Мазмұны
К І Р І С П Е......................................................3
I. Бөлім. Діннің ғылыми - теориялық негізі................................4
II. Бөлім. Сектанттық құбылысы және оның психологиялық
2.1. Тоталитарлы секталардың адамның тұлғалық қалыптасуына
2.2. Тоталитарлы секталардың тұлға санасына әсер етуінің алдын
IIІ. Бөлім. Санаға әсер етудің негізгі психологиялық тәсілдері.....................................................................19
3.1.Психологиялық зомбылық жолдары.......................................19
3.2.Іске тарту мен сананы қадағалау тәсілдері.............................19
33.Сананы қадағалау мен «миды шаю» екі тәсілдерінің айырмашылықтары....................................................24
4.1.Қазақ мемлекетіндегі ар- ождан бостандығының шешілуі жолдары......................................................................28
Қорытынды.
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі:Діни дәстүрлер ерте заманнан бастап бүгінгі заманға дейін
Қазақстан тәуелсіз мемлекет болғалы біршама қиындықтарға кездесіп, оларға тойтарыс
Елде бейбітшілік пен тыныштықты сақтау этникааралық,конфессияаралық қарым–қатынас мәселелерін шешуде
Этникааралық климаттың дұрыс дамуының мағызды факторы әртүрлі діндер мен
Біздің елімізде конфессия аралық сипаттағы мәселелерге көп көңіл бөлініп
Тәуелсізідік алған Қазақстан өзін зайырлы,құқықтық мемлекет деп жариялап,дін мен
Зерттеу объектісі:Діни ағымдардың адамдарға психологиялық әсер етуінің механизмдері.
Зерттеу пәні:Адам психикасына діни ағымдардың әсерін зерттеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Діни ағымдардың адамдардың психологиялық ерекшеліктеріне әсер
Зерттеудің міндетері:
Дінге жалпы теориялық шолу жасау;
Сектанттылықтың психологиялық ерекшеліктерін қарастыру;
Діни ағымдардың адам санасына,тұлғалық ерекшеліктеріне әсер етуін зерттеу
Зерттеу мақсаты:Діни ағымдардың адамның психологиялық ерешеліктеріне әсер етуін анықтау.
I. Бөлім. Діннің ғылыми -теориялық негізі.
Діннің табиғатын көрсету , оған бір ұғым арқылы анықтама
Телеологиялық анықтама .Телеология (грек theos –құдай және legos-ілім, сөз,ақыл,ес)
Қазіргі кезде дінтану өкілдерінің бірқатар анықтамалары бар:теологиялық, философиялық, социологиялық
Теологиялық анықтама бойынша-Құдай реалды күш және адам өзінің өмір
Олардың айтуы бойынша «дін» деген ұғым құдайдан келетін түсінік.
Мысалы,теологиялық өкілдердің дінге деген бірнеше көзқарастарына тоқталып өтейік.Протестант теологы
Дінді философиялық тұрғыдан анықтау.Философиялық анықтау әрбір тұрғыда болды.Оның себебі,біріншіден,
Антикалық философияда дінге деген анықтамада,дінді бір «абсалютке» әлемнің рухына
Философтардың идеалистік топтары (олар да әрбір салаларға бөлініп кетеді),дінді
И.Кант өзінің «Кіршіксіз тазы парасат шеңберіндегі дін» деген еңбегінде,
Келесі атақты неміс философы Г.В.Ф.Гегель (1770-1831): «Құдайды абсолюттік идеямен,абсолюттік
Материалистік философияда дін жеке адамныңжәне қоғам өмірінің күрделі рухани
Дін дегеніміз-жеке адамның,ұжымның,қоғамның рухани өмірдің аймағы ;
Өмірінің аймағы ;
Дін дегеніміз-әлемді рухани-практикалық тұрғыда меңгеру ;
Дін-қоғам санасының бір формасы,идеалдық жемісі мен формасы.
Материалистік философияның өкілінің бірі Л.Фейрбах (1804-1872) дінді адам бейнесі
Дінді социологиялық тұрғыдан анықтау.Социологиялық анықтау жолында,дінді әлеуметтік құбылыс ретінде
Немістің философ және социологы М.Вебер (1864-1924), дінге біржақты анықтау
Француз социологі Э.Дюркгейм (1858-1917),дінді позитивизм тұрғысында түсіндірді.Оның дінге деген
Дінді био-психологиялық анықтауы.Дінге биологиялық көзқарас,адамның түйсік сезіміне алып тірейді.Діни
Дін болса,сол жеке адамдардың эмоциялық психикасы деді.Сезім –діннің қайнар
Австриялық дәрігер,психиатр Зигмунд Фрейд (1856-1939),оның айтуынша, жеке адамның психикасының
Жоғарыда айтылған көзқарастарды қорыта келе дінге логикалық анықтама берер
Жұмысымызда діни ағымдардың адамдарға психологиялық әсер етуі талқыланады.Діни ағымдардың
Осы сұрақты физиологиялық деңгейде қарастыруға бірнеше рет қадамдар жасалынады.
Екі сұрақты бір-біріне ажырата білу қажет. Біріншісі, діни сенімдер
Сонымен жоғары жүйке жүйе іс-әрекет физиологиясы деңгейінде діндар және
Егер де діни адамдардың ерекшеліктерін физиологиялық деңгейде анықтауға болмаса,
Біріншіден, жалпы психология адам психикасын негізінде мазмұнды емес, процессуалды,
Екіншіден, жалпы психология жеке адамдардың әлеуметтік типтерін, олардың әрқайсысының
Жоғарыда айтылғанға орай жалпы психологиялық зерттеу деңгейінде діндарлардың психологиялық
Психологиялық ғалымдар жүйесінде осы мәселені шеше алатын бір ғана
Біріншіден, тұлғааралық қатынастардың спецификалық интерпритациясы, яғни адамдар арасындағы қарым-қатынас
Маркстік әлеуметтік психологияның көзқарасынша тұлғааралық қатыныстар объективті әлеуметтік қатынастардан
Екінші, маркстен элеуметтік психологияның принципі тұлғааралық қатынастардығ барлық формаларын
Маркстік әлеуметтік психология төңірегінде зерттеу объектісі ең алдымен объективті
Үшінші, маркстік әлеуметтік психологияның принципі адамдардың топтық сипатта іс-әрекет
Жалпы қоғамда немесе жекелеген адам өміріндегі діннің ролін қалай
Бұл сұраққа орыс православты құдайға сенушілер мен православияға жақын
Фейрбах дін бастауы ретінде қорқыныш концепциясын ары қарай
Фрейд бойынша діннің пайда болуы табиғат күштеріне қарсы шыға
Фрейдтің оқушысы Эрих Фроммда дінді адам психикасы арқылы қарастырады.
Осымен біз көптеген авторлар діннің пайда болуын адамдарда бар
Атақты неміс психологі және психотерапевті Фриц Риман оқырмандар назарына
1. Өзін-өзі орнықтырудан қорқыныш.
2. Өзін-өзі тұрақтанудан қорқыныш.
3. Өзгерістерден қорқыныш, өз-өзіне сенбеу.
4. Қажеттілік алдындағы қорқыныш.
Әртүрлі тарихи кезеңдер мәдениеттік әлеуметтік құрылымдар нақтылы уақытқа байланысты
Екінші негізгі методологиялық мәселе – бұл діннің психологиялық және
1.Индивидтің діндарлығы оның санасына имманентті. Бұл діни идиялистік шешім.
2.Индивидуалды діндарлық индивіттің сенімге деген ішкі психологиялық немесе биологиялық
3.Ғылыми шешім:адам психикамы өздігінен діни сезімді туындатпайды. Ол өмір
Діннің түп тамырын зерттеуде тағы екі бағытты көрсетуге болады:бірінші
Діннің тарихи эволюциясын зерттеуде – алғашқы адамзат қауымы, олардың
С.А. Токарев бірінше рет этнографиялық әдебиеттерде магия түрлерінің ғылыми
2. Индивидуалды психологиялық анализ діни сенімнің қалыптасуына баланың психикалық
Көптеген балаларды психологтар «персонификация» тенденциясын байқаған. Американ психотерапевті М.
Кеңес психологы К.К. Платонов сана мен бейсаналық ара-қатынасын діннің
Енді дін психологиясының Батыста қалай дамығанын айта кету қажет.
Қазіргі заман дін психологиясы өзіне 2 деңгейдегі зерттеулерді қосады:
1)индивидтің, сонымен бірге топтың діни психикасын теоретикалық талдау;
2)әртүрлі әдістер қолдана отырып діншіл адамдарды эмперикалық зерттеу, яғни
Дінді зерттеудегі әлеуметтік – психологиялық әдістер:
1)бақылау, діншілдік туралы мәліметтерді алу, діншілдердің өздеріне тән жағдайлардағы
2)табиғи эксперимент, зерттелінетін екі объект туралы мәліметтерді алу негізінде
3)құжаттарды зерттеу әдісі. Күнделіктерді талдау, олардың объективті мазмұнын ашу;
4)сұрау, интервью.
Діндардың психикасын зерттеуде бірін-бірі толықтыратын әдістерді қолдану қажет.
1)Теоретикалық дінтануда бірнеше тарауларды бөлуге болады. Оған жататындар: діннің
«Діндар» ұғымының өзі діншіл адамның синонимі ретінде қолданыла отырып
Діни сана екі деңгейде болады: идеологиялық – теология, діни
Батыс дін психологиясында бұл мәселені шешуде екі бағыт бар:
Сондықтан да алғашқыда болған теологтардың және мешіт адамдарының дін
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң капиталистік елдерде дін психологиясының теологизациалау
Мұндай көзқарастар діни елестердің шындықпен ара-қатынасының гноселогиялық мәселесі діни
Діни сананың және шындықтың ара-қатынасын идеалистік тұрғыда сипаттауда У.
Дін психологиясы гносеологиялық және психологиялық талдаудың бірлігінің жағдайында ғана
Г. Олпорт әрбір жеке діндардың «діни тәжірбиесінің» әмбебап және
Бұл жерде А. Маслоуды да атап кету керек. Ол
Көптеген зерттеулерде субъективизм «діни тәжірбиенің» объективті негізін мойындаумен жүреді.
Діни сананың индивидуалдығы мен әлеуметтілігінің ара-қатынасы мәселесін шешуде Батыс
Индивидуалды психика мазмұны туа біткен немесе жаңа ұрпаққа генетикалық
Дін психологиясының ғылым ретіндегі мазмұнын айқындайтын тағы бір
Негізін салушы болған әйгілі психиатр және психолог З. Фрейд
Кейбір психоаналитиктер теологиямен байланысты болады. Мысалы, К.Т. Юнг (1875-1961).
Әрине, діни сенімдер сол діни сенімнің заттарға деген эмоционалдық
II. Бөлім. Сектанттық құбылысы және оның психологиялық ерекшеліктер
Біздің заманымызда діни ағым мүшелері осыдан он жыл бұрынғы
Діни ағымдардың негізгі элементтерінің бірі-дәстүрлі шіркеулерге қарсы наразылық таныту.Ол
Діни ықпал әр түрлі ұйымдарға әлеуметтік –тарихи шарттарға байланысты
Діни ағымдарда тек экономикалық немесе саяси зерттеу,осы діни ағымдардың
2.1. Тоталитарлы секталардың адамның тұлғалық қалыптасуына әсер
Біздің заманымыз көптеген мәдениеттанушылар мен қоғам өкілдерінің «тоталитарлы
Постиндутриалды ақпараттық қоғамдағы психологиялық зомбылық:
Олвен Тоффлер өзінің «Футурошок» атты кітабында адам психикасының қоршаған
Адамдардың әлеуметтік жағдайда өмір сүруән келесі факторлар анықтайды:
Қазіргі адамндардың тығыз ақпаратттық қоғамда өмір сүруі: агрессия және
Психологиялық білімнің жоқтығы;
Ақша үшін әр адамның психотехнологиялар жайлы ақпарат алуы;
Діни ағымар іс әрекетін экономика тұрғысынан қазақтырады;
Психологиясына және психопрофилактикалық жалпы әлеуметтік институттардың жоқтығы;
Психофизиологиялық тілімен сөйлесек, индоктринацияның терең процесіне, галлюцинацияға жеткізетін
Біздің заманымыздың агрессивті манипуляция мінезімен сипатталады. Қзаіргі
Діни ағым басшының сипаттамасы:
Авторитарлы тәртіп;
Басқаның пікіріне деген шыдамсыздық;
Тума суггестивтілі (жақсы актер, имитатор, әңгімеші, көпті көрген адам);
Темперамент бойынша бойынша холерик;
Экстрималды тәжірибені бастан кешіріп, таңғажайып аман қалған;
Өз өзіне деген сенімділігі берік;
Салт жораларға деген бейімділік;
Эгоцентризм;
Нарцизм;
Диалог жүргізуді білмейді, монологты жақсы көреді;
Ізбасарларын «ұлым», «қызым», «балам» деп атауға құлшыныс. [12]
Сананың үстiнде бақылаудың жаулап алуының кезеңдері :
Л.Штамм діни ағымдардың мүшелерiнің зорлық индоктринациясының келесi кезеңдерін ерекшелейдi:
1. Тартудың фазасы әлеуетті клиенттерді сезіп тұратын діни ағым
2. Оқуға кiрiспе ұсынылатын доктринаның негiзгi ережелерiмен мазмұндалады. Бұл
3.Топпен өсіп келетін байланыс -бұрыңғы «түбірлерімен» қарым-қатынасты үзілуімен
4. Альенация (жатсыну) изоляция және қоршаған әлемнен жатсыну.
5.Тәуелділікті күшейту-діни ағымның оқуларына деген тәуелділікті көтеру.
Индокринацияға бейім индивидтердің әлеуметтік және мінездемелік ерекшеліктері:
Истероидтар ;
Психастениктер ;
Адамдардың тәуелді түрі ;
Қамқорлы жанұялар ;
Толық емес отбасыдан шыққан ;
Әлеуметтік отбасылардың тұлғалары ;
Физикалық мүмкіндіктері шектелген адамдар ;
Ауыр психологиялық жарақаттарды бастан өткізген тұлғалар ;
Эйдетикалық қабылдаулары дамыған тұлғалар (галлюцинация) ;
Конфабуляцияға бейім адамдар (жалған еске түсірулер) ;
Діни ағымның мүшелерінің балалары,туыстары және немелерері.
Діншілдіктің түрлері: ішікі діншілік және сыртқы діншілдік болып бөлінеді.
Отандық авторлар діннің әлеуметтік табиғатын көрсетеді алайда, діни қажеттіліктің
Шетел психологиясында діншілдік мәселесі толығырақ зерттелінді, бірақ солай бола
Ерекше орында діннің көзқарасы бойынша Фрейдизм болды. Алғашқы кезде
Фрейдке қарағанда К. Юнг дін «бұл Рудольф Отто numinosum
Э. Фромм дінді кез-келген топпен бөлінетін индивидке саналы өмір
Гумманисттік дін авторитарлы дінге қарағанда, өзінің орталығы етіп адамды
А. Маслоу, Э. Фромм сияқты діннің екі типін көрметкен:
Р. Мэй дінді ақиқатты және невротикалық деп бөледі. Оның
Дін басқа адамдарда алшақтайтын барер қызметін атқарады және сондай
Сенім қайраттылыққа емес әлісздікке сүйенеді.
Адамның өмірін кедейлендіріп, шектендірген кезде кез-келген дін адамды невротикке
В. Франклдың пікірінше, дін психологиялық, психотерапевтикалық түрде әсер
Кешірек дін психологиясында жаңа тенденция байқалды. Жалы психология тұрғысынан
Көптеген адамдар үшін дін бұл – отбасындағы қолайлы жағдайды,
Діншілдіктің екі түрін сипаттауға олардың келесі негізгі компоненттері көкей
Дін ақиқат кең заңдылықтардың жиынтығы. Діншілдік – осы заңдар
Құдайды белгілі бір таңдауына байланысты нақты жеке адам қалыптасады,
өздігінен құдаймен байланыс сезімінен шығатын белсенділік. Бұл байланыс діни
кенеттілік пен шығармашылық осылар алқылы жеке адам өзіне керекті
басқа адамдармен жағымды қатынаста болу. Солай діншіл адамдар өздерінің
діни өмірдің автономдылығы, яғни бұл жеке адамның діни сенімдерді
жауапкершілік және еркіндік сезімі яғни дін ұсынған құндылықтарды саналы
өз өмірінің мақсатын санадан өткізілуі яғни әртүрлі өмірлік жағдайда
алоцентризм яғни негіз ретінде Құдайды алу, содан кейін адамдарды
тұрақтылық: негізгі діни сенулердің, сезімдердің, мотивтердің және әрекеттердің тұрақтылығы.
Соңғы кездері ғалымдар бейсаналық діншілдік туралы айта бастады. Мысалы,
К.Г. Юнг діншілдікті «ид» – аймағына орналастырады. Юнгтің ойы
Франклдың ойы бойынша: діншілдіктің ұжымдық бейсаналыққа өтіп кетпеуі оның
Бірақ экзистенционалдылықпен бірге тағы да бір қасиет қажеттілікті атап
өзіне және өзгелерге деген қатынастардың нормаларын меңгеру әлемдегі адамның
өзіне деген жағымды қатынасты қалыптастыру (Э. Фромм, В. Джеймс,
әлемде бағдарлану жүйесін құрастыру (Э. Фромм, С. Булгаков, В.
Уақытша бағдарды құрастыру (З. Фрейд, С. Булгаков);
Бағыттаушы және итермелеуші функция, адамның белсенділігінің, бағыттылығының таңдамалылығымен оның
өзін-өзі қабылдау (С. Булгаков, Н.О. Лосский, А. Лосев, В.
міндеттерді қабылдау (В. Несмелов);
жасалған таңдауға жауапты болу (В. Розанов, С. Хоружий);
Мағына құрушы функция (анықталғандай, мағыналар жеке құндылық жүйесін құрудың
Өмірлік қиындықтарды, мағыналарды алу арқылы жеңуі (Джемс В. Е.
Өмірдің мәні туралы сұрақтарды шешу (Э. Фромм, Н.О. Лосский,
Өмірге қатысты қатынасты құру (З. Фрейд, В. Несмолов, П.
Жеке рухани жолдың құрылуы және жүзеге асырылуы (В. Несмелов,
Жандық эмоционалды анықтау әсерлену арқылы мағынаны алу қабілеті (Булгаков,
Өз-өзімен және басқалармен бірлестікте болу (Э. Фромм, А. Мень,
Өткен шақты, осы шақты және болашақты және олардың өмір
Адамның өмірлік іс-әрекетіндегі дін өмірлік функциоларын туралы бізбен жүйеленген
Психологиялық жастың көп-қырлылығы жеке адамның іс-әрекетін әртүрлі сфераларында бірдей
Сананы қадағалау мен «миды шаю» екі тәсілдің айырмашылықтары.
Миды шаю :
Ықтиярсыз ;
Физикалық бас бостандығынан айыру ;
Төте зорлықты,қинауды қодану ;
«Ми жуғыштарға» батапқыда жау ретінде қарайды.
Сананы бақылау :
Нәзік және алғыр (айлалы және алдағыш) ;
Ерікті қатысу және істестік ;
Сана бақылаушыларды бстапқыда мейірбан дос ретінде қөреді.[17]
Тұлғаның қалыптасуы жанұяда басталады. Бұнда адамның мінезі, индивидтің сыртқы
Шетел діни адамдар баланың дінилығы қалыптасуы процессінде жанұя маңызды
АҚШ-ғы психолог С.Нанн жанұядағы тәрбие мен балалардың діни сенімдерінің
Жоғарыда көрсетілген берілгендерді бағалай отырып мынаны ескеру жөн, АҚШ
Соңғы жылдарда отандық зерттеушілер жаңа ұрпақтарда дінилықтың жалғасуының жанұяның
Соңғы жылдарда балаларды және немерелерді діни рухта тәрбиелейтін діндарлардың
Біздің елімізде діни рухта тәрбиеленетін балалардың жанұяларының саны азаюына
Психологтар жүргізген көптеген зерттеулері бойынша мектепке дейінгі жастағы балаларға
Дінилықтың қалыптасуында жағымды мүмкіндіктердің тууындағы психиканың психологиялық ерекшеліктерін табу
Балалар кез-келген сыртқы тітіркендіргіштерді белсенді түрде қабылдайды. Балалар ата-аналардың
Баланың дінилығының қалыптасу процессінде оны қоршайтын тілдік орта үлкен
Әрине, дінмен байланысты ұғымдар діни емес немесе атеистикалық жанұяларда
Кейбір ата-аналар діндар адамдар болмай тура балаларды адамгершілікке тәрбиелеу
Екіншіден дінді қорғайтын көптеген пікірлерге қарамастан «жазалайтын құдай» идеясы
4.1.Қазақ мемлекетіндегі ар- ождан бостандығының шешілуі.
ХV-ХVІІІ ғасырлар арасында Қазақ жеріне көптеген діни ағымдар таралып,
ХVІІІ ғасырдан (отаршылдық ғасырдан) бастап, Қазақстанның Ресейге қосылуына байланысты,мемлекет
Ислам діні «ұлттық» дінге айналғанымен,еркін ойлаушылар да өздерінің дінге
ХХ ғасырда,Социалистік революцияның арқасында,Коммунистік идеология қазақ жерінде ,еліне де
Бірінші кезден бастап Ресейде Халық комиссарлары Кеңесінің 1918 жылғы
Бірақ 20-шы жылдары саяси–экономикалық дағдарысқа ұшырауға байланысты,үкімет әкімшілік басқаруды
1991 жылдан Қазақстан тәуелсіз мемлекет болғаннан бастап,Ата заңы бойынша
Егемендік Қазақстан бірінші күннен бастап-ақ ар-ождан бостандығына үлкен көңіл
Бұндай ар-ождан бостандық құқықты ССРО мен дүние жүзілік
Қазақстандағы діни қауымдар мен мемлекет арасындағы заңдық ретте қатынастары
Бұл құқықтар адамның өз діни немесе өзіндік сенімін жекелей,сол
Қазақстанның көрнекі заңгері (діни заңгер) Р.А.Подопригора ар-ождан бостандығы бойынша,Ата
Бұл «комментарий»қазіргі кезде діни қауымдар мен мемлекет арасындағы заңдық
«Діни қауымдар мен олардың діни бостандығы» туралы ҚР жарияланған
Заңдық шектер: Діни қауымдар жергілікті заң шығаруға рұқсаты жоқ;діни
Мемлекеттің шарттық кепілдемесі: Қазақстан азаматтары заң алдында барлығы тең
2003 жылы 23 қыркүйекте Астанада «Әлемдік және дәстүрлі ұлттық-діндер
1994 жылы Қазақстан Президентінің басқаруымен «Қазақстан Халықаралық Ассамблей одағы»
Қорытынды.
Қазіргі Қазақстандағы дәстүрлі емес діни қауымдастықтарға төмендегілер енеді :
Қайырымдылық қоры болып тіркеліп алған діни ұйымдар артынша ашық
Көріп отырғанымыздай , діни бағыттар өте көп , олар
Өзіміздің егеменді еліміз туралы айтатын болсақ , елімізде соңғы
( Дни бірлестіктердің өсу динамикасы туралы ресми мәліметі көрсетілген
Ислам
Орыс православие шіркеуі
Рим католик шіркеуі
Лютерандар
Иегова куәгерлері
Жаңа құрушылар
[6]
« Ел болам десең – бесігіңді түзе » -
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1.Всеобщая инциклопедия религий мира.Москва.2005г.
2.http://www.khabar.kz/index
3. Айтбаев О. «Дінтану негіздері»ҚарМУ. 2005 жыл.
4.Хассен.С. «Освобождение от психологического насилия»
http://lib.ru/DREOPLE/stiwen nonter.txt .
5.Волков.Е.Н. «Методы вербовки и контроля сознания в деструктивных культах»
Журнал практического психолога 1996.-№3-стр.76-82
6. «Мониторинг прав этносов в Казахстане».Научно-исследовательский отчет.Алматы-2003 г.
7.Мұқашев А. «Дінаралық татулық-тыныштық кепілі».-Егемен Қазақстан,13 тамыз 2006 жыл,4
8.http://ru.wikipedia.org/wiki/
9.Опарин А.А. « Религии мира и Библия.» Часть III.
10.Оваденко И.В. Государство и религиозные организации: тоталитарные секты в
11.Волков Е.Н. Методы вербовки и контроля сознания в деструктивных
12. Гужов В. Основные способы зомбирования. – Интернет-ресурс.
13.Под ред. В.Н. Куликова «Теоретические и прикладные исследования психологического
14. Массовое сознание и массовые действия – М., 1994
15. Орел Н. Психологические механизмы влияния тоталитарных групп на
16.Сидоренко Е.В. Личностное влияние и противостояние чужому влиянию //
17. Чалдини Р. Психология влияния, Питер 2000.
18.Кара-Мурза С. Манипуляция сознанием. – М.: «Алгоритм», 2000.
19. Шейнов В. П Психология лидерства, влияния, власти. Мн.:
20. Шейнов В.П. Скрытое управление человеком (Психология манипулирования). –
21.Шиллер Г. Манипуляторы сознанием. – М.: «Мысль», 1980.
2