айта кететін жайт. Біздер көп укладты
Жалпы меншікті мемлекет иелігінен алу - мемлекеттік кәсіпорындарды
Қазақстан Республикасында бұл процесс меншікті мемлекет иелігінен алу
1992 жылғы 1 қазандағы жағдайы бойынша, республикада төрт
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен
1993жылы 5-наурызда «Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алу мен
Олардың ішіндегі аса маңыздылары: «Жекешелендірудің инвестициялық купондары
Жалпы кіші жекешелендіру үрдісі үш кезеңнен тұрады:
Бірінші кезеңде негізінен – жалпы жекешелендіру объектілері мен
Екінші кезең – объектіні аукционда немесе байқау
Кәсіпорынды таратқанда немесе жойғанда еңбек ұжымын әлеуметтік қорғаудың
Үшінші кезең объектіні сатудан тұрады. Меншік түрін алдын
Кіші жекешелендірудің айрықша ерекшелігін сол Ұлттық бағдарламада аукционда
Кіші жекешелендірумен қатар, жаппай және жеке жобамен жекешелендіру
Осыған байланысты екінші кезендегі жекешелендірудің ерекшеліктері де аз
Бұл тұста ескеретіп жайт мынаған саяды. Жаппай жекешелендіру
Мәселен, жекешелендірудің инвестициялық купондарының ақшаға баламалылығы жоқ және
Жекешелендірудің инвестициялық қорлары – жалпы жекешеленіру мен республика
Жекешелендірудің инвестициялық қорлары арқылы миллиондаған купон иелері
Бүгінгі таңда жекешелендіру жөніндегі ұлттық бағдарламаны жүзеге асыру
1993 жылы 2,7 мың кәсіпорын жекешелендірілді. Олардың 21
Жекешелен-
дірілген кәсіпорын-дар/барлығы Соның ішінде Жекешелендірілген мүліктердің бағасы, млн.тенге
Акционерлік қоғамдардың үлесі Жеке адамдардың үлесі Бастапқы бағасы
Сауда 392 125 92 82,7 31,9
Қоғамдық тамақтандыру 79 11 27 0,8 3,5
Тұрмыстық қызмет көрсету 210 33 74 6,7 5,3
Коммуналдық шаруашылық 46 7 32 4,1 0,6
Жалпы жеке жекешелендірудің басталған кезеңінен 1994 жылдың 1-шілдесіне
Мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу процесі оңайлықпен жүзеге
Ең бастысы бір мезгілде барлық субъекті атаулыны меншік
Пайдаланылған әдебиет:
Экономикалық теория негіздері Я.Әубәкіров
Алматы 1998ж. «Санат» 310-314, 318-323 бет
Экономикалық теория
С.С.Мәуленов, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов
Алматы 2004ж. «Экономика» 45-47бет
Экономикалық теория
О.Қ. Шеденов, Е.Н.Сағындықов, Б.А.Жүнісов
252бет
Экономикалық теория
В.Крымова
«Кестелі оқу құралы»
Алматы 2003ж. 19-20бет
21 ғасырға қандай экономикамен кіреміз
Оразәлі Сәбден
Алматы 1997ж. «Қазақстан» 104-106бет
Жалпы экономикалық теория
О.Қ. Шеденов, Е.Н.Сағындықов, Б.А.Жүнісов
Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университет 2004ж. 21бет
Нарықтық экономика теориясына кіріспе
Б.Мәдешев
Алматы «Экономика»1995ж. 47-51, 54-64бет
Қазақстан Республикасының Конституциясы
Алматы «Жеті Жарғы» 2000ж. 7-8бет
27