МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
I ЕЖЕЛГІ ДІНДЕР ДАМУЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 6
1.1 Ежелгі діни нанымдар: фетишизм, тотемизм, анимизм, магия 6
1.2 Көптәңірлі (политеистік) ежелгі діндердің тарихи болмысындағы нанымдар. 10
II ЕЖЕЛГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ - ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АСПЕКТІДЕГІ НЕГІЗГІ ІЛІМДЕР
2.1 Көне түркілердің дүниетанымдық көзқарастары. 23
2.2 Тәңірлік және бақсылық. 29
ҚОРЫТЫНДЫ 41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 44
КІРІСПЕ
Дін - әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құрылыстарға тән тарихи,
Дін - рухани мәдениеттің бөлігі әрі дүниетанымның тарихи нысаны.
Бүгінгі ғылымда діннің пайда болуы туралы екі теория бар.
Көне діндердің пайда болуы мен эволюциялануы мәселесіне бірнеше ғылыми
Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар.
Политеизм дегеніміз бірден көп тәңірлерге сенім. Көптіңірлі діндерде тәңірлердің
Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан
Сонымен қатар, қазақтар дүниедегі жан - жануар, аң -
Ал, анимистикалық дүниетанымның ең бір көне түрінде -
Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі
Жақында жарық көрген Қ. Шұленбаевтың және Ә. Төлеубаевтың еңбектерінде
Зерттеу жұмысымның мақсаты мен міндеттері – ежелгі діндер тарихының
Зерттеу жұмысымдағы алға қойылған мақсатқа жету үшін, мынадай міндеттерді
діни сенімге деген адами қажеттіліктердің негізгі аксиологиялық – психологиялық
дін мен философияның тұтастығын және оның нақтылы тарихи -
көптәңірлі (политеистік) сенімдердің басты ерекшеліктері (политеистік пантеизм, инкарнация, антроморфизм,
Қазақтардың ежелгі тәңірлік пен бақсылық сенімдерінің діни тарихи-әлеуметтік
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Зерттеп отырған бітіру жұмысымның ғылыми жаңалығы –діннің эволюциясына қарағанымызда
Бітіру жұмысымның құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден,
I ЕЖЕЛГІ ДІНДЕР ДАМУЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Ежелгі діни нанымдар: фетишизм, тотемизм, анимизм, магия
Адамзат тарихының бірінші, діни кезеңі құдайға деген сеніммен сипатталады,
Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар.
Болмыстың қай кезеңі болмасын, адамдар қандай да бір құдіретке
Фетишизм - табиғи заттарға табыну.
Тотемизм - Тотем белгілі бір әлеуметтік топ үшін оның
Магия - белгілі бір сиқырлықтың барысында болжау қабілетінің көмегімен
Анимизм - айналадағы көзге көрінбейтін заттардың тіршілік ететініне, табиғаттан
Міне, осы құбылыстарды алғашқы қоғамдық құрылыстың кезінде діни сенімдер
Ежелгі адамның сенімінің сырын ашу үшін ғалымдарға аз еңбек
Фетишизм („ерекше қасиеті бар зат” португал. Сөзінен шыққан) –
Тотемизм (ототеман – Солтүстік америка үндістерінің тілінен, „оның тегі”
Э. Дюркгейм бойынша, діни сенімдердің бастауы – қоғамның өзі
Америкадағы қызылтерілі тайпалардың тілінен қабылдаған „тотем” сөзі 1719 жылдан
Тотем сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің Алгонпиан руының тіліндегі
Ең ескі һәм примитивті наным – сенімдерге жататын тотемизмде
Тотем нанымының негізгі ұғымы осында жатыр. Басты сипаттары мынадай:
Тотем – рудың (жанұяның) шыққан тегі, пайда болу себепшісі
Ру тотемнің есімімен аталады, яғни тотемнің аты рудың аты.
Тотем, сондай – ақ, рудың рәмізі, белгісі. Мысалы, жылан
Мана: жан – жаққа тарап кеткен, адамнан тыс және
Табу: Тиым салынған іс – шаралар, әрекеттер, қол сұғуға
Тотемді құрметтеу – оны қасиет иесі санап құлшылық етушілердің
Көне замандарда тотем көбіне зооантропоморфты (адам және хайуан кескінді)
Анимизм (латын тілінде animus – жан, рух) жан мен
Анимизм – алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған құбылыс. Мұнда
Ғалымдардың пікірінше анимизм ілкінші (примитивті) діндерде жиі кездесетін және
Жаратылыстан тыс күштер шақыратын тұтастай ғұрыптар жүйесін құрайтын көнедегі
Магияның тарихи және дүниетанымдық эволюциясын зерттеген адам Дж. Фрезер.
Ал Леви – Брюль адамның ой қабілеті, әсіресе қауымдық
Осы мәселемен шұғылданған ғалымдардың тағы бірі – Б. Малиновский
Магияны ғұрыптық тұрғысынан қарастыра келіп, ғалымдар әсер ету тәсіліне
Ол сонымен бірге мақсатына қарай: 1. әскери; 2. кәсіптік;
1.2 Көптәңірлі (политеистік) ежелгі діндердің тарихи болмысындағы нанымдар.
Дін дегеніміз Адам Атадан бері қарай бар нәрсе. Адамзат
Дін секілді адамның адалдығының басты көрсеткіші болып табылатын қасиетті
Политеизм дегеніміз бірден көп тәңірлерге сенім. Көптіңірлі діндерде тәңірлердің
ХІХ ғасырдың аяқ шенінде пайда болған назария (теория) бойынша
Ақпейілді және арамға кескінді тәңірлер туралы сенімдер жер шарының
Көптәңірлі нанымдар мен діндерді зерттегенде мән беретін бір жәйт
Осы сипаттаудың типикалық мысалын үнді – еуропалық көптәңірлі діндерден
Мәселен, грек нанымында Зевстың найзағайды өзінің жазалау құралы ретінде
Көне дәуірлерде адам баласының өркениет деңгейі әлдеқайда төмен, көшпелі,
Христиан күнтізбесін Папа І Адриан тек 780 жылы шамасында
Заманымыздың бұрынғы ХІҮ ғасырында Мысырда болған Атонизм культі юойынша
Күнге табыну кең таралған наным. Күн тәңірісін шумерлер, уту,
Сондай – ақ, Америка құрлығында Ацтек мәдениетінде де күнге
Көптеген халықтарда аспан тәңірлері көбінесе жаратушы күштерге ие деген
Аспан тәңірлері Зевс пен Индра найзағайды, боранды, жауын –
Егіншілікпен айналысқан халықтарда егінді құрытатын немесе өсіретін Аданис, Атымс,
Сабит Мұқанов „тәңірі” дегеннің өзі ескі қанжұт (тибет) тілінде
Көне Египеттегі құдайлар пантеоны Жоғарғы және Төменгі Египет патшалықтарының
Египетті Орта және Жаңа патшалық дәуірлерінде атақты Фива қаласынан
Көне Египеттің мифтері әлемнің жаралуын әртүрлі түсіндіреді. Бір қағида
Мифтердің ішінде Мемфис қаласының қорғаушысы Птах атты құдайдың әлемді
Көне Египет мифологиясында өліп, қайтадан дүниеге келіп отыратын құдай
Осирис осылай өліп, қайтадан тіріліп отыруына қарай әр мерзімде
Осиристің баласы - Гор Күн құдайы Амон - Раның,
Сет Осириспен байланысты оқиғадан соң қуғындалған құдай іспетті шет
Ай құдайы Тот (Джехути) Раның жүрегі саналды. Ол шымшық
Птаху құдайдың мәртебесі әсіресе Мемфисте жоғары болды. Ол алғашқы
Осылармен бірге Амон - Ра культімен байланыссыз, белгілі дәрежеде
Египет мифологиясындағы барлык әйел - құдайлар Исиданың көрінісі болып
Осылайша Египет құдайларының пантеоны жергілікті культтердің бір орталыққа -
Көне Египеттегі құдайға құлшылық рәсімдері. Көне египеттіктердің діни ғұрыптарының
Адам өлгеннен соң оның жаны - Ба мен есімі
Көне египеттіктердің о дүниеге қалтқысыз сенімі Осирис туралы мифтен
Көне Египет діні бойынша фараон жердегі құдай саналды, мемлекеттік
Нілдің батыс жағалауын қуалай "өлілер қаласы" созылып жатты. Осында
Египет ақсүйектеріне қойылған ең көне құлшылық ескерткіштері - мастабтар
Әдетте ең үлкен храм қаланы қорғаушы құдайына арналып тұрғызылып,
Көне Египетте дін басшылары нақты бір құдайға құлшылық ету
Көне грек мифологиясы. Дінтану - көне грек мифологиясының дамуын
Бірінші, хтон кезеңіндегі мифтік ұғым бойынша бүкіл әлемнің, барлық
Классикалық немесе Олимп кезеңі патриархатқа өтумен, алғашқы мемлекеттердің пайда
Олимп кезеңінің алғашқы мифтері жаңа құдайлардың ескі құдайлармен күресін
Бертінгі немесе героикалық кезеңде әлеуметтік қатынастарда қайшылықтардың күшейе түсуімен
Көне гректердің құдайлар пантеоны. Көне грек мифологиясы мен дінінен
Гесиод өзінің поэмасында әлемнің жаратылуы және құдайлардың пайда болуы
Көне грек мифологиясы бойынша Зевс көптеген құдайлардың, нимфалар мен
Көне грек мифологиясында Зевстің ағасы, теңіз құдайы Посейдон ең
Көнедегі гректер өлген адамдар жер асты әлеміне немесе өлілер
Көне грек құдайлары пантеонында әйел құдайлардың орны ерекше. Мәселен,
Зевстің баласы Аполлон мифологияда әрі қатал, әрі мейірімді болып
Аполлонның қарындасы, аңшылық құдайы Артемида -нимфалармен Эллада тауларын кезіп
Гректердің әйел - құдайларының ішіндегі аса құдіреттісі - Афина.
Классикалық грек мифологиясындағы Зевстің қызы, махаббат пен сұлулық құдайы
Арес - Зевстің баласы, ешқандай мән - мағынасыз қантөгіс
Гермес - грек құдайларының ішіндегі ең іскері, жүргіншілердің желеп
Дионис - жүзімшілік пен шарапшылық және жердің молшылық қуатының
Гелиос - күн сайын отты арғымақтармен көкті шарлап, барша
Көне грек мифологиясында қаһарман - жартылай құдайлар бейнесі көп
Көне гректердің сенімдері мен ғұрыптарының ерекшеліктері. Көне гректердің діни
Гректер таң сайын міндетті түрде Күн құдайы Гелиосқа арнап
Дін қызметшілерінің тағы бір маңызды қызметі - құстың іш
Көне Рим мәдениетіне көне Греция мен этрускілер дінінің орасан
Этрускілерде жер асты отының құдайы Веханс аталса, римдіктер оны
Этрускілер мифологиясында әлем үш қабатты: бірінші, төменгі қабаты –
Рим дінінің қасиетті рәсімдері понтификте - діни кітаптарда рет
Көне дәуірден бермен қарай еркек және әйел кейпінде қатар
Римдіктердің басты және ең мәртебелі құдайы - Юпитер. Ол
Юнона - әйелдердің, некенің, аналардың және жоғары биліктің қорғаушысы.
Көне римдіктер ғұрпында Юпитер, Юнона және Минерваның құрметіне Капитолийде
Марс - жабайы табиғат, құнарлылық пен соғыс құдайы, ырыс
Квирин - халық жиналыстарының жебеуші құдайы. Осыдан римдіктер өздерін
Рим мифологиясындағы белгілі тұлға - кіріп, шығатын есіктердің әміршісі
Рим діни ғұрыптары. Көне Римде мемлекет пен дін біртұтас
Бұлар діни және мемлекет билігінің тұтастығын білдіретін міндетті құдіретті
Аяндарды түсіндіруші, құстың үшуына, аспан денелеріне, тауықтың дән шоқуына,
Осымен қатар, абыз - фециалдар деген орнықты. Олар соғыс
Римнің діни күнтізбесінде көптеген мейрамдар - фериялар болды. Олардың
Паренталий - ақпанда ата - бабалар аруақтарына арналып өткізілетін
Флоралий - көкек айы мен мамыр аралығында гүл құдайы
Сатурналий - желтоқсанда Сатурн қүрметіне өткізіледі;
наурыз айында Марс күні мерекеленеді;
әр айдың ортасында Юштер құрметіне құрбандық шалу;
қарашада Плебей ойындарын өткізу;
қыркүйекте Юнона мен Минерва мерекелері, Рим ойындары - спорт
Жаңа дәуірдің ІІ - ІІІ ғасырларында - ақ Рим
II ЕЖЕЛГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ - ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АСПЕКТІДЕГІ НЕГІЗГІ ІЛІМДЕР
2.1 Көне түркілердің дүниетанымдық көзқарастары.
Ежелгі түрік – моңғолдардың нанымдарында көк те, жер де
Алтын шежіреде тәңір сөзі тек аспан, көк мағынасында ғана
Көк тәңір туралы сенімдер барлық құрлықтарда, әсіресе, Солтүстік Америка,
Тотем сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің Алгонпиан руының тіліндегі
Ең ескі һәм примитивті наным – сенімдерге жататын тотемизмде
Фрейд табудан екі мағына табады: „Для нас значение табу
Тотемшіл қоғамдарға тән жанұя қатынастары мен рулық өмірде мынадай
Қан дауы: тотемдік сенімде адам денесінің қан мен шаш
Басқа рудан үйлену: ру мүшелері бірге туысқан болғандықтан, сол
Тотемизмнің белгілерінің өз кезінде Орталық Азия халықтарында кең тарағаны
Мүшел жыл санауындағы он екі хайуанның әрқайсысының жылында туған
Түріктердегі тотемшілдіктің белгілерін, әсіресе, түрік қағанаты дәуірінен бастап көбірек
Мәшһүр Оғыз қаған дастанында қағанның балалрының есімдері: оң қолдағылар
Көптәңірлі нанымдардың түркілерде кезігетін енді бірі анимизм (рухқа құлдық).
ХҮІІІ ғасырда осындай діндер фетишизм деп аталған болатын. Латын
Сәбит Мұхановтың рухқа құлдық туралы ойы мынадай: „мыңдаған жылдар
Анимизмде тотемизм сияқты алғашқы қоғамдық құрылым кезінде пайда болған
Анимизмнің негізгі ерекшеліктері рухтың мәңгі тірі сақталатыны және рухтың,
Рухқа құлдық бойынша барлық құбылыстар аруақтардың билігінде сондықтан апаттар,
Анимизмде барлық ғалам аруақтардан құралады, сонымен қатар оның қарамағында
Анимизм яғни рухқа табыну Орталық Азия халықтарында көшпелі және
Натуризм дегеніміз табиғатқа табыну яғни төңіректегі заттардың тәңірге айналдырылуы.
Көптәңірілі діндер мен мифология осылай пайда болған. Табиғатшылық нанымында
Шаманизм халықтарда күнделікті өмірді тек ырымдар билейді. Отырыс, тұрыс
Шаманшыл қоғамда сиқыршылар мен жәдігөйлекр де өз орнын алған.
2.2 Тәңірлік және бақсылық.
Қай халықтың болмасын бүгінгісі өткен тарихымен астасып жатады. Өткенінен
Біздің мақсатымыз сол аталарымыз жасап беріп кеткен өнеге үлгілерін
Салт ұлттық ұрпақ тәрбиесінен, мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен
Көптеген зерттеушілердің тұжырымдары бойынша түрік халықтарының жалпысына тән ерекше
Ал, көшпелілер болса мұндай күштеудің кез - келген түрлерінен
Сонымен бірге, көшпелі халықтардың қоғамдық даму сатылары да аса
Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан
Енді мәдени - рухани дәстүрлеріміздегі нақтыламақ болған бақсылық пен
Діни нанымдардың негізінде қалыптасқан ырымдар қай халықтың да мәдени
Қазақ өміріндегі магиялық - сиқырлық құбылыстар мен бал ашу
Сонымен қатар, ел арасында түсі суық сұсты адамдарды да
1. Қырық бір құмалақпен бал ашу, яғни төрт төрттен
2. Қырық бір құмалақты шашып ашу;
3. Малдың жауырынына қарап сөйлеу т.б.
"Сиқырлық өнерге" үйрену де халықтың көне дәуіріндегі білім шыңы
Қазақтар дүниедегі жан - жануар, аң - құстар әр
"Аспан рухы", "Жер - су рухы", "Таудың рухы" т.б.
Енді фетишизм элементтерінің қазақ халқы арасындағы түрлеріне қысқаша шолу
1. Қазақ халқы малдың алғашқы төлдеген кезіндегі алғашқы
2. Фетиштік ырымның бірі - кәрі жілік, оны күндіз
3. Жас нәрестенің бесігіне әр түрлі: үкінің қауырсынын, қасқырдың,
4. Қазақ даласының қай түкпіріне барсаңыз да "әулие" саналатын
5. Дүниежүзінің барша халықтарында талисман, амулет аталынып жүрген "көз
Сонымен бірге, тұмардың өзі бірнеше дәуірді басынан кешіргенін байқауға
Көшпелі әлемнің қарғыс таңбасы - тайпалық ыдыраушылық екені тарихтан
Тәңірілік дін - ғылымда түбегейлі зерттеліп, тарихи тамырлары мен
1. Көкте құдіретті жаратушының барлығына шек келтірмеу.
2. Ата - бабалар қалыптастырған дәстүрлі өсиеттерді бұлжытпай
3. Жас ұрпақты дәстүрлі өмір салтына, ата - бабалар
Бұл қағидалардың кез келген діни сананың дүниетанымында, моральдық -
Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі
Негізінен Тәңірілік терең мәнді Аспан ғана емес; қазақ халқының
Сонымен қатар көне түрік нанымдарында басқа да әйел құдай
Бұл жайлар ежелгі түрік діні бір құдайлы монотеистік дін
Кез келген діннің негізі — дүниетаным, дүниеге көзқарас жүйесі
Түркі халықтарының бұл түсінігінің негізінде объективті шындық жатқандығын бүгінгі
Адамның тіршілік етуіне қажетті табиғи жағдайлардың Тәңірден, яғни, көкке
Сөйтіп, ұлттық дүниетанымнан өрбіген Тәңіріліктің негізінен табиғатты ардақтау салты,
Ал, табиғатты қастерлеу ғұрпы - объективті барлық, болмыс сырын
Келесі бір келелі мәселесі Тәңірлік діннің әлемдік діндерден өзіндік
Қазіргі кезеңдегі кейбір ғылым салалары, әсіресе әлеуметтану мен психологияның
Бұған жауапты діннің нақтылы сенімдік ілімінен, оның сол сенімді
Тәңірілік дінін халықтың нақтылы дүниетанымынан туындаған, табиғатқа табыну және
Тәңірі - діни түсінікке орай барлық әлемді жаратқан бейтарап
Өзіндік жора - салттары: таң сәріде күншығысқа қарап тағызым
Өзіндік мерекелері: наурыз - жыл айналымындағы уақыттық кеңістіктің теңелу
Көк Тәңірінің тағылымдарын жеткізген пайғамбарлар мен періштелер, әмір етілген
Құлшылық ету рәсімдерін ұйымдастыратын арнаулы орын болған емес. Өйткені
Діни уағыздаушылық, беріле дәнігу де жоқ. Өйткені, Тәңірі жер
Адамның қасиеті кемелденген ойы мен адами жауапкершілігіне қарай бағаланады;
Тәңірілік дінінде талап бойынша үш қағиданы орындау міндет: Тәңірі
Тәңірілік дінінің түп тамыры, санамыздағы сезімдік иірімдері, өзіндік ерекшеліктері
Венераның грекше аты - Геспер, түрікше - Гессер. Алақандағы
Түркі тарихын зерттеуші Мурад Аджидің дәлелі бойынша Тәңіріне деген
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы
Сонымен қатар көне заманда болмыстың қай кезеңі болмасын, адамдар
Осылайша алғашқы адамдардың ойы мен санасында адамның болмыс шындығының
Зерттеу жұмысымда көптәңірлі нанымдар мен діндерді зерттегенде мән беретін
Көне дәуірлерде адам баласының өркениет деңгейі әлдеқайда төмен, көшпелі,
Ал, көне Египетте дін басшылары нақты бір құдайға құлшылық
Көне дәуірден бермен қарай еркек және әйел кейпінде қатар
Ежелгі Тәңірілік діні бізге өзінің антологиясымен - екі ұдай
Өзіндік өмір танымы, философиясы, рәсім - жоралары, өзіндік негіздемелері
Ұлы дала тұрғындары мұсылмандық тағылымдарға дейінгі кезеңдерде өз бетінше
Менің бұл зерттеу жұмысым алға қойған мақсатына жетті деп
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Малерб М. Религии человечества. – Москва-Санкт-Петербург. 1997 ж. 56-б.
Фрейд З. Тотем и табу. Психология первовытной культуры и
Қасабеков А,. Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. –
Фрейд З. Тотем и табу. Психология первовытной культуры и
Тайлор Э. Первобытная культура. - Москва, 1989, 116-б.
Polytheism / Systems of Religious and spiritual believes //
SunWorship / Systems of Religious and spiritual believes //
Чизхолм Дж. Мировая История в Датах. – Москва 1998,
Мұқанов С. Қазақ қауымы / Тарихтық және этнографиялық шолу.
Шопенгауэр А. Новый паралипоменон. – Москва. 2000, 384-б.
Тихонравов Ю.В. Религии мира.Москва, 1996.
Малерб М. Религии человечества. – Москва-Санкт-Петербург. 1997 ж. 224
Мунчаева Ш.М. Религия история и современность. - Москва, 1998
Молдабеков М. Қазақ халқының рухани мұрасы. – Алматы. –
Лувсанданзан. Алтын шежіре / Моңғол тілінен аударған. А. Мауқараулы.
Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – Москва, 1993. – 526
Фрейд З. Тотем и табу. Психология первовытной культуры и
бұл да сонда
Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие /
Конанов А.Н. Родословная туркмен / Сочинение Абу-л-Гази хана Хивинского.
Inan A. Eski Turk Tarihi \ Istanbul, 19767 357-б.
Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии.
Демидов С.М. Древние религии. Москва. 1963. 195-б.
Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана. / отв. Ред.
Кривец Е.А. Ислам в Центральной Азии. – Москва. 1999.
Мұқанов С. Қазақ қауымы / Тарихтық және этнографиялық шолу.
бұл да сонда.
Гумилев Л.Н. Хундар. – Алматы. 1998, 528-б.
Aydim M. Din felsefesi. – Izmir. 19997 362-б.
Tanyu H. Turklerin dini tarihcesi.- Istanbul. 1998. 126-б.
Бичурин И.Я. Ерте уақыттардағы Орта Азияда өмір сүрген халықтар
Гумилев Л.Н. Пірадар Иоанның мемлекеті туралы аңыз. - А,
Виолле и - Дюк. Методологические аспекты изучения историй духовной
Энгельс Ф., Маркс К. Шығармалар жинағы. - Т.2. -
Бернштам А.М. Орхон - Енисей түріктерінің әлеуметтік экономикалық құрылымы.
Ғабитов Т.Х. Мәдениеттануға кіріспе. - Алматы: "Санат", 1996. -
Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. - Алматы: "Ғылым",
Әуезов М. Әр жылдар ойлары. - Алматы, 1959. -
Амантурлин Ш.Б. Предрассудки и суеверия, их преодоление. -Алматы,
Фрэзер Дж. Фольклор в Ветхом Завете. - Москва, 1985
Токарев С.А. Алтайлықтардағы тектік артықшылық сарқыншақтары. - Москва, 1972.
Потапов Л.П. Алтайдағы тауға табыну әулиелігі. Советтік этнография. -Москва,
Штернберг Л.П. Діндегі таңдамалалық. - Ленинград, 1986. - 268-6.
Левшин А. Описание киргиз - кайсацких орды степей.
Плано Карпини мен Рубруктың шығыс елдеріне саяхаты. - Москва,
Қараманұлы Қ. Тәңірге тағзым. - Алматы: "Ана тілі", 1996.
История Казахской ССР. - Т.1. - С.431
Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков. - М.-Л. - 1952.
Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках. Тюркологический сб.
Көне түркі сөздігі. - Алматы, 1969. - 544-
Өмуралиев Ч. Тәңирчилик. - Бишкек, 1994
Никонов А.Ю. Алтун Битиг. Тенгрианство. - Алматы, 2000
Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период. - Ленинград:
Бекмұхамедов Е. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. - Алматы, 1974.
Ақатаев С.А. Аруақ деген не? "Білім және еңбек". -
(Шүлембаев Қ. Руханилықты тек қана діннен іздеген жөн бе?
[Сәрсенбина Г. Ұлттық салт-сана. Ақиқат журналы №5, 2001ж].
45