ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті
Д И П Л О М Ж Ұ М
ТАҚЫРЫБЫ: Түркі әлемі және Қорқыт дәуірі
ОРЫНДАҒАН: Биманова Әйгерім
Тарих-04-1 оқу тобының студенті
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІСІ: Л.Т.Джумалиева
Тарих және философия
кафедрасының аға оқытушысы,
тар.ғ.к.
Қорғауға жіберілді: О.Д.Табылдиева т.ғ.к,аға оқытушы
Тарих және философия
кафедрасының меңгерушісі
Ақтау-2009 жыл
Ж О С П А Р Ы :
КІРІСПЕ
І тарау. Ежелгі түркі өркениеті және Қорқыт ата мұралары
ІІ тарау. Ежелгі түркі өркениеті: тарихи аспектілері және қазіргі
ІІІ тарау. Қорқыт мұралары Түркі әлемінің назарында
Қорытынды.
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
К І Р І С П Е
2004 жылғы 04-сәуірде Астанада Парламент палаталарының бірлескен отырысында Мемлекет
Бұл жолдауда Елбасы ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға
Соның ішінде екінші тарауының 2.3 тармағында Мәдени-тарихи мұраны сақтауда
Руханият пен білім беру салаларын дамытудың аса маңызды құрамдас
Біріншіден, халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соның ішінде осы
Екіншіден, ұлттық тарих ішінде ерекше маңызы бар елеулі мәдени-тарихи
Дәстүрлі мәдениетті жаңғырту, өз елінің тарихи тәжірибесіне жүгіну- бұл
Бұның соңында қоғамдық ой-сананы түлету, қалыптастыру, ұрпақтарды тәрбиелеу сияқты
Бұл мәселелерді қалпына келтіру экономиканың дамуымен жүзеге аспақ.
Сол себепті де «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатына
Мәдени мұраны жинақтау шарасы алдымен өз ішімізден, бұған дейін
Еліміздің мемлекеттік егемендігін жариялауы және осыған орай орныққан жаңа
Осындай, кезеңде Мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңесте «Қазақстан Республикасында
Сол міндеттердің бірі ел тарихы мен оны мекендеген әр
Осыған орай соңғы жылдары тарихи тақырыптарға арналған кітаптар, оқулықтар
Мәселен, белгілі ғалым Әділхан Байбатбатша жазған «Қазақ даласының ежелгі
Ол соңғы деректерге сүйене отырып, қазақтардың үш жүзге бірігуі
«Игілікті өзгерістерге,-деп жазады Әділхан Байбатша,-қазақ даласын мекендеген сақ тайпаларының
Үйсін батыр әкелген тұрақты мемлекет қалыстасты. Мемлекеттің халқы құрамдасқан
Әділхан Байбатшаның материалында қаңлылар туралы да жаңа деректер келтірілген.
Оның пайымдауынша Сырдария бойында, Арыс өзенінің құйылысының төменгі жағындағы
Қаңлылар біздің дәуірімізге дейінге 6-ғасырға дейін Қытаймен дербес дипломатиялық
Сонымен, қазақ халқы сақтардың қауымдасуының нәтижесінде дүниеге келіп, мемлкет
Қазақ халқының айтуынша Ұлы Жүз –Үйсін, Орта Жүз-Арғын, Кіші
Бұл этникалық процесс қазақтардың Батыс Түрік қағанатының құрамына кіруі
Халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруда Қ.Аманжолов, Қ.Рахметов 1996 жылы жазған
Тарихи жазбаларда кездесетін он екі тайпа түркі елі деген
Мәселен, түркі этногенезінің бірінші сатысы-олардың дербес халық болып тарих
Түрік этногенезінің екінші сатысы- түркі тайпаларының дербес мемлекет ретінде
6-9 ғасырларда түркі көшпелі тайпалары өздерінің байланыстарын одан әрі
Олардың әлеуметтік саяси құрылымдарының беріктігі көшпелі түркі тайпаларының батысқа
Қ.Аманжолов пен Қ.Рахметовтің бұл еңбегінде түркі тайпаларының діни сезімдері
Орта Азия мен Қазақстанда арабтар барлық сауатты кісілермен дін
Мұсылмандардың бір белгілісі болып саналатын бас киім киіп жүру
Сондықтан түркі тайпаларының тарихында ислам дініне қарсылық білдіріп, одан
Орта Азия мен Қазақстан жерлеріндегі 8-10 ғасырлардағы Қорқыт дәуірін
Біріншіден, көне түркілер тарихының Қорқыт дәуірінде түркі тайпалары жаулап
Екіншіден Қорқыт дәуірінде Сырдария қалалары қуаттанып, қала мәдениетінің көркеюінде.
Үшіншіден Қорқыт өзі өмір сүрген дәуірде түркі халықтарына өлмес
Сонымен түркі әлемі және Қорқыт дәуірі тақырыбына арналған зерттеулер
Өйткені 21-ғасырда өркениетті дамудың тиімді нысандарына қол жеткізу үшін
Осы орайда, егеменді еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Солардың ішінде еліміздің егемендігі, халқымыдың рухани байлығы, табиғи ресурстарымыздың
Әрине хылқымыздың бұл санасының қалыптасуын Қорқыт дәуірінен бастап зерттеуіміз
Біздің осындай артықшылықтарымызбен қатар Қазақстанның мүмкіншіліктерінің мол екендігінде.
Ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында бірінші мүмкіндік еліміздің Еуразия
Бұл мүмкіншілікте көне түріктер тарихы және Қорқыт дәуірінен бастау
Оған 1997 жылы қабылданған «Қазақстан-2030» жолдауының ұзақ мерзімді басым
Тақырыптың зерттелу дәрежесіне назар салсақ Қорқыт өзі өмір сүрген
Диплом жұмысының деректемелік негізін мерзімді басылымдарда жарияланған ақпараттар, мақалалар
Жұмыстың методологиялық негізін
Қазақстан Республикасының егемендік алғаннан кейінгі үрдіс алған ғылыми ұстанымдардан
Методикалық негізді анықтауда жергілікті және республикалық басылымдарда жарияланған еңбектер
Диплом жұмысының мақсаты Қорқыттың өмірде болғаны, 9-10 ғасырларда дәурен
Диплом жұмысыны құрылымы. Кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, сілтемелер және
І тарау. Ежелгі түркі өркениеті және Қорқыт ата мұралары
Тарихи және этнографиялық зерттеулердегі, көне жазбалардағы абыздар жөніндегі мағұлматтар
Қазақ әдебиетіндегі саз бен сөздің көне тұтастығы олардың қазіргі
Қорқыт нақты тарихи тұлға және ол абыздардың ең көрнекті
Қобыз өзінің тарихи дамуы бойында ірі қоғамдық-әлеуметтік қатынастың, танымдық-ағартушылық
Қорқыт күйлері күй аңыздары мен тапонимикалық аңыздармен бірге орындалады.
Елге бата беру көне түркілік дәуірде Тәңірлік діннің ең
Сондықтан, Көне түркі қағандарының ақылшысы болған Тоныкөк пен Қорқытты
Қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуде шариғат сияқты діни қағидалар емес,
Кейіннен бұл құбылыс исламдық ұстанымдар мен Құранға негізделгне шариғат
Досай Кенжетай. Абыздар өзі өмір сүрген ортада ерекше құрметке
Сол арқылы қоғамды ізгілікке тәрбиеледі. Оның бойында қарапаым адамдарда
Сонда әрбір абыз-әулие, бірақ әрбір әулие абыз емес. Себебі
Абыздар мен ислам әулиелерін жақындастыраиын діни негіздерде бір. Абыздар
Бұл туралы Абылай былай дейді: Алланың өзіде рас сөзі
Абыздардың сәуегейлік қасиеті-интуитивтік сана-сезімінің жемісі туралы олардың бойындағы айрықша
Абыздардың сәуегейлік қасиетін кеңес дәуіріндегі атейстік көзқарастар тұрғысынан түсіндіру
Бұл тұста Әбу-Насыр Әл-Фараби, Әбу-Хамид Мұхаммед Әл-Ғазали, Платон, Аристотель
Олар: инстинкт сана-сезім, кәсіптік сана-сезім, көркемдікті таныған-эстетикалық түйсік талғам
Абыздарда болған сәуегейлік-бүкіл адамзат баласымен жасасып келе жатқан қасиет.
Абыздар көне түркілік мәдениетіміздің адамзат баласына тән сана-сезімдердің тәрбиелік
Сондықтан осы мақсатта олардың атқарған функциясы барлық жаны бар
Рухани күш табиғатының бастауы, асылы жайында ғұлама ғалым Әбу-Насыр-Әл-Фараби
Қорқыт мұрасын сақтауда ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші–жырау- бақсылардан бастап ақын-жыршылардың жазушылардың
Қорқыт мұрасындағы абыздар дәстүрі туралы Қорқыттың тарих және өнеріндегі
Себебі ежелгі мәдениетке тән синкреттік формада қабысқан даналық ой
Сондықтан Қорқыт ата мұрасын абыздардың шығармашылық дәстүрі-бақсы, жырау, жыршы,
Бұлай дейтін себебіміз абыздың бойында: бақсыға тән қобызбен сәуегейлік
Осыған орай тағдыры бөлек болғанымен, өмірдің тауқыметін қабылдау принципі
Себебі, қазақ халқы көне сақтардың, ежелгі ғұндардың, ескі оғыз-қыпшақ
Осыған орай, біріншіден, Қорқыт Қазақ музыка тарихында күй жанрының
Екіншіден, жыраулар творчествосында олардың ұстазы.
Үшіншіден, қазақ халқының көне мәдениетінде елеулі орын алған наным-сенім
Қорқыттың рухани дүниетанымы жайлы Шәкір Ыбыраев: «Рас,Қорқыт- көреген қасиетті,
Ол не айтса да, сол болады.Міне осы тұста Қорқыттың
Анығырақ айтқанда мұсылман әулиелеріне тән қасиеттер мен ескі шамандық
Бір жағынан көрегендік болашақты болжау,ежелгі абыздарға, бақсыларға тиесілі; ру-тайпалардың
Ру-тайпа ішіндегі ең беделді адамдар да солар.
Екіншіден, бұл сияқты қасиеттер мұсылман әулиелерінің де негізгі белгілері
Ескі абыз бен мұсылман әулиесін қатар қою себебі, екі
Сәуегейлік қасиет-бұл интуитивтік сананың жемісі.
Интуитивтік сан-сезімінің тарихи –теориялық қағидалары бойынша, ақиқатты таныған тұлғалардың,
Көне түркілік дәуірден белгілі болған Қорқыт атаның сәуегейлік қасиеті
Ең жоғары интуитивтік сана-сезім арқылы көзге көрінбейтін көмескі дүниені
Ал көмескіні болжау Ислам дінінде бірінші пайғамбарларға, әулиелерге, машайықтарға
Қорқыт жайлы деректердің әрқилы болғанына қарамастан, біздің алдымызға қойған
Осыған орай оның исламды қабылдады ма, қабылдамады ма немесе
Біздің ұлттық салт-дәстүрімізде тасқа таңба басқандай санамызға терең із-қалдырған
Сондықтан рухани дүниетанымымыздың асылы болған өнеріміз бен тарихымыз және
Егер қазақ халқының да ұлттық руханиет тарихында басқа халықтарға
Қазақтың абызы болсын, би-шешендері мен батырлары және күйші жыраулары,
Халыққа үгіт-насихат беріп, елдің эстетикалық түйсік-талғамын тәрбиелеп, елін жерін
Яғни қазақ халқының әлемді танудағы дүниетанымы, мифологиялық түсініктермен қалыптасқан.
Бұл жайында Басиловтың «Шаманское ритуальное врачевание- это архаическое форма
В отличие от современного врача, владеющего опытом психотерапевтического воздействия,
Қорқыттың қобызы жайлы деректер мен оның он бір күйі,
Оны абыз деудің себебі, ол Қызылорда қаласындағы ескі базардың
Бақсылардың тағы бір ескере кететін тағы бір ерекшелігі-өздерінен бұрынғы
Нысан абызда өзін таныстырмас бұрын: «Қорқыт еді ежелден-ақ күй
Абыз тұлғасын әңгіме еткенде, оның айнымас серігі «қобызға» да
Өйткені, қобыз қазіргі біздің қабылдауымыздағы сияқты музыкалық аспап қана
Ақиқатты тануда ұлы болжам сөйлеуде абыздың қобызы дәнекерші-медитациялық құбылыстың
Қазіргі көптеген өнер, әдебиет жанрлардың негізінде көне қобыз күйлері
Алайда осы өнер, тұтастығын өз болмысында, толыққанды түрде көрсетіп
Оны геософия, этнография, тарих, музыка тану, философия ғылымдарының жәрдемімен
Қорқыттың қобызы-бақсыларға экстазға түсу үшін, басқа дүниемен жалғасу үшін
Бұл ойымызды М.Әуезовтің мынандай пікірі растайды: «Көп бақсының жын
Күй-ән жырдан бөлек. Бақсы атуалының барлығы да қобызбен Қорқыт
Күй мен сарын бақсының сүйеуі, қызулы толғақты халге жеткізіп,
Мазмұны жағынан Қорқыт күйлері ертеден келе жатқан күңіренген, толғанған
М.Әуезов осы пікіріне арқа сүйей отырып, мынандай ғылыми түйіндердің
Біріншіден, Қорқыттың қара қобызы мен күйі –бақсыны басқа әлеммен,
Екіншіден, оның характері М.Әуезов айтпақшы, мазмұны: «күңіренген, толғанған суық
Бұл ойымызды дәлелдейтін қобыз аспабының шығуына қатысты және Қорқытың
«Қорқыт түс көреді. Түсінде оған көр қазып жатқан адамдарды
Қай жерге барса да осы түсті көреді. Амалы таусылған
Біріншіден, қазақтар қобыз аспабы бар екені рас және «күй
Қорқытты қобыз жасауға итермелеген оның түс көруі. Өзінің дүниеде
Барлық пайғамбарлар Әзірейіл періштемен жан берердің алдында бірер-ауыз тілдесетін
Тағы Қорқыттың дүниенің төрт бұрышын кезуі-бұл да рухани қажеттіліктен
Тәңіріні табу, онымен үндесу оңай шыға салатын жол емес,
Дүниенің төрт бұрышын кезу-арқылы интуитивтік сана-сезімнің иелері рухани жасампаздық
Қорқыттың астындағы Желмаясын сойып, оның терісімен қобызды қаптауы да
Жаратқан иенің жолына астындағы жалғыз көлігі-«Желмаясын» союы- Тәңір жолына
Түп иенің жолына құрбан шалу-Тәңіріні мойындаудың, оның жолына түсудегі
Ибрахим пайғамбардан қалған дәстүр. Тағы бір, Қорқыттың дүние танымына
Бұл жерде оның кілемі Сүлеймен пайғамбардың заманындағы кілемді еске
Қорқыттың кілемі де су бетінде батпай тұрады, оның үстінде
Қорқыттың интуитивтік сана-сезім иесі болғандығын қазақ аңыздарынан білуімізге болады.
Яғни, халық санасында ол – «Әулие» суға батпайды. Оның
Абыздардың көмескіні болжап, сәуегейлік айту, қабілетімен бірге кейінгі бақсы-балгерлер
Абыздың қобызы- басқа дүниемен байланысты жалғастырушы көпір ғана емес,
Бұл жөнінде бізге Әбу-Насыр Әл –Фарабидің музыканың үш түрі
Бірінші түрі адамға демалыс беретін музыка екен;
Екінші әр түрлі сезімді оятатын музыка, ал үшіншісі терең
Қорқыт күйлерінде кез келген тыңдаушыны терең ойға жетелейтіе күш
Қорқыт жайлы аңыздарда кездесетін Тәңіріден келген өлімге іштей келіспеушілік
Алланың Әмірімен төрт адам тірі кеткен:
Олар Иса рухы Алла, Ыдырыс Набиолла, Ильяс пен Қызыр
Ал, теңізде жүретін Ильяс пен шөлде жүретін Қызыр, яғни
Сондықтан, өлмес өмірдің дауасын өнермен ұштастыруы да үлкен мистикалық
Бірақ, Қорқыт-қазақ өнерімен әдебиетінің ең ертедегі рухани алыбы, жасампазы,
Мәселен: оның ажалы жайлы түс көруі; дүниенің төрт бұрышын
Себебі, аңыздағы Қорқыттың іс-әрекеттері жай адамға тән құбылыc емес.
Осы заманға жеткен «Абыздың толғауы» күйі бұрынғы белгілі Қорқыт
Күйдің функционалдық қызметі, мазмұны көркемдік жағынан оның Қорқыт мұрасына
Қорқыттан қалған және ол жайындағы рухани-фольклорлық мұралардың бір кезеңдерде
Қазақ мәдениеті тарихы үшін, әсіресе «Қорқыт Ата кітабы» мен
Қорқыт-тарихта болған өнер иесі. Заманының ақсақал-биі, батыры, даңқты ақылгөй
Зерттеушілер пікірінше ол Оғыз-кыпшақтардың Баят-Қият руынан шығып, сегізінші-тоғызыншы ғасырларда
Қорқыт істерін әр халық әр түрлі аңыз еткен, оның
Қорқыт ата кітабын тұңғыш зерттеушінің бірі неміс ғалымы Н.Ф.Диц
Ал, Оғыздар тоғызыншы және оныншы ғасырларда ірі мемлекет құрған.
Олар Алтайдан Батысқа қараған кең өлкені Орта Азия мен
Соның ішінде, кейін қырғыз, қазақ, түрікмен, өзбек, әзербайжан аталып
Сондықтан «Қорқыт ата кітабын» сол халықтар арасында кең тараған
Ал, осман түріктерінің ұлтжанды тарихышылары «Қорқыт атаны» иеленіп, өздерінің
Кеңес ғалымдарының болжауынша «Қорқыт ата кітабы» бір мезгілде жазылған
Ол-ең алдымен халықтардың ауыз әдебиетінде ғасырлар бойы айтылып келген
Ол ілкіде ұсақ жыр, ертегі әңгіме түріндегі өмір сүріп
Эпостағы «Домрул» (Домбаул), «Хан-Төрәлі» жырлары тіпте әріде 5-6 ғасырларда
Қорқыт оқиғасына тікелей байланысы жоқ, өзінше бөлек шығармалар.Оларды жыршылар
«Қорқыт ата» циклында осындай он екі жыр әңгімен бір
Эпостың бұлайша циклденіп, біту кезеңін В.М.Жирмунский 14-ғасырдың орта шенінен
Жыр оқиғасы әр түрлі географиялық ортада өтеді.
Бірі Алтай жағында болса, енді бірі Орта Азия, Жетісу
Бұлай болуын зерттеушілер оғыздардың бір кездерде сол өлкелерді қоныстанғандықтарымен
Бұл болжаудың да шындығы бар. Соған қоса, біздіңше «Қорқыт
Сондықтан «Қорқы ата кітабын» бір ғана халық меншіктене алмайды.
Онда, қазіргі бірнеше түркі халықтардың үлесі бар.
Бұл пікірдің шындығын «Қорқыт ата кітабының» мазмұнына көз жіберген
«Қорқыт ата кітабының» мазмұнына В.Бартольд аудармасы бойынша танысуға болады.
Қорқыт әлемі Кіші Азия, Орта Азия, Әзербайжан, Қазақстан, Түркия,
Мысалы, Шоқан естіген аңызда Қорқыт – қазақтардың бірінші бақсы
Г.Потанин Қорқыт–қазақтың тұңғыш жырауы десе, ал И.Кастенье Қорқытты қазақтың
Қорқыт туралы аңыздардың біразын Ә.Диваев жазып алған.
Ол Қорқыттың моласын 1898 жылдары тауып, суретке түсіріп, көптеген
«Мола туралы бірер сөз» деген еңбегінде ол: Қорқытты қазақ
Қазақтар арасында көп тараған аңыздың бірі Қорқыттың өлімі туралы
Ол, Қорқыттың өлімнен қашып, ақыры Сыр суының үстіне кілем
Осы аңызды И.А.Кастанье да естіп жазып алған. Бұл сияқты
Қазақ жерін көп аралап, бағалы этнографиялық деректер жазып қалдырған
«Қорқыт атаның» сюжетін 1921 жылы Ғалымжан Шарипов, Қазан қаласында
Бірақ аталған басылым тым еркін болғандықтан, ғылыми жағынан маңызы
Жоғарыда аталған зерттеушілердің бәрі де қазақ еліне тараған Қорқыт
Қазіргі қазақтың көрнекті әдебиетшілерінің де көпшілігі Қорқыт туралы аңыздарға
Осыған орай Сыр бойындағы Қорқыт қабірінің жанынан 1980 жылы
Енді жоғарыда сөз болған «Қорқыт ата кітабының» сюжеттік ұқсастықтарына
Сондай-ақ түркмен, өзбек, қарақалпақ, қырғыз тағы басқа халықтардың жыр
Қазақ жырларының ішінде «Қобыланды», «Алпамыс» сияқты жырлардың көптеген оқиғасы
«Қорқыт ата кітабындағы» Қазан мен Қобыландының елін сүюі, шабылған
«Қорқыт ата кітабында» қазақ аңыз жырларындағыдай ұғымдас болып келеді.
«Қорқыт ата кітабындағы» Бейректі тұтқыннан босату эпизоды да «Қобыланды»
Қазақ жырларында кездесетін белқұда, бесік құда салты «Қорқыт ата
«Қорқыт ата кітабында» нақыл сөздер де көп кезігеді. Олардың
Ең бір таңғаларлық жағдай «Қорқыт ата кітабының» тілі қазіргі
Біз Анкара, яғни Түркия қаласында 1964 жылы басылған «Қорқыт
Киіз үй жабдықтары, мал аттары, үй саймандары, адамның, малдың
1970 жылдың аяғында «Қорқыт жырларының» көркемдік сырын ашуға жас
Қорқыт туралы аңыз және Қорқыттың бейнесі түркі фольклорымен айналысқан
Фольклоршылардың күні бүгінге дейін бір қорытындыға келе алмай, шешімін
Түркілердің орта ғасырлардағы «Кітаби дедем Қорқыт» атты жырында Қорқыт
Ол болашақта болатын, өзгелер үшін құпия сырларды құдай тағаламнан
Ол қиын- қысталаң жағдайларда ақыл сұрап келетін ханның, бектердің
«Қорқыт туралы тағы бір хабар» атты мақаласында В.Бартольд 1638
Абылғазы Баһадүр ханның «Шежіре-и тәрәкімә» және Түрікмендер шежіресі атты
Хан өлген соң оның орнын басқан Дуйлы-Қайы хан да,
Дуйлы-Қайы һәм Қорқыт атаның сөзіне ғамал қыруар ерді. Қорқыт
Абылғазы Қорқыттың шешендігін байқататын мынадай аңыз келтіреді:Қорқыт ата: «Мұның
Абылғазының суреттеуінде Қорқыт ханнан да жоғары тұрған адам болған.Тұман
Осыдан кейін жиналған халыққа тақты Тұманға беру керек деген
Қорқыт халық атынан сөйлеуші, ел ағасы болып суреттеледі.
В.Жирмунскийдің Қорқыт туралы жазғандары әр түрлі мағлұматар береді. Ол
Сонымен қатар, В.Жирмунскийдің айтуынша Қорқыттың Оғыз еліне жүргізген билігі
А.Боровковтың «Қорқыт» сөзінің этимологиясына байланысты пікірін келтіреді.
12-13 ғасырларда Орта Азияда жазылған еңбектің лекцикасын қарастыра келе,
Сөз орайы келіп тұрғанда мына бір жәйтты ескере келіп,
Армияндар импровизатор ақындары «яншаг», «варсаг», «ата», «деде» деп атайды.
Армян фольклорының түркі халықтары фольклорының күшті дамығандығын ескере отырып,
Ендешен «деде Қорқыт», «Қорқыт Ата» деген сөздер фальклорлық дәстүрде
Қорқыт халық ұығымында ел түсер аурытпалықты күні бұрын болжайтын
Бақсы типі және шаманизм діні алғашқы таптар дәуірінде қалыптас
ІІ тарау. Ежелгі түркі өркениеті: тарихи аспектілері және қазіргі
Л.Н.Гумилевтің еңбектерінде Қорқытқа дейін бес тағы тайпаның дәуірі 384-399
Сол заманда Солтүстік Қытай Хундар мен сәнбилер жаулап алып,
Өздерінің бәсекелестерін жеңіп шыққан Тоба тайпасы жаулап алған жерін
Бірнеше сарай төңкерістерімен оның ізін ала жүретін жойқын жазалау
Сәнби императорының қызметіндегі қолбасшылар Тоба әскерін талқандайды. Олардың рақымсыз
4-ғасырдың ортасында сәнбилердің атты әскерінде қызмет еткен Өгелей деген
Одан кейін Өгелейдің мирасқоры Гуилекей Тоба хандарымен қарым-қатынас орнатып,
Өлім жазасынан қашқандар Жужан ордасын паналайды. Олардың тұрмысы тым
Олар соғыстан түскен көбін батырларына берген, ал қорқақтарын дүрелей
Жужандықтар есеп-қиспты білмеген, оның орнына қойдың құмалағын қолданған, болмаса
5-ғасырдың бас кезінде жужандардың ханы Шелун өз билігін жүргізеді.
Оның ең негізгі мақсаты Жужандардың басты жауы Тоба-Вэй империчсының
Ол тобалардан бөлініп кеткен бодандарды қорғады, оларды жазалауға бөгет
Одан кейін Шелуннің немере інісі Датан хан тағына отырады.
Оның басқаруымен 60 мың сарбазы бар жужандар әскері Қытайға
Тобалар әскерін жаппай жинап, жер қайысқан қалың қол далаға
Олар қайтадан бірігіп, енді қытайлықтарға әлі жетпейтіндігін біліп, әлсіз
Әлгі, Жужандар біреулерді тонап, күн көруді кәсібіне айналдыра бастайды.
Жужандарды аман сақтап қалу мақсатында будда діні енгізіледі. Ханның
Мәселен, Жужан ханның жанында әрдайым Дәу-Хун дуана атты жас
Қытайда Жужан елшілігінің басында бақсы шаман Хун Сай тұрды.
Сол замандағы көптеген тайпалар әуелгі тегін әр түрлі аңнан
Мәселен, Тибеттер өздерінің арғы тегін маймылдың еркегімен раушастың ұрғашысынан
Тобалар Солтүстік Қытайды бағындырған кезде Жужан тайпасының ішінде 500
439 жылы Хұндарды жеңіп, оларды Вэй империясына қосып алған
Ал, Ашин дегенміз «көк бөрінің ұрпағы, тәңірдің құты» деген
Көршілес елдер үшін түркілер ең қауіпті жай болды.
Олар, көп кешікпей батысқа жорық жасап, жеделдетіп, Арал теңізіне
Содан кейін сырдарияның солтүстігіне бұрылатын жерде оны кесіп өтіп,
Сонымен түркілер төрт жыл ішінде бүкіл азиялық ұлы даланы
Түркілердің жалпы тарих сахнасына шығарған кәсіпкершілік темір өңдеу ісі
Әскери киім-кешек, бас киіммен жабдықталған сарбаздар биік жағалы етекке
7-8 ғасырларда Орхон ескерткіштерінде Білге қаған немесе хан, Күлтегін
-Бізде аттандық
Оларды қудық
Інжу /Сырдария / өзенімен көше
Тінесі ұлының мекені
Мәңгікөк тауынан асырып
Иемір қақпаға дейін қудық...
Түркі Білге қағанның еліне арнап жаздырдым-мен Білге Тоныкөк.
Сонымен тарихта әділетсіздікті көп көрген, көбіне-көп ұлан-байтақ аймақты мекендейтін
Олар туралы Шәкәрім Құдайбердіұлы мынадай сипаттама берді: «Түрік халқы
Батыс түрік қағанатының негізін қалаушы Түмен мен Иштемидің бастауымен
Бұл жерлерді алу «Жібек жолының» асуларын кеңінен пайдалану, тәтті
Батыс түркі қағанатының астанасы және қағанның қысқы ордасы Шу
Сот қызметін тархандар атқарған.
Бектер, тайпа бастықтары, жалпы барлық лауазымды адамдар тек қаған
6-7 ғасырларда Түркі қағанатының құрамына кірген қарлұқтар батысқа жасаған
Қарлұқтар мен оғыздар Балқаш пен Ыстықкөл маңын, Іле, Шу,
Олар өздерінің емшілік қасиеттерімен қатар түркілерге ақыл беріп, болашаққа
Бақсылардың сиқыр-өнерлері халықты таңқалдырып, айтқан болжамдары шындыққа айналған сайын
Бақсыларға еліктеген жастардың көптігі сонша, әр тайпада бірнеше бақсылар
7-ғасырларда Арабия түбегінде ислам діні негізінде күшті араб мемлекеті
Оның негізін қалаушы Мұхаммед Пайғамбар 632 жылы қайтыс болғаннан
Арабтар 705 жылы Әмударияның шығыс жағындағы орналасқан Мауреннахр елін
Арабтарға түркілер мен соғдырлардың біріккен қолы салғаннан қарсы шықты.
Батыс Түркі қағанатының құрамында түркеш тайпаларының әскери феодалдық мемлекеті
Олардың мықтылығының арқасында түркештер Сырдариядан бірнеше рет өтіп, арабтармен
Түркеш мемлекетіндегі ішкі тартыстар арабтарды толығымен жеңуге мүмкіндік бермеді.
Бұл қолайсыз жағдайды пайдаланған арабтар Самарқандтағы, Шаштағы, Ферғанадағы көтерілісшілерді
Орта Азияны түгелімен жаулап алды. Мұның өзі Түркеш қағандығының
Батыста арабтар қарлұқтардың күшін әлсірету мақсатында қарлұқ жабғуына Қарлұқ
Бұл қағандыққа қарасты қалаларда ислам дінінің енуіне байланысты түркі
Мұсылмандар жергілікті жердегі діндердің шіркеулерін жаып, оларды мешітке айналдырды,
Солардың бірі ескі Отырардағы Арыстан бабтың мавзолейі болатын. Ол
Діни аңыздар бойынша Арыстан баб Аравиядағы Мұхаммедтің кезінде аманат
Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанға арабтармен бірге Арыстан баб
Ол Ахмет Иассауи болатын. Арыстан баб тілінің астында көп
Араб үстемдігі кезінде Испиджап,Шаш, Отырар және басқа да қалалар
«Оғыз қаған» туралы аңыздың ұйғыр нұсқасында бұл эпизод былай
Бұдан көп жылдан кейін баласының мұсылман екендігін білген Қара
Оғыз ханның заманынан Шыңғыс ханның заманына дейін Дон, Еділ,
Оғыз хан бүкіл монғол және татар елдерінің әскерлерін жиып,Талас
Түркі халқы отыратын,
Түрік қағаны отыратын,
Шынтуы қаласына, Теңіз өзеніне
Әлі жеткен жоқ едік,
Қағаныма өтініп аттандым,-деген екен.
Еділдің жағасына жеткенде Оғыз ханның әскері арғы бетке өте
Талай жерден өтіп, Оғыз хан жылқыға, сиырға бай, алтын
Түскен олжаны сол арбаға тиеп, тұтқындарға сүйретіп, ілгері жылжиды.
Арбалар жол-жөнекей «қаңқ-қаңқ» деген үн шығарғандықтан, арба «қаңқа» деп
Бұл аңыз парсы тарихшысы Рашидеддиннің еңбегінде, Әбілғазының «Түрік шежіресі»
9-ғасырда Орта азия мен Шығыс Түркістанда Оғыз, ұйғыр, қаңлы,қыпшақ,
Қарахандар әулетінің негізін қалаған Сатұқ Богра хан өлгеннен кейін
Қарахан билеушілері 10-ғасырдың аяғында Мәуреннахрды билеген саманилерге қарсы соғыс
Ғалым Ж.Дәдебевтың деректеріне байланысты Арыстан бабаның жеті ұлы болған:
Испиджаб көшпелі түріктерге ислам дінін таратудың орталығына айналды. Исламдініне
Осы деректерге жүгінсек Орта Азия мен Қазақстандағы түркі тайпаларының
Ұлытау төңірегінде, Жанқабыл өзенінің бойында, Төртқара тамының оңтүстік жағында
Түркі халықтарының ұғымы бойынша, бақсының мінетін көлігі- оның қобызы
Түркі тайпаларында ислам дінін мойындамай, оған қарсы шыққан Қорқыт
Анасы Алтыншаш қазақ құрамына кіретін қыпшақ руынан, туған жері
Қорқыттың дүниеге келуі туралы әр түрлі аңыз әңгімелерде оның
Осындай аңыз-әңгімелер мен жазба деректер негізінде және өзінің ғылыми
Ол күні алай-түлей боран соғады, нөсерлі жауын жауып, күн
Қорқыт дүниеге келгеннен кейін бірден сөйлей бастаған, сәлден кейін
Сонда бақсылардың болжамы бойынша Қорқыт 295 жас өмір сүреді
Қорқыттың балалық кезеңі мен жастық шағы шаман дінін насихаттап,
Ол дүниенің төрт бұрышын Желмаясымен аралап, атақты қобызшы және
Қорқытты көшпелі түркі тайпалары тәңірінің елшісі деп есептеген. Оның
Бала табарда қиналған ананы аман сақтап босандырады, оның соңына
Міне, әдеппен ғұрыпқа негіз болған жайлар осы, оны біз
Оның суреттеуінше шаман дінін насихаттаушы Қорқыт және басқа бақсылардың
Қорқыт дәуіріндегі бақсылар шаман дінін насихаттау арқылы ислам дініне
Түркі тайпаларын аралап жүрген «аққу қанат тағынған, өзінен-өзі қағынған,
Бақсылардың ең мықтысы туралы сипаттам ел аузында сақталып, бізге
Түркі тайпаларында көп кездесетін бақсылардың көсемі Қорқыт жас кезінде
Сыр бойына жаңадан кіре бастағанда, оған Қорқыт қатты қарсылық
Ол отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын, оны қылышпен
Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстандағы тайпаларды мұсылман дініне күштеп
Әсіресе,шаман дінін насихаттапжүрген бақсылар қуғын-сүргінге ұшырап, мұсылмандар оларды өлтіріп,
Олар ислам дінін қабылдамаған тайпаларға қарй ығысып, Сырдың бойын
Дүние жүзін аралап жүрген Асан қайғы Сыр бойына келгенде
Олар өсімдіктердің жеміс-жидектерін жинап,күнделікті қажетіне керек аң, құс, құрт-құмырсқа,
Сол бақсылардың Сыр бойындағы қалың тоғайды паналап күн көріп
Мұсылмандар бақсылардың пірі, әрі пайғамбары Қорқытты өлтіруден сескенген болатын.
Оны ислам дініне жүгіндіруге түрлі айлалар жасалынады. Қорқыт жүрген
Қорқыттың көрі»- деп бізге жеткен аңыздың ақиқат екенін айтатын
Одан Қорқыттың беделі түскен жоқ, қайта бұрынғыданда жоғары көтеріле
Көптеген түркі тайпаларында өзінің Қорқыттың пайда болуы әлеуметтік сұраныстың
Арабтар Орта Азия мен Қазақстанда басқа діндерді жалған деп
Мәселен, жергілікті тұрғындардың исламға дейінгі діні Христиан болтын. Олардың
безендірілуі көшпелі тайпалардың тұрмысына қажет жоқ деп табылды. Шіркеулердің
Оған қосымша мешіт жоқ жерде намаз оқу және басқа
Намаз алдында дәрет алуға, жуынуға су болмаған жағдайда ыстық
Христиан дінінде адам туғаннан құдай алдында күнәлі, оның жұмаққа
Алланың өзі бірден кешіреді және жұмаққа жол ашады делінген.
Ислам дінінің тағы бір ерекшелігі ораза ұстау.
Егер Христиан діні оразаны қайта-қайта және ұзақ уақыт атқарса,
Ислам діні ауру адамдарды, аяғы ауыр әйелдерді, ауру жұмыстағыларды,
Христиан діні адамдардың сауда жасауын күнә деп тапса, ислам
Нәтижесінде ислам дінімен күресіп келген түркі тайпалары бұл дінге
Қорқыт мұраларын зерттегенде тың тақырыптың бірі дәуірдегі Сырдария қалаларының
Ал Қорқыттың мұраларын зерттеу арқылы көне түркі заманынан бастап,
Түркі тілдес халықтардың ежелгі тарихын, мәдениетін, әдебиетін зерттеген әйгілі
тараған қала-Жанкент екенін жазады. И.Жақыповтың деректері бойынша жыл санауының
Жанкенттің қолөнер кәсібінің озық үлгілері,кілемдері, Иран бағы дерлік жайқалған
Сыр бойында орналасқан Жанкент хандығына А.Ю.Якубовскийдің деректері бойынша, Шаш,
Оған Сыр өңірінде дүниеге келген»Оғызнама», «Қобыланды», »Алпамыс»,»Көрұғлы» жырлары дәлел
Профессор Ә. Қоңыратбаев былай деп жазады: 734 жылы Алтайдағы
Бірақ 956 жылы селжұқтар ислам дінін алған соң, оғыз
Бұл жырлар 9-10 ғасырларда Сырда туған. Айтушы-Қорқыт-деп тұжырымдайды ғалым
Оғыз мемлекеті, оның астанасы Жанкент және Сыр бойындағы басқа
Асқа тұз пайдалану, оны ұзақ сапарға аттанғанда азық-түлікті сақтауға
Өйткені ас тұзы табылғанша жолаушылар азық-түліктерді сақтайтын шығыс елдерінен
Жанкент қаласынан «Ұлы жібек жолы» арқылы Қытайға, Иран, Үндістан
Одан оғыз мемлекетінен көптеген пайда түсіп, оның астанасы Жанкент
Жасаушылар, ұсақ қолөнершілер, қару-жарақ жасаушылар көп болған. Жанкенттің орталығы
Қаланың сыртқы үш орам болып суға толтырылған орлармен қоршалған,
Жанкент орталығындағы базарда әрбір жұма күні сауда қызу жүріп
Жанкенттің көркеюіне, Оғыз мемлекетінің нығаюына мол үлес қосқандардың бірі
Көп жылдан кейін Сыр өңіріне қайта оралған Қорқыт туған
Қорқыт халқымен бірге мұсылмандық жолға түседі. Оның айналасында ел
Әсіресе, бұқара халық Қорқытқа келіп, мұндарын айтатын болады, әділ
Үлкен жиындарда сөз бастап, жаңа туған бектердің балаларына ат
Әсіресе Инал ханның кезінде Қорқыт Оғыз мемлекетінің қайраткеріне дейін
Оғыз мемлекеті дәуірлеп тұрғанда сол елдің билеушілерін «Жабыға» Ябгу,
Елдерін «Жабыға» деп атаған. Онысы түрік қағанының ізіндегі ел
Ол сөз жүзінде хан болып, сайланғанымен, іс жүзінде мемлекеттің
Ол заңда ата-баба тұрған мекенді ұйық деп атау, оны
Қорқыт жасаған аталық заңға көптеген әдет-ғұрыптар енген: халық жанында
Оғыз мемлекеті 10-ғасырда Еуразия кеңістігінде әскери саяси өмірде зор
Әскерлерді сапқа тұрғызғанда ортасын алқа-қотан жасап, оларды оң қол,
Оғыз мемлекеті 965 жылы Киев Русімен одақтаса отырып, Каспий
Сонымен Қорқыт дәуірінің алғашқы кезеңі оның жастық шағында шаман
Қорқыт дәуірінен біздің заманға жеткен мұрасы оның қыл қобызы
Қорқыт және түркі тайпалары мұсылмандар тарапынан қуғын-сүргінге ұшырап жүргенде
Қорқыттың қобызын және оның күйлерін мұра ретінде сақтап, болашақ
Бізге жеткен осындай деректерге қарағанда, Қорқыттың қобызы қазақ халқының
Қорқыт дәуіріндегі Сырдария қалаларының тарихы мен мәдениетін білу үшін
Мәселен, ғалым Тоқболат Еңсегенов мынадай пікір айтады: «Оғызнама» дастаны–Оғыздың
Әрі оның қолбасшылығымен әлемде үлкен- Оғыз ұлысын жасаған шығарма
Жанкент қаласында айтылған Қорқыт жырының «Оғызнамадан» айырмашылығы «Қорқыт ата
Ал, оғыздардың кім екенін білу үшін ең алдымен «Оғызнаманы»оқу
«Қорқыт ата кітабында» ел басқару, оны қорғау мәселесі бірінші
Бұл айыптаудың мәні-Диресханда оның орнын басатын, халқын басқаратын,сыртқы жаудан
Мәселен, Дирес хан бектері әке мен баланы өсек айтып
«Қорқыт ата кітабының» 12 дастанының барлығында оғыз тайпаларын басқарған
жырларында жалғасын табады. Оған қазақ, ноғай, татар, қарақалпақ, түрікпен,
Онда сыртқы оғыздардың ішкі оғыздарға бас көтеруі, олардың арасындағы
Осындай жиі-жиі соғыстар мен ауыр салыққа наразы болған тайпалардың
Ішкі қайшылықтарға қосымша қыпшақ тайпаларының көсемдерінің соққысынан, әрә қысымынан
11-ғасырдың ортасында оғыздардың соңғы бөлігі Дешті Қыпшақтың түркі тілдес
Шығыс Еуропа мен Кіші Азияға, Кавказ тауларына жеткен оғыз
Сыр елінде оның аты «Қорқыт болса, басқа елдерде» Қорқыт»
Бұл болжамды профессор Әуелбек Қоңыратбаев өз түсіндіруінде ұйғыр тайпалары
«Құдатқу білік» атауында бар деп дәлелдейді. «Құт» сөзі Сібір
Оғыз мемлекетінің ыдырауы,Сырдария қалаларының қирауы Қорқыттың қартайған шағымен қатар
Қорқыт атаның өмірінің соңғы кезеңі туралы академик Ә.Марғұлан былай
Қорқыттың күйін дүниедегі жан иесі түгел ұйып тыңдайды. Ажалдың
Бірақ Қорқыт өлгенімен, оның ұзақ заман тартқан қобызының күйлері
Баршын сұлудың моласы Сырлытамда «Іңкәрдария» шаруашылығының жерінде, оған жақын
Қазан батырдың бейіті Қызылорда облысының Шиелі ауданында болуға тиіс
Оқша атаның аты «Қорқыт жырларында» да бар. Осы деректерге
Оғыз тайпалары туған жерлерінен қуылып, Албанияға, Балканға,Кавказға және басқа
Олар Сыр бойындағы қалалар мен Оғыз мемлекетінің байлықтары мен
Сыр бойында 8-10 ғасырларда айтылған Қорқыттың жырлары 15 ғасырларда
Сондықтан болар, Қорқыттан бастап, бүкіл түркі елдері өздерінің батырларының
1901 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Записки Восточного отделения императорского
Ә.Диваев аты аталған мақаласы мен басқа ғылыми еңбектерінде әулие
Ұлты башқұрт бала кезінен қазақ арасында өскен Ә.Диваев Орынбордағы
1883 жылдан бастап Орта Азия халықтарының заң-құқық, қоғамдық-саяси құрылысын
Бұл жұмысқа сәті түскен Ә.Диваев кадет корпусында жүргенде қазақ,
Бұл оның жергілікті халықтың ауыз әддебиетімен айналысуына себепші болған
1983 жылы Тәшкенттен Қазалыға қызмет бабымен барған сапарында Ә.Диваев
Орыс әскерлері қоқандардың бекінісі Ақмешітті алғаннан кейін Сырдария сғыс
ІІІ тарау. Қорқыт мұралары Түркі әлемінің назарында
Қорқыттанушылар үшін 1997 жылы 12-13 қарашасында Қызылордада
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев конференцияға қатысушыларға
«Егемендікке қол жетіп, өзінің өткеніне
Өйткені, оның осындай он ғасырдан астам уақыт
Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда ҚР-сы ҰҒА мүше – корреспонденті,
«Халықаралық ЮНЕСКО ұйымы, - деп сілтеме жасайды Ә.Н.Нысанбаев,
Қорқыттың дүниеге келіп, өмір сүрген жері Сыр бойына
Ең алдымен бұл баба жөніндегі ғылми
Әсіресе, Абыз атаға орнатылған ескерткіш
Қорқыт Атаның кешенінің басында барынша
Онда : «Адамзат өркениетінің дамуы үшін
Ол үшін төрткүл дүниенің әр қиырындағы
Сонымен қатар, дүние жүзі әдебиетінде Қорқыт туралы осы уақытқа
Қорқыт Ата ұзақ жылдар бойы түркі
ХІІІ ғасыр бойы түркі әлемімен біте
ЮНЕСКО ұйымының шешімімен Францияның астанасы Париж
Осыған орай Қорқыт ата энциклопедиясының қазақ және
Осындай халықаралық конференциялар мен фистивальдар Әзірбайжан, Түркмения,
Бұған дейін профессор Ә.Қоңыратбаевтың
Дегенмен Қорқыт өз дәуіріндегі белгілі
Сондықтан Қорқытты осы жағынан
Қорқыттану курсын оқытқанда , оның
Осыған орай филология ғылымдарының
Әрі оның қолбасшылығымен әлемде үлкен
Мұнда Оғыз мемлекетіне қарайтын тайпалар,
Қорқыт ата жырлаған оғыздардың батырлық
«Китаб дадам Қорқұт ғали лисан
Ғали – ұлы, биік деген сөз.Профессор Ә.Қоңыратбаев
В.М.Жирмунскийдің деректері бойынша, оғыздардың Египетте араб
Көп тілге аударылып, көбірек зерттелген
Оны алғаш рет 1815 жылы Дрезден
1950 жылы Ватикан кітапханасынан табылған «Қорқыт ата
Ол 1884 – 1904 жылдары кітаптың
Өзі нәтижесін көре алмай кеткен
Сонымен, Қорқыт ата мұрасын алғышқы кезде
Профессор Ә.Қоңыратпаевтың деректері бойынша «Қорқыт ата
Соңғы деректерге қарағанда, олардың саны 900-ден асқан.Олардың
«Қорқыт ата кітабы» оғыз тайпаларын басқарған Сырдария қалаларын
Қорқыт жырының бірінші дастаны «Дирсеханұлы Бұхашжан туралы жырда»
Бұл әдет-ғұрып Қорқыт дәуірінде қалыптаса бастаған.
Бұл кезең Оғыз мемлекетінің қалыптасып, Сырдария
Қорқыт жырының бірінші дастанында Дирсехан
Келеден бөліп қызыл аруаналар бер,
Бұл бала ай тақырда Баяндүр
Қорқыт Ата қартайған шағында оғыз
«Қорқыт ата кітабының » соңғы дастаны
Бұл дастанда оғыз тайпаларының арасында
Сыртқы оғыздың көсемі Қазан ханның
Содан кейін болған оғыздар арасындағы
Аруз тұрып: «Ішкі оғыздар ішінде менің
Қорқыт Ата жырлап отырған бұл көрініс
Оғыз мемлекетінің күшейіп, Сырдария қалаларын
Темірмен құрсауланған оғыздардың атты әскерлер
Сонымен, оғыз батырларының жырларындағы деректерді
Ең алдымен, Қорқыт мұраларын зерттегенде түріктердің
Қытайдан Алтайға жеткен түркілер Қара теңізге
Олар бірде бірігіп, бірде бөлініп
Түркі тайпалары Каспий-Арал өңірінде VII ғасырда
Олардың бір тармағы – оғыздар Жетісудан
Олар кейін Оғыз мемлекетін құрған. Сол
Жас кезінен бастап жырау емші,
Қорқыт дәуірінің зерттеуде М.Әуезовтың орны
Оғыз тайпаларының арасында туып, ел
Соның бірі Грек мифінде – Прометей, осетин
Тек осы аңыздың өзі бүгінгі
Өйткені бұл аңыздың өмірлік философиялық
М.Әуезов үш бірдей Қорқыттың бейнесіне,
Өзінің «Қорқыт» деген еңбегінде ол «Кітаби
Онда Қорқыт тек үлкен бір
Ол көбінесе балаға ат қоюда
Онда Сыр бойынан барған оғыз
«Қорқыт ата кітабын» орысшадан қазақ тіліне
Текст Бартольдтікі болғандықтан,ондай ірі өзгерістерге бара алмадық.Одан
Мұны да Әлекең ұсынған еді.Жырда ислам
Профессор Ә.Қоңыратбаев «Кітаби Қорқыттың қазақша нұсқасын «Қорқыт
Оның айтуынша, Дәдә - ежелгі сақ
Сонымен, бұл аударма ескі жазбалар
«Қорқыт ата кітабы » - көне түріктердің,
Сондықтан «Қорқыт
Шығыс елдерінде патшалардың ұстаған саясатына сай
Мәселен, «Шыңғыснама», «Бабырнама», «Шайбанинама», «Ханнама», «Жылнама», «Наурызнама», «Махаббатнама»
Еліміздің егемендігімен тәуелсіздігі арасында ғана
Кезінде «Қорқыт» атты поэма жазған М.Жұмабаев
Бес берерім ойларым ойымдағы,
Ойымдағы түп-түгел бойымда әлі.
Өзің жайлы бастаған ем Қорқыт ата.
Соңғы нүкте әзірге қойылмады.
Құрғызбастан серілік, бұла сауық,
Түнменен күн барады таласа ауып.
Құла түздің қырғиы, қаршығасы
Нені болса ілер-ау, қаласа анық.
Белгің биік болса да басыңдағы,
Неге бабам қабағың ашылмады?!
Сүйем төмен бола алмас тұстасыңнан
Ұрпағың жиырмасыншы ғасырдағы.
Күйем десең, Қазақта бар ұлыңа
Ұғынықты төркіні зарыңныңда .
Талай тарих бұғынып жатқан жоқ
Бізге жеткен қам көңіл сарыныңда
Сарын жетсе, жұмақ-ау, мұның бәрі,
Неге, Бабам, жүрегің жылынбады?!
Ұлың қаңғып жүр ме еді Руымдағы,
Қызың жылап жүр ме еді Қырымдағы!?
Енді «Тарихи Қорқыт » туралы мәселеге келсек,
Сондықтан қарт Қорқыт емес, жас
Сол себепті кейін шаманизм нанымы
Ол күй өмір, тірлікті қорғау, арашалау
«Тарихи Қорқыт» басқа Қорқыттың бейнелерін
Ал «Кітаби Қорқытқа» жазылған қарт Қорқыттың
Өйткені Қорқыт жырлары Қазақстан, Орта Азия, Кавказ,
«Кітаби Қорқытта» әулиенің Алла бұйрығына, тағдырға
Онда Қорқыт ақылгөй дана қарт
Ал «Қазақи Қорқытта» оның жастық шағында
М.Әуезов «Қайда барсаң Қорқыттың көрі»деген
Оның тарихи және философиялық мағынасының
Шартараптың бәрінде Қорқыт көрдің
Оларда бір шақта өмір, тірілік болған, енді
Бұлар осылай өлді сен де солай
Міне, тек «Тарихи Қорқытта» ғана Қорқыт
Қазақ аңызы бойынша, жер-жиһан қыл қобызды
Сондықтан Қорқыттанушылар өмірі үшін қатты
Сонда ғана біз «Қорқыттың» іс-әрекетін, бітім-болымысын, қоғам және
Қорқыттың Сыр бойын мекендеген оғыз
Оған Қорқыттың мұраларындағы оғыздардың батырлық
Қорқыттың мазары мен мүддесі Сырдың
Ұлты башқұрт,бала кезінен қазақ арасында өскен
Ол 1893 жыл Қазалыға қызмет бабымен барған
Ә.Диваев жергілікті халықтармен әңгімелесіп, әулие Қорқыт туралы алғашқы мәлеттемерін
Ол он бес жасында ревматизмнен азап шеккен аяғын емдеу
О.Қасымов шешесімен барған кезде әулие Қорқыттың мазары әбден тозығы
Сол жолы Ә.Диваевқа Перовск уезінің қағазы, патшаның жүз
Ол кезде Қорқыттың бейіті Сырдария жағалауына жүз сажынай жердей
К.Итаяқовтың айтуы бойынша, соңғы уақытта қазақтар Сырдария толқынының Қорқыт
Әулие Қорқыт ата туралы жинақталан деректерді терең білу мақсатында
Өзімен бірге Қазалы уезі бастығының жәрдемшісі подполковник И.А.Арзамасов екеуі
Ә.Диваевта әулие Қорқыт атаның мазарын өте нашар күйде екенін
«Сонымен,-деп жазады Ә.Диваев,- Дария біртіндеп шайып жатқан Қорқыттың бейіті
Кеңес дәуірінде Қорқыттың мұрасына мән берілмеді. Соған қарамастан оның
Сол зерттеушілердің бірі М.Әуезов Ташкент,Ленинград университе-ттерінде студент кезінен бастап
Сол баяндаманы тыңдаған Т.Рысқұлов,Ә.Диваев, С.Қожанов жас ғалымға жылы лебізін
М.Әуезов «Қорқыт» деген еңбегінде Оғыз-қыпшақ қоғамында өмір сүрген Қорқыт
«Қорқыт осындай өнер туғызып, артына адам нәсіліне соншалық асыл
Өлімге қарсы амал тапқан жан болды.Өйткені, бұл аңыздың өмірлік,
Ұлы ғалым академик М.Әуезовтың бұл тұжырымдамасы Қорқыт танудағы енгізген
Академик Ә.Марғұлан, профессор Ә.Қоңыратбаев және басқа да ғалымдар М.Әуезовтің
Академик Ә.Марғұлан Қорқытты асқан ойшыл, сәуегей кісі ретінде оған
Қорқыттың қабір күнбезін халық ғасырлар бойы қадірлеп, бұл атақты
Қорқыттың қорымы туралы академик Ә.Марғұланның жаңа деректеріне қарағанда, бейіттің
Ә.Марғұланның болжамы бойынша Қорқыт қорымының асты мықты, қабырғасы өте
Ал, 1952 жылы тұтасымен қопарылып, Сырдарияға құлаған. Соның өзінде
Ол, қазақ қарттарының ертеректе Қорқыттың сүйегін судан алысырақ жерге
Жергілікті адамдардың бастамасымен Қорқыттың мүрдесінің қайтадан жерленген жерін табу
Олардың шын ықыласын байқаған Қармақшы ауданының 70-80 жылдары бірінші
Архитектор Бек Ыбыраевтың жобасымен Қорқыт атаға салынған желгі 1980
Тексеріс аяқталып, оның қортындысы Алматыда қаралатынын біле тұра Е.Көшербаев
Оған белгілі әдебиет және өнер қайраткерлері М.Байділдаев, Ә.Қоңыратбаев, С.Қожықов,
Бұл жағдайды естіген орталық комитет аудан басшысына қатаң жаза
Ал, Қорқыттың мүрдесін іздеуге арнайы жасақталған экспедиция Республика территориясынан
Онда қаралатын мәселелердің бірі Қорқыттың мүрдесін іздейтін экспедиция жасақтау
2006 жылы Қорқыттың дүниеге келуіне 1100 жылдығына сәйкес халықаралық
Түркі әлемінде алты алаш деген ұғым бар. Түркістан деп
Көне дәуірде алты алаш мекендеген аймақ кезінде адамзат баласы
Бұл жерде әлемдегі ең көне мемлекеттер Согдина, Бактрия, Маржана,
Бүгінгі таңда аты аталған алты республика төрт миллион шаршы
Түркістан деп аталынған аймақ қазіргі Еуразия алып құрлығына кең
Белгілі ғалым демограф М.Тәтімовтың деректері бойынша, түркілер сонау солтүстік
Олардың әлемдегі ғылыми толық жалпы саны бүгінгі күні 150
Олардың дербес мемлекеттері гүлдене дамып,
Көне түркі тілінің негізі қазақ тілінде мейлінше мол сақталғаны
Қожаахмет Иассауидің жатқан жері Түркістан болса, Әбу Насыр Әл
Шығыс елдерінің ренессеансы болған тұлғалар. Аты аталған қалалардың ішінде
Қазақ хандығының астаныс ретінде Түркістан елдің басын біріктіріп, халқымыздың
М.Әуезов «Китаби дедем Коркут» деген атпен түркімендер, башқұрттар, азербайжандар,
Сондықтан, «Китаби дедем Коркут» жинағында Қорқыт тек үлкен қарт
Ал, қазақтағы аңыз ертегілердің барлығында Қорқыттың басқа бейнесі суреттеледі.
Қорқыттың жастық шағын зерттегенде, оның тарихта қарама-қайшылығы мол кейіпкер
Қазақ халқында Қорқыт туралы қария сөздерінің аса жақын түрде
Ш.Уәлихановтың суреттеуінше, Қорқыт сияқты бақсылардың ой-санасы өзгелерден ерекше, өзі
Мұсылман дінін Орта Азия мен Қазакстанға күштеп енгізген арабтар
Ал, Қорқыт болса, олардың қолына түспеудің әрқашан амалын тауып,
Қорқыттың қобызы мен күйлері тар жолдарда олардың өзегін талдырмас
Қорқыттың кейдір күйлері біздің заманымызға дейін жетіп орындалып келді.
Бұл мұраларды болашақ ұрпаққа жеткізген әйгілі бақсылар Қойлыбай, Шахар,
Қорқыт қолымен жасаған қыл қобызын өзінің досы Секрек батырға
Оның ішінде қобызды жасаған Қорқыт емес деген пікірлер де
Түрік және қазақ шежіресінде әлеуметтік қажеттіліктен болған құбылыс ретінде
Қорқытқа дейін сары даланы өмір саты нысана етіп, ат
Сондықтан да бұл далада адам жатсынбай, бауырмал болу, көшпелі
Мұның сыртында жаңағы жапан түзде кездейсоқ ұшырасып, шұрқырап табысатын
Ұлы дала, куаң табиғат көшпелі өмір салты маңдайға жазылған
Бұл қажеттілікті терең сезінген көшпелілер адамның күні адаммен деген
Мұндай дәстүрдің бұлжымай сақталуына жеті аталық үрдіс негіз болып
Түрік әлеміндегі туыстың қандастық жүйені қалыптастыруда әйелдің орны
Қорқыт атаның бұл өсиеті бүкіл түрік әлемінде ғасырлар бойы
Қорқыт заманын келе жатқан шаңырақ көтеруге байланысты «Керегең сөгілмесін,
Халқымыздың өміріндегі алтын босаға және ақ босаға басқа да
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік Университетінің ұстазы, белгілі Қорқыт
Әрісі түрік әлемі, берісі қазақ халқының орныққан дәстүрі бойынша
Мәселен, түрік әлемінде кеңінен белгілі бір аңыз осының айғағы
Ғасырлар бойы бізге жеткен бұл аңыз Қорқыттың аяғы моласына
Ғасырлар бойы көшіп қону кеңістікті игеру далалықтар үшін өмір
Жеті аталық үрдістің құрылымын мейлінше қарапайым, сонымен бірге этникалық
Өз жұрты бойынша туыстық атаулар: Әке, бел бала, немес,
Қайын жұрты бойынша тустық атаулар: қайын ата, қайын ене,
Осынау туыстық атауларды таратуда әркім өзіне қатыстысын бағдарлап айтады.
Аралары жеті атаға толып, өсіп өнгені рулы елге ұласу
Содан бері Қорқыт ата аңызы оның жыры мен күйі
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорқыт Ата ұзақ жылдар бойы түркі
ХІІІ ғасыр бойы түркі әлемімен біте
ЮНЕСКО ұйымының шешімімен Францияның астанасы Париж
Осыған орай Қорқыт ата энциклопедиясының қазақ және
Осындай халықаралық конференциялар мен фистивальдар Әзірбайжан, Түркмения,
Әуез өнері саласында Қорқыт қыл
Дегенмен Қорқыт өз дәуіріндегі белгілі
Сондықтан Қорқытты осы жағынан
Қорқыттану курсын оқытқанда , оның
Осыған орай филология ғылымдарының
Әрі оның қолбасшылығымен әлемде үлкен
Қорқыт ата жырлаған оғыздардың батырлық
«Китаб дадам Қорқұт ғали лисан
В.М.Жирмунскийдің деректері бойынша, оғыздардың Египетте араб
«Қорқыт ата кітабының» бізге жеткен екі
2003 жылдың 05 желтоқсанында Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
Оған қатысқан белгілі түркологтармен қорқыттанушы ғалымдар Қазақстан мен Түркияда
Ежелгі түркі өркениеті және Қорқыт ата мұраларын зерттеудің өзекті
Ежелгі түркі өркениеті жазба есерткіштерімен Қорқыт ата мұраларын зерттеу
Ұлттық әдебиетіміз бен өнеріміздің мұрасын зерттеу, жүйелеу, әлемдік ғылым,
Түркология ғылымында көптен зерттеп жүрген мәселелердің бірі оғыз-қыпшақ ұлысы
Бұл жазбаларда оғыз тайпаларының тарихы, қоғамдық әлеуметтік құрылысы, тұрмысқа
Сыр бойындағы оғыз ұлысына да қатысты деректер көптеп кездеседі.
Онда ғалым оғыздардың ірі-ірі архитектуралық ғимараттары, қалалық мәдениеті, эпостық
Сол оғыз-қыпшақ дәуірінен жеткен «Қорқыт Ата» кітабы тарихымызға тың
«Қорқыт ата» кітабының соңғы дастанында Сырдария қалалрының күйреуіне оғыз
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.Қасқабасов С.Фольклордың қазіргі өмірдегі орны Фольклор шындығы-Алматы:Ғылым, 1990.-264 б.
2.Марғұлан Ә. Қазақтың халық музыкасындағы Қорқыт дәстүрі Ежелгі жыр-аңыздар-Алматы:
3.Уақатов Б.Бақсылар сарыны Қазақтың халық өлеңдері-Алматы:Ғылым, 1974.-288 б.
4.Жұбанов Қ. Қазақ музыкасындағы күй жанырының пайда болуы// Қазақ-бақсы
5.Исмаилов Е. Ақындар-Алматы:Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1956.-340 б.
6.Өмірәлиев Қ.7-12 ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері-Алматы: Мектеп, 1985.-128
7.Әуезов М. Әдебиет тарихы-Алматы: Ана тілі, 1991.-240 б.
8.Өмірәлиев Қ.Оғыз қаған эпосының тілі –Алматы:Ғылым, 1988.-280 б.
9. Кенжебаев Б. Қисса-сұл Әнбия Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері
10.Бердібаев Р. Қазақ эпосы (жанрлық және стадиялық мәселелер) –Алматы:Ғылым,
11.Кенжетай Д.Қожа Ахмет Иасауи дүниетанымы-Түркістан: Тұран, 2004.-341 б.
12.Құнанбайұлы А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.2-том-Алматы:Жазушы, 2002.-336 б.
13.Аль-Фараби Существо вопросов Естественно-научные трактаты-Алматы:Наука, 1987.-469 с.
14.Ыбраев Ш.Тәңірлік дін өкілі// «Қорқыт ата» энциклопедиялық жинақ-Алматы: Қазақ
15.Уәлиханов Ш.Қазақтардағы шамандықтың қалдығы. Таңдамалы, 2-бас.-Алматы:Жазушы, 1985.-560 б.
16. Каптен Ю.Л.Основы медитации-Самара, 1994.-362 с.
17.Басилов В.Н.Избаранники духов-Москва, 1984.-207 с.
18.Аль-Фараби Трактаты о музыке и поэзии. Перевод с арабского-Алматы:Гылым,
19.Еремина В.И. Миф и народная песня//Миф-Фольклор-Литература.-Ленинград: Наука, 1978.-с.3-15.
20.Құнанбайұлы А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.2-том-Алматы:Жазушы, 2002.-336 б.
57