ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті
Д И П Л О М
ТАҚЫРЫБЫ: Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған
көтеріліс
ОРЫНДАҒАН: Тулевова Мөлдір
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІСІ: Л.Т.Джумалиева
Тарих және философия
кафедрасының аға оқытушысы,
тар.ғ.к.
Қорғауға жіберілді: О.Д.Табылдиева
Тарих және философия
кафедрасының меңгерушісі
Ақтау-2009 жыл
Ж О С П А Р Ы :
КІРІСПЕ
І тарау. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өмір
ІІ тарау. Жанқожа бастаған Сыр бойы
ІІІ тарау. Халқын азаттыққа бастаған Жанқожа батырдың
Қорытынды.
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
К І Р І С П Е
Қазақ халқына қасірет әкелген «Ақтабан» шұбырынды, алқакөл сұлама» кезінде
«Күлтөбенің басында күнде жиын» боп, қазақтың ақылгөй даналары: үйсін
Жасақтарды басқаруға Әбілқайыр хан белгіленіп, сол жылы кескілескен ұрыста
Бірнеше жылға созылған ел мен тағдыры шешілер осы соғыста
Енді ежелден іргелес отырған осы бір беймаза
Алайда, сырттан келер қауіп бәсеңсудің орнына барған сайын
Осы тұста шеңберін кеңейтіп, күшін молайтып, белін бекемдеп алған
Оның үстіне, қазақ феодалдарының ел билігіне таласқан өзара қырқысы
Қажыған, азап шеккен, ар-намысы тапталған бұқара халықтың қайғы-қасіретін
Сондай елім деп еңіреген, бабаларының кіндік қаны тамған
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы 1774 жылы қазіргі Қызылорда облысы, Қазалы ауданы,
Талай ақын шайырлар тілге тиек еткен, қазақтар қана емес,
Сол өңірге аяқ салған орыс зиялыларының өздері де оның
Жанқожа әкеден бесеу, шешеден төртеу болған.
Өз шешесінен Ақмырза, Жанқожа, Жауқашар, Бек. Ал кіші шешесінен
Жанқожаның әкесі Нұрмұхаммед содан туған.
Батырлар әулетінен туған Нұрмұхаммед те батыр болған.
Ал оның әкесі Киікбайдың батырлығын тілге тиек ететін деректердің
Менің атам Әбілқайыр кіші жүзге хан болып тұрғанда, Сенің
Жанқожаның әрі жас кезінен-ақ қомаға тұйық ауыр мінезді, аз
Ол ең алғаш 15 жасында халық көзіне түседі. .[2]
1789 жылы Салым Нұрмұхаммеддің туысы әрі батыр, әрі хан
Жылқыда жүрген 15 жасар Жанқожа бұл хабардан құлақ қағыс
Елден ұзақ кеткен соң ғана мұны білген Қылышбай баланы
Халықтың қарапайым бұқарасының арашасы болып, шонжарлармен сан рет қырқысады.
Ол керемет күш иесі болумен бірге асқан тапқырлығымен, көріпкелдік
19 ғасырдың бірінші ширегінде Сырдария сағасымен Арал бойын мекендеген
Әлім, Шәмен тайпаларынан тараған рулар Ырғыз бен Қарақұмды жайлап
Малы аздары Сыр бойында тұрақтап, диқаншылықпен айналысты. Ел осылайша
Ол ретті жерінде төрелікті бұзып, жәбірленушінің теңдігін алып берді.
Алар парасынан айырылған және абыройдан жұрдай болған билер қалайда
Олар пікірлесе келе, ағайын арасындағы көп жікшілдіктің бірін пайдаланып,
Батыр қатты назаланып, туыстарымен тілдесуді де қойды.
Бірақ бірсыпыра елге қадырменді ақсақалдар ағайынды екі адамның баларын
Ол атақты Қосым Қожа немересі Шаймағамбет ишан еді.[3]
19 ғасырдың 30-50 жылдары Қазақстан тарихының маңызды шебі ретінде
Өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайында Қазақстанның кейбір ауылдарының жалпыресейлік рынокқа
Әйтсе де Қазақстанның саяси саяси жағдайы бұл кезеңде де
Сырдария жағалауларындағы аймақтары мекендеген қазақ халқының жағдайы мейлінше ауыр
Ресей империясының экспанциялық «кеңеюшілік» ұмтылысының 1853 жылы В.Перовский
Ақмешіт басылып алынғаннан кейін Сырдария әскери желісі құрылды.
1849 жылы Райым бекінісіне Орынбор казактарының алғашқы 26 жанұясы
1857 ж-ға дейін 3000 қазақ жанұялары өздерінің бұрынғы
Бұран қазақтар тұрған жерлерге қоныстанған ауғандар үлкен артықшылықтармен пайдаланылды.
Мұның өзі қазақ халқын аяусыз қанауға әкеп соқты.
Осының бәрі жылдар бойы жинақталып, 19 ғасырдың 50 жылдары
Хиуа хандығының қазақтар жөніндегі озбырлығы олардың аса ауыр салықтар
Тақырыптың зерттелу дәрежесіне назар салсақ, халық батыры атанған, қолбасшы,
Диплом жұмысының деректемелік негізін мерзімді басылымдарда жарияланған ақпараттар, мақалалар
Жұмыстың методологиялық негізін Қазақстан Республика-сының егемендік алғаннан кейінгі үрдіс
Шындығына келгенде, зерттеліп отырған кезеңге деген ғылыми көзқарастың дәл
Біз бұл орайда, ең алдымен тарихи деректерге объективті
Сонымен, соңғы кезеңде жарық көрген аса маңызды мемлекеттік құжаттар
Зерттеудің методологиялық негізін анықтауда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері
Зерттеу объектісіне негізінен халқының қорғаны болған Жанқожа батырдың
Жұмыстың мақсаты
Туған жерін жетпіс жыл бойы жат жұрттықтан қорғап, өзегінің
Жұмыстың хронологиялық ауқымын анықтауда
Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өмірі мен оның отаршылдық езгіге қарсы жүргізген
Дипломдық жұмыстың құрылымы
Кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, сілтемелер және әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының өмір
19 ғасырдың басында Шыңғыстың әулеттерінен Хиуаға хан сайлауды тоқтатып,
Сол кезеңде хандардың жиі-жиі алмасуымен Хиуа хандығының әлсіреп қалған
Бірақ, ол екі жылдай үстемдік етіп, дүние салған соң,
Ол хандықта жоғарғы басқару кеңесін құрады, салық салуды бір
Осылай Мұхаммед Рахим көп жылдарға созылған өз ара феодалдық
Одан кейін Мұхаммед Рахим хан ағасы Эль Түзердің Сырдария
Хиуаның отаршылық саясатына Жаңадария қарақалпақтары қарсы тұрып, батылдықпен күш
М.Рахимнің жер қайысқан әскерлері алдымен Әмударияның төмендегі Арал өзбектерін
Отаршылдық саясатының мұндай жеңісімен рухтанған Рахим ел ішіндегі
Ол үшін Әмудария мен Сырдарияның арасына жылдамдата бекіністер салдырады.
Олар Дәуқара теңізінің төңірегіне Жаңадари және Қуаңдария бойларына орнатылды.
Бекіністерді салуда ертедегі бұзылған ірі-ірі қоныстарды пайдаланып, олардың үстіне
Сондай жолмен Мехтерқала. Қылышқала, Қорғанша, тағы басқа сол сияқты
Содан көп ұзамай Хиуа әскерлері шекаралас жатқан Қуаңдария және
1819-1820 жылдары Хиуаға екі мәрте барған орыс әскерлерінің капитаны
Осы мақсаттарды орындау жолында Рахим хан алдымен өздеріне жақын
Бұған шыдай алмаған М.Рахим 1812 жылы Сыр бойына өзінің
Мұхаммед Рахим бұл бүліншілікпен шектелмей Сыр бойындағы қазақтарды отарлау
Мұндай Хиуалықтардың шабуылынан азап көрген Сырдария қазақтары Ханның әскерлерімен
Әсіресе халық ішінен шыққан Арынғазы оның екі інілері қол
Арынғазы Әділғазиев пен оның інілері екінші жағынан Кіші Жүзді
Сондықтан, Сыр бойын иеленуге ұмтылған патшалық Ресей Арынғазыдан құтылуды
Ол Петербургке өзін хан етіп бекітуге қол жеткізермін деген
Бірақ жолшыбай ұсталып, Калугаға айдалады да, 1833 жылы сонда
Міне патшалық Ресейдің Қазақстанға келген отаршылары өздеріне ұнамаған жергілікті
Мұндай айла тәсілдерді тек қана Ресей отаршылдарына тән емес
Отаршылардың құрбаны болып кеткен қазақ азаматтарының санын түгелдеу қиын.
1825 жылы М.Рахимнің баласы Аллақұл Хиуаға хан болып, әкесінің
Оның мақсаты Сырдың төменіне бекініп, жергілікті халықтарға өз үстемдігін
Сондықтан аллақұл Сыр бойындағы бұрынғы бекіністерді бекемдеп және жаңадан
Солай бола тұрса да Сыр қазақтары түгелімен Хиуалықтардың отаршылдығын
Тек кейбір сатылған ру басшыларының төңірегіндегі тұрғындар Хиуа ханына
1836 жылы Аллақұл хан Түркіменнің бас палуаны Әлмұхаммед басқарған
Ол Сырға келіп Бабажанды ертіп Сырдың оң жағындағы Алайғыр
Осындай зорлық- зомбылық көрген Сыр қазақтары жазда Қарақұмды жайлып,
Жанқожа Сыр бойындағы қазақтарды өз төңірегіне ұйымдастырып, Хиуалықтардың отаршылығына
Орталық Азияда ең алдымен, атап айтқанда Қазақстанда отаршылдыққа қарсы
Оларға Хиуа хандарының басқыншылық әрекеттері және Ресейдің отаршылқдық саясаты
Орыстардың Сырдария сағасына келуіне байланысты осында тұратын қазақтар патша
Әрине бұл Хиуа хандарының сыртқы саясатына қайшы келді.
Олар қазақтар арасында орыстарға қарсы насихатты күшейітті, ал олардың
Хиуаның Қожанияз бекінісінен бастап Арал теңізіне дейінгі өзен арнасы
Алайда бұған қарамастан қазақтар орыстардың Райым бекінісінен Қазалы
Хиуалықтар Орыс бекіністеріне жақын жерде көшіп жүрген қазақтарға шабуыл
Райым ,,дуалдарының нақ түбінде қырғын салып тонаушылық жүргізді, бірақ
Хиуа хандары Сырдариямен Үстірт қазақтарына үздіксіз шабуыл жасай бастаған.
«1847 жылы 20 тамызда деп жазады А.Машеев, яғни Сырда
Тобырдың бір бөлігі Сырдарияның оң жағына өтіп, мыңнан астам
Өзінің Шекті руына ықпалымен және Хиуалықтарға ымырасыз өшпенділігімен мәлім
Сөйтіп, осы жүгенсіздіктерден кейін өзеннің сол жағындағы бекінісіне қайтып
1847 жылғы 23 тамызда Райым бекінісінің бастығы Ерофеев Хиуаның
Отряд Қуаңдарияның арғы жағына қуып тастады.
Одан 3 000 үйе, 500 жылқы, 200 бас ірі
19 ғасырдың оралығында Хиуа ханының солтүстік шекарасы Сырдарияның төменгі
Осындай жағдайға тап болған Сыр бойының қазақтары Арқадан оңтүстікке
Зейнулла Шүкіровтың Жанқожа батыр атты тарихи романында былай деп
Жайлауы Кіші Жүздің Еділ-Жайық,
Сен келдің ортамызға шебің тайып,
Алдымда Жанқожа ағам тірі тұрса,
Төреге жалынбаспын қолым жайып,
Ақ Жәкем қалың қолды жинағанды,
Тентекті теріс қаратып қинағанды,
Ұмытсаң Жанқожаны құдадй ұмыт,
Созақтың бар олжасын сыйлағанды,, деп Төремұрат жырлаған екен.[11]
1846 жылы Хиуалықтардың Жақожа тойтарыс бере алмаған шабуылдарының
Одан кейін ол Хиуалықтарға жорыққа әзірленетін өйткені олардан үнемі
Бұл орайда, батыр Хиуаға қарсы күресте, өзіне көмек көрсетуді
1847 жылы Жанқожа көп жасағымен Хиуаның Қожанияз қала бекінісін
Ресейдің Арал өңірін жаулап алуы халық бұқарасын жадайын жеңілдетпеді.
Салық екі есе көбейтілуі, қоныс аударушылар мен шинеуніктердің
Бой көрсетуге аптша шинеуніктерінің Сырдария қазақтарының Жанқожа Нұрмұқаммедұлы, Сұлтанбөрі
Мысалы, тілмаш Ахметов өз қолшоқпарларының бір тобын Жанқожа Нұрмұқаммедұлының
Бірақ, батыр Ресей заңы бойынша да ешбір жағдайда мұндай
Ақыры Жанқожа Нұрмұқаммед ұлы наразы қазақтардың қозғалысын өзі басқармақ
Желтоқсанның ортасына қарай көтерілісшілердің саны 3 000 адамға дейін
Орал бекінісінің бастығы Михайлов Сырдария шебінің бастығы Фитинговқа құпия
Ұрыс қарсаңында, 1857 жылы 09 қаңтарда көтерілісшілерге Шекті руының
Бұл көтерілісшілерге шектілердің ғана емес, Сырдариының төменгі ағысында қоныстанған
Көтерілісшілердің едәіур бөлігі жаяу адамдар болатын. Көтерілісшілер қатарында,жаяу қазақтардың
Олар шотпен, сойылмен, кетпенмен қаруланған болатын, азын-аулақ адамдарының ғана
1856 жылға желтоқсанның орта шенінде Жанқожаның қосынында 1500
Ол орта есеппен алғанда 150-200 адамдық бірнеше шағын жасақ,
1856 жылғы желтоқсанның аяғында Қазалыны көтерілісшілер қоршап алды.
28 желтоқсанда форт бастығы Первскийге былай деп жеткізді: «қазіргі
шашыратылып орналастырылған қарақшылары қоршауға алған, олар біздің отрядтың кез-келген
Кенеттен бұрық еткен көтеріліс мазасыздандырған Орынбор генерал губернаторы Перовский
Жанқожа жетекшілік еткен көтерілісшілер Қазалы фортына шабуыл жасауға мұқият
1857 жылдың қаңтарында көтерілісшілердің қатары бес мыңға жетті.
Перовскийдің нұсқауын орындай отырып, Фитинговтың отряды 9 қаңтарда жолға
Олардың 54-і алысқа ататын мылтықпен қаруланған еді, 1 зеңбірегі,
Қамыс арысында отырған қазақ атқыштары жазалау отрядын туу сыртынан
ІІ тарау. Жанқожа бастаған Сыр бойы
Жанқожа Нұрмұхамедұлы /1780-1860/ Арал өңіріндегі қазақтардың Хиуа және Ресей
Жанқожа Нұрмұхамедұлы өзінің бүкіл өмірін Арал өңірі қазақтарының тәуелсіздіге
Ол он тоғызыншы ғасырдың бірінші ширегінде Хиуаның зұлымдығына қарсы
1836 жылы Жанқожа өз жауынгерлерімен бірге Әмудария мен Сырдария
1842 жылдың күзінде оның әскері Хиуаның ірі бекінісі Бесқаланы
Қазақтарға қатігездің көрсеткені үшін Бабажан қазыққа отырғызылды. Ал оның
1843 жылы Жанқожаның жасағы Қуаңдариядағы Хиуа бекінісін қиратты.
Ал 1845 жылдың көктемінде Хиуа ханы Сырдарияның төменгі ағысындағы
Бұл туралы Жанқожа Орынбор бекінісінің бастығына : Хиуалықтар біздің
Ал қақтығыс кезінде көптеген Хиуалықтарды өлтіріп, Хиуаға қуып жібердік,,-
Кенесары Қасымовпен бірге Жанқожа Сырданияның төменгі ағыстарында орналасқан Қоқандықтардың
1845 жылы Кенесарының өтініші бойынша Жанқожа Қоқандықтардың Созақ бекінісін
1846 жылы Хиуалықтардың Жанқожа тойтарыс бере алмаған шабуылдарының бірінен
Бұл орайда батыр Хиуаға қарсы күресте өзінің көмек көрсетуін
Салықтың екі есе көбейтілуі қоныс аударушылар мен шенеуніктердің пайдасына
Бой көрсетуге патша шинеуніктерінің Сырдария қазақтарының Жанқожа Нұрмұхамедұлы, ұлтанбөрі
Мысалы, тілмаш Ахметов өз қолшоқпарларының бір тобын Жанқожа Нұрмұхамедовтің
Бірақ батыр Ресей заңы бойынша ешбір жағдайда мұндай алым
Жанқожаның қарсы қимылына ашуланған Ахметов ауылға өзі келіп өз,
Ақыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы наразы қазақтардың қозғалысын өзі басқармақ болып
1856 жылдың желтоқсанында Сырдария қазақтарының қарулы күресі басталды. Желтоқсанның
Көтеріліс орталығы Хиуаның бұрынғы Жаңақала бекінісі болды. Орал бекінісінің
Бұл рулар Әлім тайпасына жататын еді.[14]
Кіші жүздің ханы Әбілхайыр сонау 1730 жылы Ресей патшасына
Хиуа мен қоқан хандары болса, Сыр бойында көшіп –қонып
1845-1846 жылы Орынбор линиясы Ырғыз, Жем өзендерінің түскей жағынан
Ол кезде Ташкент, Бұқара Хиуадан шығатын керуен жолдары Сыр
Орта Азия хандарымен Ресейдің сауда-саттық жасайтын басты күре тамырдай
Біздің керуендерімізді зекет төле дегенді сылтау етіп кейде талап
Шынын айтқанда сол кездегі жаханнамаға көз тастап Оралдан «Ырғыз
Бұл кезде орыс патшалығының жаулап алған жерлері Қарақұм мен
Қоқан ханының қожалық жері Сырдың екі саласының түйісетін тұсында
Сөйтіп орыс патшалығына қарады дегенмен жаңағы бос жатқан далада
Сондықтан да Орта Азияда Ресейге баратын керуен жолы өтетін
Соған қарағанда, Орта Азия жөніндегі біздің саясатымыздың негізгі
Өйткені, Орта Азия мен біздің арамыздағы сауда саттық жағдайы
Қоқандар болса, ел көтерме қамалы ретінде Ақмешітті салып Сыр
Тіпте екеуі екі жақтап қол жинап, Қарақұм мен Борсыққұмда
Кереуен жолдарын қауіп қатерден құтқару ақ патшаның ықпалына қараған
Ең бастысы біздің балық өнеркәсібімен шұғылданатын алпауыт-тарымыздың көптен бері
Мемлекеттік канцлер, граф Нессель Роденің қарсылығына қарамастан император бірінші
Онда орыс әскерлеріне Сырдың сол жағасын өз жеріміз деп,
Жанқожа да Ресей әскер күшінің жәрдемімен ата жауы болған
Сыр қазақтарының орыс әскерлерінен тіл табысқанына ызаланып, 1847 жылдың
Бұл күш Сырдың екі бетіндегі қазақтарды шауып, көптеген ауылдарды
Осындай бүліншілікке ұшыраған Жанқожа 1847 жылдың 21 тамызында Райым
Осы жіберген хабардан екі күн өткен соң 23 тамызда
Жанқожаның өз еліне абыройы күшті екеніне қолбасшы батырлығына көздері
1848 жылдың 1 мамырында Жанқожаға ,,есаул,, деген әскери атағын
Мұның сыртында сиыр құйымшықтанып бір сыр жатқанын сезген батыр,
Сондықтан, ол Ресейлік үкімет басшыларына жазған хатында «Мен ондай
Ресейдің бұл сыйлықтарын алғанда Жанқожа өзінің оларға берілгендігін білдіріп
Ал орыс әскерлерінің Сыр бойына келуін шын көңілімен қарсы
Олардың бұл шайқасқа қатынасқанына Жанқожаның көңілі толмайды.
Оған қосымша орыс әскерлері орналасқан Райым, Қазалы бекіністерін жергілікті
Ал , Ресей патшасы келмей жатып, жергілікті халықты қанағанын
1847 жылы маусым айының 30-ы күні Орынбор әскери
Ол жер 1846 жылы капитан Шульцтың Бұхарадан шығып, Майлыбас
Райымда жаулап алғанда ешқандай да қан төгіс болған жоқ.
Отряд басып өткен жолда, Сыр бойында көшіп-қонып жүрген қазақтар
Тіптен генерал Обручевтің айтуынша, Кішкене шектілердің батыры Жанқожаның өзі
Содан көп ұзамайинфантерия генералы Обручев Орынборға қайтып оралды.
Ал бекіністің коменданты болып тәртіптілігімен, тәжірибесінің көптігімен, дала жағдайындағы
Осы кезден бастап Ресей Арал теңізі мен Сыр
Орта Азия хандарының қожалықтарына тұмсығын тірей кеп тоқтап, оларға
Тіпте кейіннен олардың тағдыр-талайын шешетін жағдайға да жетті.
Осы форттың маңайында көшіп-қонып жүрген Кіші жүз қазақтарының
Мұның барлығы осындай бір батыл қадам жасамаса, Хиуа мен
Бұдан кейін орыс әскерінің ішкерілей қалай сұғына енгені, Райым
Содан көп ұзамай-ақ Қосарал форты салынды.
Арал теңізін зерттеп білу үшін «Николай мен Константин» есімді
Оған әскери шені төмен шайыр Шевченко қатынасты. 1850 жылы
Одан кейін Қосқорған, 1853 жылы маусым айында граф Перовскийдің
Соның ізінше номері 1 және 2 форт салынып, Перовский
Одан көп өтпей айрықша билігі бар орыс шенеуінігінің
Содан соң орыстардың қазақтарды құлдыққа салуының, тағы
Бұл жәйітті сол оқиғаларды өз көзімен көрген сол
Бұдан кейін Сырдария мен Сібір шептерінің түйісуін көздеп,
Сыр бойында орыстардың билік құруы басқалардың наразылығын тудырмай қоймады.
Хиуа ханы орыстардың Райымда мықтап бекінгеніне көнгісі келемей Жанғазы
Райым бекінісінің коменданты Ерофеев бұл жөнінде біліп қойып, 1847
Осы кезде орыстардың әскеріне Жанқожа батыр бастаған қазақ қолы
Сырдың сол жағасында тұрып, орыс отряды Жаңақаланы зеңбіректермен атқылап
Кірген бойда Хиуа сарбаздарын қырып-жойып тамдарына от қойып, асып-сасып
Сұлтандар басқарған Хиуа қолы азғана әскері бар Райым гарнизонын
Бірақ полковник Ерофеевтің дер кезінде еккен батыл әрекетінің арқасында
Содан кейін орыстардың Сыр бойында Хиуа тарапынан бірде-бір қарсы
Жаңақала үшін болған қырғын шайқастарда орыстар Жанқожаны өзіне сенімді
Батыр шайқастан кейін Райым гарнизоны әскерлерінің азық-түлігіне түскен олжадан
Хиуа сарбаздарын талқандап, Сыр бойына қуып жіберуге үлес қосқаны
Ол орыстардың жағына шіғіп, өз туысқандарына орыс биліне мойын
Алғашқы кезде батырдың бізге іш тартуының орыстардың Сыр бойының
Ең басты мақсат Хиуа мен Қоқан әскерлерінің әр қадамын
Мұндай жақсы қарым-қатынас орната білу Орта Азияға бойлап кіру
Жанқожа батырдың біздің жаққа жылы шырай танытқанын шебер пайдаланып,
Бұл жайында Арал бекінісінің Раым фортының бастығы Матфеевтің айрықша
Ол: «Жанқожа дейді орданың осындағы бір бөлігінің билеушісі етіп
Оған да басқа да басқарушыларға да белгілі –бір жерді
Сөйткен кезде де біз Хиуалықтардың әдетте Қаратөбемен Жаңақалаға қарай
1847 жылы Жаңақала үшін болған шайқас кезінде ортақ жауымыз
Оның біріншісі қазір Қазалы қаласы деп аталатын номері 1
1833 жылдың жазында В.А. Перовский Орынбор өлкесінің
Бұл шаралардың жүзеге асырылуы жұртшылықты қатты алаңдатты., сөйтіп Орта
Бұл жөнінде Л.Мейер халықтың бір бөлігі Хиуаға, тағы бір
Сөйтіп Орынбор жаңа губернаторы жүргізген саясат Хиуа мен Қоқанның
Осы мақсат үшін 1834 жылы полковник Жемчижников қазақ даласына
Орыбор губернаторы «мазасыз көршісі Аллақұл ханды бір соққымен құртқысы
Бұл әскери әрекеттің алдында 1834 жылы Ново-Александрск бекінісі мен
Кіші жүздегі атшалық –отаршылдық саясатқа қарсы халық көтерілісі сол
Мұны Перовский баяндамасының соңғы бетінде 1-Николай қойған: «Өкініштісі-ақ!. Өте
19-ғасырдың 40-жылдарында патшалық Ресей Орта Азия хандықтарын түпкілікті жаулап
Үкімет жаңа жерлерді басып алу үшін мұқият дайындық қажет
Бұл миссияға Хиуадан Сырдарияның солтүстігіне қарай бүкіл аумақты және
Орыс дипломаттарының алдына хандық аумағындағы құлдықты жою және барлық
Орыс елшісі Никифоровтың Аллақұлмен келіссөздері тілегендей нәтиже бермеді.
Хиуа ханы қаза тапқаннан кейін (1842ж)оның Рақымқұл (1842-1845ж.ж.)мен оның
Сырдарияның сағасына Ресей әскерлері кеогенге дейін жергілікті қазақ
Бірақ іс жүзінде бұл аумақ Хиуаның билігінде болды,
Осындай жағдайда Сырдария сағасының халқы Райым бекінісін, Қазалы мен
20 күн қоршаудан кейін 1853 жылғы 28 маусымда Ақмешітті
Сөйтіп Сырдарияның төменгі ағысында Сырдария шебі құрылып, оған Райымнан
Сонымен Перовскийдің екінші әскери-стратегиялық міндеті жүзеге асырылды. Патша үкіметі
Сырдария әскери шебі 1864 жылы Түркістан алынғанға дейін сақталып
Соның нәтижесінде ол Хиуамен, оның шығыс шет аймақтарымен тығыз
Сол арқылы Хиуа үш жағынан: батысынан орыс әскерлерінің Кавказ
Бұл туралы Гиршфелъд пен Галкин былай деп жазды. «Бірақ
Солардың ішінен тіпті қазіргіХожейлі бегі Мұртаза би Қожа Ресейге
Ресей билеушісінен Хиуада орыс адамдарын сатуды тоқтатуды, тұтқындарды тоқтатуды
Бұл жорықта орыстар 33 солдаты мен офицерінен айрылды және
Ол бойынша Хиуа ханы өзін Ресей вассалы деп мойындап,
Бұл туралы мәліметтер мұрағат құжаттарында жиі кездеседі. Хиуа
Хиуа хандығын басып алған соң патша үкіметі жаңадан
Орталық Азия аймағындағы сауда-экономикалық және әскери-саяси жағдайды анықтау мақсатымен
Ресейдің Орта шығыстағы саяси бағытын белгілеу үшін Н.П.Игнатьевтің Хиуа
Орыс елшісінің екі мемлекеттің өзара достық қатынастары туралы шартқа
19-ғасырдың 50-60 жылдары шегінде бұл көзқарас сыртқы істер министрлігінен
Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу жөніндегі экспанциялық мақсаттары негізінен
Ресей әскерлерінің аймаққа Оңтүстігінен де, Солтүстігінен де ойдағыдай ілгерілеуі
Бұл көтерілістердің аусыздықпен басылуы да қазақтардың едәуір бөлігінің Ресей
Ал жалпы, алғанда, аймақтың тағдырын оның жергілікті қазақтардың Қоқандықтарға
1860 жылы Орыс әскерлерінің қоқандықтарға қарсы белсенді соғыс қимылдары
1848 жылы Райым бекінісі жанында Орынбор қазақтарының 26 отбасы
Соның садарынан Сырдарияның екінші қазақтары пайдалынылмай жатқан құнарсыз жерлерді
Ал, кейбіреулеріне қоныс аударушылар мен тәлімді диханшылықтан ерекше өзгешелігі
Суармалы егіншілік қыруар қажырлы еңбекті керек етті.
Райым бекінісі таратылғанна кейін қоныс аударушы казактар 1855 жылы
Бұрынғысы сияқты мұнда да қоныс аудурушылар зор артықшылықтарды пайдаланды.
Олар жергілікті еңбекшілерді қанады. Сөйтіп, Сырдария қазақтары екі жақты
Еңбекші қазақтар арасындағы наразылық жыл өткен сайын өсе түсіп,
Көтерілістің негізгі себебі жердің тартып алынуы болды.
В.В.Григорьев былай дейді: «Қазалы фортының төңірегінде қазақтарды егіншіліктен оларға
1856 жылы байырғы халықтың көтеріліс жасауына басты себеп болды
Арал өңірінің қазақтары Есет көтібар ұлымен Жанқожа Нұрмұхаммед ұлының
Біріншісін Есет Көтібарұлы басқарса,ал екіншісіне Жанқожа Нұрмұхаммед ұлы басшылық
Есет Көтібарұлы Хиуалықтарға қарсы күресінде Жанқожаға талай рет көмек
Ол былай тұрсын, Хиуа ханы Жанқожадан сұлтандардың ғана емес,
1874 жылы Жанқожа Есет көтібарұлына мынандай хат жіберді: ,,Жеңілуді
Жанқожа Нұрмұқаммедұлы өзінің бүкіл өмірін Арал өңірі қазақтарының тәуелсіздігіне
Ол 19-ғасырдың бірінші ширегінде Хиуаның зұлымдығына қарсы күрескен Арынғазы
ІІІ тарау. Халқын азаттыққа бастаған Жанқожа
батырдың Ресей, экспансиясына қарсы күресі.
Енді батырдың қайдан тарағанына айта кететін болсақ.
Сыр мен Қуаң бойында, теріскейдегі Қарақұм жағында көшіп-қонып жүрген
Әрине, олардың арасында түрлі тайпаның азғантай рулары баршылық, бірақ
Жанқожа батыр сол шекті аталығынан дөрейді. Шектілер былайша бөлінеді:
1. Өріс
Есенәлі
Кішкене
1. Жиени
4. Құттық
Майдан
Құлжаман
Киікбай
1. Нұрымбет
Бекбауыл
1. Ақмырза
Итжемес
Қазалы қаласынан онша қашық емес, 15-20 шақырымдай жерде, Қаракөлдің
Ол арада Дәуқараға жақын жерде өлтірілген Жанқожа батырдың, әлде-қандай
Нұрымбет пен Өтегеннің әкесі Киікбай басқа жерде жерленген. Қарақұмға
Сол кезедгі ресми қағаздардың барлығында Жақайым мен Жанқылыш тәрізді
Онша бай емес. Халық арасында аса құрметті. Бірнеше әйелдерден
Орыс әскерінің Райымды жаулап алған кезінде Жанқожа батырдың ел
Осы арада мынадай бір қызық жәйтті айтпай кетпеске болмайды.
Оған жасауыл шені берілгенде, батыр заң бойынша ант беруге
Тағы бір таңғаларлық жәйт- батырдың еш уақытта айлық алу
Осы жайында жазылған қағаздарда коменданттың батырдың баласы
Одан кейін ол пұлды батырдың өзі алмайтын болса, қысқартылсын
Кішкене Шектілер жайлайтын Қазалыға Қоқан қолын басқарып кеп,
1857 жылы қаңтар айының 9-10 ны күндері Арықбалықта болған
Шайқас кезінде ақ туды Жанқожа батырдың өзі көтеріп тұрды.
Орыс әскерлері Жанқожаның сарбаздарының ізімен Қызылқұмның ішіне кіріп, Қасқа
Ендігі аңыз-әңгімелердің бір парасы батырдың нағыз мұсылман екендігі, біреудің
Орыс әскерлеріне Жаңақаланы басып алу кезінде көмектессе де Жанқожаның
Ол хақында бір әңгімеде былайша айтылады.
Жанқожа батыр қайда барса да қасынан өзінің пірі, ,,кәпірлерді
Ол кездері орыстардан басқа ешкім де арбаға мінбейтін еді.[20]
Хиуа ханы Ақмешіт қамалын орыстар жаулап алғаннан кейін
Орыстардың Сыр бойын жаулап алуына белсене ат салысқан, қазақ
Оған қоса номері 1 фортты салып жатқанда орыс
Осыны естіген батыр Жанқожа қанасына сыймай ашуланып, ызаға шыдамай,
Елдің сөзіне қарағанда, алғашқыда оттай лаулап күпсіген қазақ
Батырдың қонысына кірген қақақтардың кейіннен орыстардың қонысыны кірген қазақтардың
Осы шайқастан кейін Қызыл ішіне кеткен батырдың басын кесіп
Бұл кезде Жанқожа батыр Арал теңізіне жақын жердегі Қызыл
Оның мекендеген жерін біліп, Байқадамның кегін аламыз деп,
Табындарға шөмекей тайпасының ханы деп есептелінетін, орыс ұлықтарына шектен
Батыр табындардың «Тостағандап» салған ұранын естіп, мән-жайды түсіне қойып,
Сосын қарүйден шығып, жақын маңдағы биік төбе басына
Оны көріп тұрған дұшпандары тез арада қоршап алып, найза
Тек сондай оқтың бірі ілгегі асығыста салынбай қалған жерге
Табындар қарт батырдың ауылын шауып, мал-мүлкін тонап, дүниесін пайдаланып,
Қазақтар Жанқожаның қанын мойнына жүктеген, оны өлтірген табын бұхарбай
Енді бір әңгімеге қарағанда, оның қолында Жанқожа әулиенің киген
Әрине алғашқы кезде орыс ұлықтарымен жақсы қарым-қатынаста болған
Ақыр аяғында ел арасына, ағайын-туғанына аса қадірлі, оларды
Осы шайқаста өзі мерт болды.
Орыс ұлықтары оның басы үшін алтын-күмісті үйіп-төгеміз деп,
Жанқожа мерт болғаннан кейін оның соңына ерген туған-туыстары
Экспедицияға шыққан оралдың казак-орыстары Жанқожа батырдың туыстарының ауылдарын
Біз Орта Азиядағы исі түркі тайпаларының бас бостандығы мен
Осы арада көзге түсетін бір жәйт- Орта Азияда болған
Шортөбенің жанында шейіт болған Молла Әлімқұл немесе 1876 жылы
Мұндай жауынгерлік сарттарда немесе тәжіктерде жоқ.
Бұл, шамасы, мұсылман діні қатты сіңген Орта Азияның басқа
Және де бір ескері- Жанқожа ақсүйектер әулетінен емес, бар-жоғы
Ел арасында қалыптасқан ескі жөн-жоалғының тарапына көз салсақ,
Бірде Жанқожа батыр Кіші Жүздің бір бөлегінің билеушісі, орыс
Жанарыстан өзінің төре екендігіне, шешінің жоғарылыға қарамастан, Жанқожа
Батырдың сырт тұлғасы жайлы айтар болсақ, оны көрген, жақсы
Ол, керісінше, онша ірі емес екен.
Үйде де, түзде де қанжары мен қылышын, қайраулы айбалтасын
Ылғи өз жауларын жусатып тастап жатқандай әсермен батыл тал
Ол көп сөйлемейтін, артық әңгіме- қауғаға жоқ кісі болыпты.
Осы арада Біздің айтпағымыз-Орта Азияға алғаш рет қадам салып
Әрине, Жанқожа тақылеттес ұлы батырлардың тұлғалары болашақта қайталап көріне
Бірақ Сырдың төменгі сағасын, Арал теңізінің бойын жайлайтын қалың
Ондай жағдайда кезінде Орталық Азиядағы орыс мемлекетінің Обручев,
Қазақтың ұлы батыры Нұрмұхаммедұлы Жанқожаның ата-тегі былайша таралады:
Жайылханнан-Қалпақ,Қалпақтан-Түмен, Түменнен-Қазақ туылады. Қазақтан –Жанарыс ( Кіші жүздің арғы
Қаракесектен-Әлім, Шөмен, Кете туылады. Әлімнен- Қаракесек, Жаманақ Шекті, Төртқара
Жаманақ Шектіден- Өріс, Жақайым, Жанқылыш үшеуі дөрейді. Өрістен-Есенәлі, Есенәліден-
Жолшора, Құрманай, Құттық, Үсен, Асан тарайды. Құттықтан-Майдан, Майданнан –Құлжаман,
Қазақ халқының Үш Жүзінің тайпалары мен руларының бүге-шегесіне дейін
Қазақ халқы өздерін үш арыстың баласымыз дейді.
Ақараыс, Жанарыс, Бекарыс боп бөлінген ел өздері Үш
Арғымақтың бел баласы-Телеу мырза. Кейіннен жаугершілікке қазақ жеріне
Ал Алау батырдан Алшын туады.
Одан Құдияр тентек, Құдиярдан- Қыдырқожа (Байұлы) мен Кәдірқожа (Қаракесек)
Әлімнің бәйбішесі Құбадан-Жманақ (Шекті) Қарамашақ (Төртқара), Ұланақ ( Қаракесек)
Кіші әйелі Күлтеліден-Айнық (Қарасақал) мен Кенжебай туылады. Қызылбастан келген
Жанқожа батыр осы Әлім аталығының ішіндегі Жаманақтан.
Сыр шектісі атанып кеткен Жаманақтан-Шыңғыс, Өріс, Баубек туады. Шыңғыстан-Жақайым,
Өрістен –Есенәлі, Әйдербек есімді екі бала юолады. Есенәліден-Палуан мен
Кішкененің бәйбішесі, Найман руының қызы Қоңырдан- Жиени, Жолшара, Асан,
Кішкененің кіші әйелі Жаппастың қызы Құланбикеден- Құрманай мен
Жанқожа батыр осының майданынан. Майданнан Шыман, Баймұрат, Қожамұрат, Құлжаман,
Құлжаманнан –Егей, Киікбай және Жүзеке дейтін қыз болады. Киікбай
Осы Майдан Киікбайдың бәйбішесі атақты Таам Есет батырдың
Ал кіші әйелі Қарақалпақ ханы Қатағанның Есеней дейтін
Жоғарыда аталған Нұрымбет батырдың әйелі Қаракесек Қопа
Итжеместен-Айтуған, одан –Келім, Шынжырбай, Күреген, Жалғасбайлар тарайды.[24]
Қазалы қаласынан онша қашық емес, 15-20 шақырымдай жерде, Қаракөлдің
Ол арада Дәуқараға барар жолдағы Қызылдың ішінде жерленген, Аралға
Нұрымбет пен Өтегеннің әкесі Киікбай басқа жерде жерленген.
Қарақұмға барар жолдағы,қаладан 10-15 шақырымдай жердегі үлкен бір жазық
Сол кездегі ресми қағаздардың барлығында Жақайым мен Жанқылыш
Бірнеше әйелінен тараған балалары бар.Ол әкесінің жолын ұстап,бурыл тартқан
Орыс әскерінің Райымды жаулап алған кезінде Жанқожа батырдың ел
Батырдың 1857жылғы орыстарға қарсы халық басын құрап, өзіміз
Оған қоса 1853 жылдан 1857 жылға дейін батыр жөнінде
Бұл кезде Ақмешіт басып алынып,хиуалықтардың Қуаң бойындағы барлық қамалдары
Сөйтіп орыстардың Сыр бойындағы билігі нығая түскен болатын.
Мұндай жағдайда күннен күнге ел арасында беделі кемімесе өспейтін,
Перовскийдің тұсында, Орынборда Хиуа халқының Сыр бойындағы ақсақал
Батырға жазылған сондай хаттың бірінде бәрінің мұсылман екендігі,ескі өкпені
Бұл хат кейбір деректерге қарағанда, Ізтілеу деп аталатын кісі
Орынбордың генерал-губернаторы граф Перовский осы жәйтке назар аударып, комендантқа
Граф Перовскийдің сонда жазған сөзі айна қатесіз мынадай,”Әзірге батырдың
Бұдан кейіндері жазылған ресми қағаздарда батырдың орыс ұлықтарына қалай
Кішкене шектілер жайлайтын Қазалыға Қоқан қолын басқарып, кеп, Бұқарбай
Өзіміз архивтен іздеп тауып алған, Райым (Арал )бекінісі меңгерушісінің
Сіздің Ташкент құсбегісіне жолдаған, елшіңізбен бірге менің қолыма түскен
Сіз сөйдеп отырып өзіңіздің бұл ісіңіздің қисынсыз, ешқандай құқыққа
Олар біздің жерімізге басып кіріп, бейбіт жатқан қазақтардың ауылдарын
Мұндай қорлыққа шыдамаған Байқадам батырмен аталас боп келетін Бұқарбай
Ал сіз болсаңыз қазақтпрдың арасындағы дау–дамайға орынсыз араласып, Қоқан
Бұл сонда қанадан асып-тасып кеткендік емеспе?» Мен осындай сіздің
Ал қазақтардың өзара жаулығына келетін болсақ,бірін-бірі шауып алып жатқан
Сіз екі патшаның құқына қол сұқпаңыз әр қадамыңызды ойлап
Өйтпенген күнде Қоқан ханына жаулық пиғылда екеніңізді көрсетіңіз, мен
Содан кейін Алла маңдайға не жазса, соны еөрерміз Хиджра
Бұл хатты орыс тіліне башқұрт әскерінің хорунжиі, тәржімеші Шәріпов
Оны Райым комендантының хатын ташкент құс бегісіне апара жатқанында
Осы кезеңде шамамен, 50-шы жылдары, не батырдың өзі,не ол
Бұл істің немен біткені беймәлім, тек оның 1853жылға дейіе
Ресми деректерге қарап, біздің білгеніміз, 1853жылы батырдан бағынбағаны үшін
Осыдан кейін ол әуелі башқұрт әскерлерінің бақылауына кейіннен барып
Шамасы оның мұндай дәрежеге жетуіне пайғамбар жасынан асып кеткен
Соның салдарынан батыр орыс ұлықтарының алдында қолайсыз жағдайға қалған
Бұдан кейінгі мағұлым болған материалдар, ресми деректерге қарағанда, батырдың
Генерал-майор, барон Фитингофтың кейіннен жазған түсіндірмесі бойынша Жанқожа сарбаздары
ханының қамалы Қожаниязға 250сарбазы бар Хиуа қолы келген.
Олар орыс ұлықтарының қоқан-лоққы жасап айтқан талабынан кейін барып,
1857жылғы қаңтар айының 9-10-күндері Арықбалықта болған ұрыста батырдың
Фитингофтың отрядында 300 қазақ-орыс 320 жаяу әскер 3 зеңбірек,
Жанқожа батыр өз қолымен Қызылға дендеп кіріп, Боқан тауларына
Осы көтеріліс жайында бұдан басқа ресми деректерді архивтен таба
Сондықтан да оның негізгі себебін қазақтардың арасында әліге дейін
Ресми деректердің арасында полковник, сұлтан Қасымұлы Елкейдің қолы
Сол қағазға батырдың аулы Арал теңізіне жақын тұстағы Бектау
Сол жылы Жем өзенінің бойында генерал-адъютант Катенинге өзі келіп,
Кіші жүз қазақтарының ішінде атақ-абыройы таудай, кезінде орыс ұлықтары
Әр уақытта әулием Жанқожа батырдың өз ел атының ортасында
Соған қарамастан ол аңыздарды орыс архивіндегі деректермен салыстыра отырып
болады. Жанқожаның өз әкесі Нұрымбет (Нұрмұхаммед) батыр болған кісі.
Ол Сыр,Қарақұм, Ырғыз,Елек бойын қоныстаған. Нұрымбеттің әкесі–Киікбай батыр, шешесі
Ол бесікте жатқан кезінде-ақ керемет қайратты болған деп аңыз
Жанқожа туысқанына жаны ашып малын қайтып алып бермек боп,
Мұны естіген Нұрымбет ашуланып,ханға қарсы қол көтерді деп, Жанқожаның
1845 жылы Орынбор-Орал, 1846 жылы НовоПетровск, 1847 жылы Райым,
1853 жылы В.А.Перовский Ақмешітті алды.
Бұл бекіністерге әскери гарнизондар орналастырылып, Ресейдің әр қиырынан қарашекпендер,
Орта Азиялық хандықтар өз шекараларын бекітіп, жергілікті қазақтарды басқару
Батыр Жанқожа Нұрмұхаммедұлының бүкіл ғұмыры мүйіздері қарағайдай осы екі
Хандар бекіністеріне сенімді найыптар қойып, бар әкімшілік істерді солар
Олардың қарамағындағы жасақтар заңды ұшыр зекетті былай қойғанда әр
Ұлы Жүз қазақтары қоқан хандығының ықпалында тұрған кезінде Созақ
Себептен-себеп ұласып, Үш жүз бас қосып бірініп, қазақтың кеудесіне
Жанқожаның өз жырауы Төремұрат Созақты алғалы тұрған сарбаздардың алдарына
Екі жүзді семсердің
балдағы қолда қалғанша,
Ат басындай сом жүрек
От болып қаулап жанғанша,
Мөлдіреген екі көз,
Жұмылып қанға толғанша
Тыным алып ас ішпей ,
Ат бауырынан қан кешпей,
Ел бетін көрмес күн бүгін І
Созақты алсақ осыдан,
Қоқанның туын құлатып,
Сүйікті туған ерлерге,
Табылмас мұндай һазақтық,
Қазақ үшін қан төккен ,
Өздеріңдей ерлерге...... .[27]
Оны алғаннан кейін Жанқожа Сауран қамалын алады.
Онан әрі Түркістанға бағыт түзейді. Онан шыққан соң ол
Мұнан соң ол Кенесарымен қоштасады. Қоштасарда онан қарапайым қазақтарды
Ендігі кезек бар пәленің ошағы болып отырған Хиуа қамалын
Сыр бойының шаруалары батырдың келісімімен уағдалы кезге дайындалып, қырдан
Жанқожа әдеттегідей соғысар алдында пірлерден бата алатын дәстүрін бұзбай
Батырды көптеген көрмеген халық қамаулап оңайлықпен жібере қоймайды.
Осы кезде жиналып қалған халық сарала ту көтерген қаракесек
Көрші хандардың опасыздығы мен дүркін-дүркін барымтасынан әбден ығыр
Сол кезедгі Орынбор генерал-губернаторы Обручевпен сөз байласқанда жергілікті халықтың
Батыр екі оттың ортасында қалды.
Олар 1847 жылдың тамыз айында бір ғана шапқыншылықта Жанқожаның
Мұндай жортуылдар дүркін-дүркін болды.
Сонда Райым бекінісінің бастығы подполковник Ерофеевке Жанқожа былай деп
« Егер Сіз , подполковник Ерофеев, маған дос болсаңыз,
Сол жолы орыс әскерлерінен көмек кешіккен жоқ. Тамыздың 23-күні
Бүкіл егінші жатақ аузына қарап, өздеріне қорған тұтып отырған
Зеңбірек сүйретіп, мұздай қаруланып келген жатжұрттықтардың да көкейлері ұзамай
Райымға бекініс салынып, қарашекпендер көшіріліп әкелінгеннен кейін жергілікті
Осы жылдары оларды орналастыру үшін Ақирек, Ақбай тәрізді шұрайлы
Патша әкімдері кейбіреулер тәрізді батырды оңай қолшоқпарға айналдырмақ
Алайда Жанқожа ешуақытта да билік пен байлыққа, атақ
Патша әскерімен қоян-қолтық соғысып жүріп, әртүрлі сылдаулар айтып, ант
Патша әкімдеріне құлдық ұрмағаны үшін де 1853 жылы есауыл
Жанқожа патша әскерлерінің күш-қуатын жергілікті халықтың тыныштығы үшін
Бірақ олай болып шыққан жоқ.
Осы ретте тарихшы М.Тынышбаев ,,...қазақтың бостандығы үшін күрескен Жанқожа
Сыр бойы егінші шаруалары басқыншыларға мүлдем ырықтан тыс,
Жалдама әкімдердің халықты қасқырша тонауы былай тұрсын әй дейтін
Бұл хабар батырдың заңды ашу-ызасын туғызды.
Патша чиновниктері қара халық былай тұрсын тіпте әкімшілікпен аулақ,
Орынбор шекаралық комиссиясының Сырдария жүйесі бойынша өкілі И.Осмоловскийдің көмекшісі
Батыр оларды «орыс заңында бұндай салық мүлде жоқ»
Басынған Ахмеров нөкерлерін ертіп батырға өзі келіп, жарлықты
Батырдың шыдамы шектен шығып, өзіне қайта–қайта шағынып маза
Әбден ашынған халық, мезгілсіз уақытта атқа қонды. Жеңіске деген
Ашу-ызаға булыққан көтерісшілер Қазалы бекінісі талқандалса болды, бәрі де
Жанқожаның орыс армиясына аенген үміті аяқталмады.
Бұлар да хиуалықтардан кем түспейтін қанаушы ғана емес, халық
Қорлық көрген шаруалар Жанқожа батырға келіп, дүркін-дүркін шағынып, жасы
Көтеріліс бұрқ ете түсетін жылы ауа райы шаруаға аса
Халықтың буырқанғандығы соншалық, көтеріліске тіпте қыстың көзі қырауда көк
Жер болса сірескен мұз басқан көк тайғақ.
Ілуде біреуде шиті мылтық болмаса, негізінен садақ, найза,
54 штуцермен мұздай қаруланған құрамында 300 аттылы казак, 320
Оның үстіне Арал флотилиясының бастығы Бутаков та отрядымен шақырылып,
1856 жылдың желтоқсанының соңғы күндерінде Жанқожа Қазалыны қоршауға алып,
Күзетшілер қалаға жақындап келетін.Булатов қанша қуғыншы жібергенімен олардың бірде
Көтерілісшілердің ордасы-дарияның сол жағалауындағы Жанкент қаласының жұртынан 5
Қозғалыстың бас кезінде желтоқсанда Жанқожаның ықпалында 1 500
Демек көтерілістің хабарын есіткен шаруалар қолдарына түскен қаруларын ұстап,
Ақмешіттен Фитингоф жазалау отрядын алып шықты. Оның жанында Елікей
Қалың тұман сағат 9-да ашылды.
Бұл кезде жазалаушы отряд Арықбалыққа жетіп, екі жақ-бірін-бірі
Фитенгоф зеңбіректерін қамыс ішіне жасырып, солдаттарын ұрысқа дайындай бастады.
Оң қанатта салтанатты жайқалған үлкен ақ ту ұстаған
Қазақтар «Алла», Жанқожа, Алла, Жанқожа «Алла» деп ұрандап лап
Сол сәтте оқ қарша борады. Қазақтардың қатарынан өлік түсті.
Ақ ту сол қанатға ығысты.
Бұл жақтан да шабуыл бірнеш рет жасалды, сауыт киінген
Қарша бораған оқ былай тұрсын қалың топқа зеңбірек дос
Ракетадан картечьтен оқ жауды. Жанқожаның атына оқ тиіп, құлап,
Ақ ту бір сәт жығылды да қайта көтерілді.
Құжаттарда батыр өзі көтеріп, шабуылға қайта шықты деп көрсетіледі.
Бекбауыл баласы Құлбарақ бастаған топ батырды басқа атқа мінгізіп,
Жарақаттанған Жанқожа Қылышбай моласынан 5 шақырым жердегі көтерілісшілер қонысына
А.Бутаков бастаған казак атты отряды ізге түскен, бірақ ұзамай
Қараңғылық қоюланып келе жатқан еді., оның үстіне Арықбалық алқабы
Екі күн бойы іздеріне түскен патша отрядына көтерілісшілер көрінбей
Жазалау отряды шаруалардың қысқы баспаналары бар, қор-үй жолмиы бар
Көтерілістің бұлай аяқталуы В.Перовскийдің мүлдем қанағат-тандырмады.
Граф көтеріліс талқандалған жоқ, ту мен Жанқожа қолға
Ақпанның 26-сы күні Жанқожаны іздеп, құрамында 2000 жаяу
Бұларға жолбасшы болған сұлтан Әзірбек Рүстемов пен қазақ Сердалы
Бейқам отырған ауылдың үстінен шығып, көтеріліске пейіл бердің деп,
Бұлар осы жорықтың өзінде 316 жылқы, 215 түйе, 488
Солардың қостаңбалы аталығынан немерелердің үлкені сол кезде елудің ол
Табынның тағы бір байы жастай өліп, оның ақылды
Әмеңгерлікке күйуенің жақындарынан бас көтерерлік ешкім табылмай Шынар
Байқадам әйелге сөз салады. Алайда Шынар оған жығылмай Бұқарбайды
Аға жолы ескерілмегендіктен Шынардан дәмелі Байқадамның көңілінде кек
Қалай келісіп көндірсе де солай көндірсін, Жанқожаның інісі Жауқашарды
Жыл сайын ол басына Бұқарбайдың, бұл басына Байқадамның ауылы
Сол көктемде Бұқарбай ауылы ерте көтеріліп, ағасының орнына қонады
Уағда бойынша Жауқашар жігіт сайлап, атын баптап, ақыз-түлігін
Бұны біліп қалған Жанқожа інісінен бұл қамының жөнін сұрайды.
Жанқожа жазық-жапасыз ағайында жұмысың болмасын, аттанбайсың деп, қасарысып отырып
Уәдесі кеткен Жауқашар қайтпайды. Жанқожа үш рет айтады: Ал
Бұлардың таңаала көгінде Бұқарбай деп шапқаны Байқадамның өз ауылы
Қараңғыда оны біліп жатқан ешкім жоқ. Атына міне ұмтылған
Бұл қақтығысқа ауылдары жақын отырған Бұқарбай да қатысады. Жапырып
Оның үстіне бұлардың бірнеше адамы тұтқынға түседі.
Байқадам күн сайын әлсірей береді.
Бидің беті бері қарамайтынына көздері жеткен кезде інілері қолға
Сонда:Байқадам Бұларды торғайдың қанындай қан барма, Менің
Жанқожа 3 жыл бойы Дәуқара маңын жайлады. Босқынға ұшырып,
Сүйегінің елде қалаған батыр көш соңын ала елге қарай
Батырдың жалғыз үйі Қызылқұмның жықпылы Қаратыма деген жерде
Торығып жалғызсыраған, әлде бір мұңға ұйыған шағында
Бұл шапқыншылықты бастап келген подколковник Елікей Қасымов болатын.
Сөйтіп бүкіл ғұмырын елі мен жұртының бостандығына арнағанабзал азамат,
Сен жатырсың қаты- терең ұйқыда,
Өзді-өзіңмен алысуда миқыда.
Талас-тартыс-үлкен ызы қиқыда,
Оянбастай, жұртым саған не болды.
Бүгін болса тамағымыз тоқ, дейсің,
Ертеңгінің еш керегі жоқ дейсің,
Азаматың аттан ұшса, шоқ дейсің
Ұялмастай , жұртым саған не болды.
Ел көшкенде жұртта қалған сен бе едің,
Ар намыстан жүдә болған ел ме едің,
Қаның қара, басқалардан кем бе едің,
Қозғалмастай жұртыс саған не болды.
Кейінгі кезде әдебиетте баспасөзде қазақ халқының елімен жерін сыртқы
Бұл тарих үшің де тәрбие үшінде керек және
Сырдария қазақтарының жерін отарлауға ұрынған Хиуа,Қоқан хандарымен патшалық Ресейдің
Өкінішке орай Жанқожаның өз елін сырттан келген жаулардан қорғау
Дегенмен, 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейінгі жылдарда тарихшылар, әдебиетшілер
Мұны В.Ф.Шахматов, Т.Шойынбаев, А.Якунин, Қ.Жұмалиев Б.Шалабаев, Ә.Оспановтардың зерттеулерінен байқаймыз.
1979 жылы Қазақ Университетінің түлегі Ә.Оспанов батырдың ұрпақтарының арасына
Батыр атамыз туралы азды-көпті ,,Қазақ ССР тарихының 3-томында, Қазақ
Бұл еңбектердің бәрінде де Жанқожаның батырлығын, оның ұлт-азаттық күрес
Оның басты себебі оқырмандарға белгілі де Жанқожа өзінің жасының
Сондықтан қазақ халқы Ресейге өз еркімен қосылды деген шындыққа
Батырдың өз халқы үшін өмірін сарп еткені бұрмаланып көрсетілді.
Сондықтан да қазақ халқының тарихында әр түрлі бұрмалаушылық болып,
Жанқожаның ата жағы да нағашыларынан кем түспеген. Батырдың атасы
Жанқожаның батыр және әділетті болғаны жөнінде ел арасында
Солардың бірінде: батырдың 15 жасқа толған кезінде Сыр өңіріндегі
Көп олжамен қайтып келе жатқанда өздерінің ішіндегі руы қаракесек
Зәбір көрген Есенбек Қылышбайға шағым етсе, ол зәбірленушіні тыңдағысы
Онан кейін Есенбек Жанқожаға шағым жасаған. Жас батыр Қылышбайдың
Бұны естіген Нұрмұхаммед Қылышбайға баласы Жанқожаны алып келіп, істеген
Есін жинаған Қылышбай өзінен кемшілік болғанын еске алып, «Жанқожаға
Себебі, жорыққа шығарда Қылышбай нөкерлеріне: «Кім қанша олжа алса,
Сондықтан қолбасшы өзінің інісі Күйеубайды жазалауы керек екендігін білдірген.
Міне, бұл келтірілген аңыздарда Жанқожаның жас шағынан бастап ақ,
Жанқожаның жөнсіз жаулармен соғыспағанын, еліне, халқына ұрынған дұшпандарды аямағанын
Жанқожаның мұндай халқына істеген қызметтерін Сыр өңірі қазақтарының ұлт
Л.Кенжеевтің жырында зорлығып халыққа батқан Бабажанды қолға түсіріп, оның
Осы болған қырғын шайқаста көтерілісшілер Бабажанның бекіісін күл талқандап,
Жанқожа өзінің би, батырларымен кеңесіп айдалып келгендерді адамгершілік негізінде
Сыр қазақтарын әскери күшпен бағындыра алмағаннан кейін Хиуалықтар 1847
Судың зардабын тартқан тұрғындар Сырдарияға қарай қоныс аударып, Райым
Осы жылдары Ресейдің Хиуадағы елшісі капитан Никипиров Перовскиге жазған
Осындай күйзеліске ұшыраса да Сырдария қазақтары өздерінің тәуелсіздігі үшін
Олардың елінің тәуелсіздігі үшін жүргізген ұлт азаттық күресі шын
Жанқожаның бұдан басқа да бірнеше Қоқандықтардың бекіністерін алғанын, жырау
Ер Жәкең мұнан барып Созақты алды,
Бір емес талай-талай қаланы алды.
Қоймайды оныменен батыр Жәкең,
«Қойбақ» деп сарт бегіне азап салды.[41]
Жыраудың баяндауынша, Жанқожаның Созаққа болған жорығында Қоқандықтардың көптеген бекіністерін
Олардың кейбіреулеріне қой бақтыру сияқты қара жұмыстарға күшпен қосқанын
Созаққа ұйымдастырылған шабуылдың нәтижесін Тойымбет Күлімбетов былай баяндайды, «Кенесары
Онда ала алмасақ барлық күшіті жинап Созақты аламыз деген
Бұдан кейін, Жанқожа өзінің 500 дей сарбаздарымен кеңесіп, біздің
Жанқожаның үстіне Қоқан әскерлері 2-3 күннен кейін келіп жеткен.
Сөйтіп, Қоқанның Созақ бекінісіндегі әскерлері қосымша жіберген күштен пайдалана
Дегенмен, Ұлы, орта Жүздің қолдары Созаққа өздерінің кезегімен шабуыл
Ендігі кезек Жанқожа бастаған Кіші Жүздің сарбаздарына келеді.
Өзінің шабуылын Жанқожа былай жоспарлайды: Созақ бекінісіне шабуылға шыққанда
Садақшылар шабуылға шыққанда сауыттарын шешіп тастасын, сауыт киген сарбаздар
Осы оқиғаны Лұқпан Кенжеев былай жырлайды:
Он жігіттің ішінде,
Жанқожа батыр пішінді,
Екпіндеген бойымен,
Қалаға жеткен секілді,
Қатуланып ұмтылды,
Аш қасқырдай бұлқынды,
Артындағы көп әскер,
Көріп тұрды бұрқылды.
Бұрап үзіп тастады,
Дарбазадағы құлпындыІ
Одан әрі жырау алты тәулікте алынбаған Созақ қамалына Жанқожаның
Жанқожаның Созақ б-кінісін алудағы ерлігін оның жырауы Төремұрат Кенесарының
Бұл жерде де Жанқожаның тек қана қолбасшүы ғана емес,
Батырдың бар мақсаты Сыр бойының қазақтарын Хиуалықтардан және Қоқандықтардан
Бірақ Хиуа және Қоқан хандықтарының күштері басым еді.
Сыр бойындағы қазақтардың ұлт азаттық күрестері қанша ен жайғанымен
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
1847жылдан бастап Аралға ентеле еніп, Сыр бойына көзін тіккен
Сөйте тұра, батырдан сескенген орыс әскер басшылары түрлі айла–шарғы
Жанқожаның көпшілік халық құрметтеп, әулие тұтынғанымен ел ішінде Хиуа
Олардың арасында бек Қосбармақұлы Раманқұлов, батыр Байқадам ұлы Сейіл,
Хиуа ханы Жанқожадан құтылу үшін арадағы осындай сатқындықтарды барынша
Оларға ретін тауып, шен беріп, шекпен жауып, Жанқожаны екі
Ақыры, осындай зұлымдықтың кесірінен 1860 жылы 86 жасында жайсаң
19-ғасырдың екінші жартысында Сыр бойы қазақтарын Хиуа, Қоқан хандықтарына,
Жанқожа батырды, басқа батырларды өскелең ұрпаққа білдіру, орыс патшалары
Халық батырларына арнап жыр тудыру-ұлттық әдебиетіміздің дәстүрінде бұрыннан бар
Ендеше, Жанқожа батыр жайындағы жырларды халық әдебиетінің дәстүрінде туған,
Қазақстан Ғылым Академиясының қолжазба қорында Жанқожа батыр туралы жырлардың
Жанқожа батырдың толғауы көлемі 170 жолдай.
Бұл жырды орыс зерттеушісі Н.Веселовский 1893 жылы Мұсабай жыраудан
Жанқожа батыр жайындағы жырлардың шын мағынасындағы тарихи жырлар екендігін
Көзі тірісінде де пір тұтып, төбесіне көтерген батырды туған
Басқа да халық қаһармандары сияқты, кеңестік дәуірде жалған реализмнің
Осы 30 жыл бұрын 1967 жылы батырдың Қызылқұмдағы бейітін
Кеңес үкіметі тарап, еліміз егемендік алған кейіннен ғана батыр
Зерттеушілер мен ақын-жазушылар, шежірешілер Жанқожа жайлы жарыса жазды.
1991 жылы Жұлдыз журналың 12 санында батырдың өз ұрпағы,
1992 жылғы наурызда Республикалық Егемен Қазақстан газетінде жазушы Молдахмет
Ал 1992 жылғы маусымда батырдың өмірін 30 жыл бойы
Осы жылғы 11 тамызда рсепубликалық Халық кеңесі газетінде белгілі
Онда халық батырының халықтық жыр дастандарындағы бинесі туралы терең
1992 жылы 25 қыркүйекте Қызылорда қаласындағы Қорқыт Ата атындағы
Конференцияны сол кездегі институт ректоры профессор Бақберген Сәрсенұлы Досмамбетов
Конференцияға ғалымдар, тарихшылар мен әдебиетшілер, ақын-жазушылар,зерттеушілер мен шежірешілер,батырдың тікелей
Конференцияда Қорқыт Ата атындағы педагогика институтының проректоры ғалым Мәди
Сонымен қатар, конференцияға доцент Б.Карбозовтың «Жанқожа батыр бейнесі халықтық
Жанқожа туралы зерттеу кітабын жазған журналист Әбсаттар Оспанов халық
Конференцияға сол кездегі облыс әкімінің орынбасары Н.Мұсабаев қатысып сөз
Аудандық, облыстық газеттерде батыр жайлы батыра жазып, радио мен
Аудандық «Қазыналы-Қазалы» облыстық «Сыр бойы» газеттерінде Асан Досжановтың
Ақын Рүстем Жанаевтың «Жанқожа батыр» пьесасын аудандық мәдениет Үйінің
Ауданнның мәдениет, оқу тәрбие орындарында батыр бабамыз жайлы кештер
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда пединститутында өткен Жанқожа батырды еске
Ү Н Д Е У І :
Көп жыл бойы тарих бетінен өзін лайықты орнын ала
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы және басқа да Сыр бойының аты аңызға
Сөйтіп олардың Қазақстан тарихынан, әдебиетінен өз
Жас ұрпақты халықымыздың дәстүрі мен салты , елдігімен ерлігі
Олай болса, бұл ұлы бабалар мектеп, жоғарғы оқу орындары
оқулығына ерлікке, шешендікке, адалдыққа үйретер кітабына айналуға тиіс.
Облыстағы барлық ұстаздарды ата аналарды, тәрбиешілерді, бүлдүршіндерді осындай рухта
Жас ұрпақты бабалар рухында тәрбиелеудің құралдары теледидар, радио, баспасөз,
Бұл мәселелер жөнінде Республика басшыларынан, лауазымды қызмет иелерінен көмек
Бұл олардың халық алдындағы, ұрпақ алдындағы борышы деп
Бабалар есімін мәңгілік есте қалдыру мақсатында олардың мерей тойларын
Сондықтан да осы бағытта жасалып жатқан жергілікті жерлердегі игі
Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкіміне сәйкес, Қазалы ауданындағы батырдың туған
Халық өзіне қорған болған хас батырдың кім екенін білді.
Осындай рухани мол дайындықтан соң 1992 жылғы қазан айының
Үш жүздің қазақтары бас қосқан аста үш жүзден астам
Өзбекстан мен Қарақалпақстандағы бауырларымыз қуана келіп, ырза болып қайытты.
1992 жылы 25 шілде де Жанқожа батырғаскерткіш- Кесене орнатып,
Комиссияның тең төрағасы болып, Қазалы ауданының сол кездегі әкімі
Ал, орынбасарлары болып, «Аралтұз» бірлестігінің сол кездегі бас директоры
Сол жылы 17 тамызда облыс әкімінің шешімі бойынша
Комиссия төрағасы болып, сол кездегі облыс әкімі Сейілбек Шаухаманов
Комиссия төрағасының орынбасары Н.Мұсабаев болды. Кенесе құрылыс үшін облыстық
Жанқожа бабаның кесенесінің құрылысы 1992 жылы 1-тамызда басталып 1-қазанда
Р.Өтегенов аудан әкімінің орынбасары, Б.Нарынбаев аудан әкімінің кеңесшісі.
Жанқожа бабаға қаржы аударғандар:
1.Қазалы ауданы сегіз миллион сом.
2. Арал ауданы төрт миллион сом.
3.Ақтөбе облысы 300 мың сом.
4. Қарақалпақстан 300 мың сом.
5.Алматы облысы 200 мың сом.
6.Оңтүстік Қазақстан облысы 200 мың сом.
7.Жамбыл облысы 200 мың сом.
8.Сырдария ауданы 70 мың сом.
9.Жаңақорған ауданы 50 мың сом.
10. Тереңөзек ауданы 50 мың сом.
11. Жалағаш ауданы 100 мың сом.
12.Қармақшы ауданы 50 мың сом.
13.Шиелі ауданы 30 мың сом .
Құрылыстың жалпы құны 20 миллион сом.
Кесенені салған мекемелер:
Кесенені №86 жылжымалы механика бастығы С.Имандосов.
Мұнарасын №6 шаруашылық техколонна бастығы А.Оразбаев.
Шырақшының үйін: №716-құрылыс монтаж пойызы бастығы С.Қалдыбеков.
Әжетхана, қоқыс салғышты:
Қоқыс салғыш жөндеу бөлімі бастығы А.Ақбаев.
Қоршаған: Агроөнеркәсіп техника бірлестігі : М.Салімов.
Қақпасы: Қалалық автотранспорт кәсіпорны бастығы Қ.Смағұлов.
Тас қабырға: топырақ құнарлығын арттыру мекемесі, вагон депосы, электр
Үш көлеңке орын: Локомотив депосы, сумен жабдықтау орны, бастығы
Жолын салған: Жол құрылыс пайдалану учаскесі: бастығы У.Танжарықов.
Белгісін салған: агроөнеркәсіп транспорт кәсіпорны бастығы Т.Нармағанбетов.
Сыртқы жарықтандыру: иагроөнеркәсіп электер жүйесі: бастығы Қ.Қазығұлов.
Ішкі жарықтандыру: Аудан электр жүйесі бастығы Б.Бодықов.
Аялдамасын салған : «Жолшы» кіші кәсіпорны бастығы М.Рақашұлы.
Көгалдандыру орманды салған: орман шаруашылығы бастығы Қ.Әлшімов.
Байланыс жүйесін орнатқан: аудандық байланыс жүйесі Ж.Қуандықов.
Иә, туған жерін жетпіс жыл бойы жат жұрттықтан қорғап,
Әулиенің сүйегі Қазалы ауданының орталығынан үш шақырымдай шалғайда, Қарақалпақстанмен
Бабамыздың Қызылқұмдағы денесі жатқан бейіт басынан зиялы адамдар барып
Ескерткіш-кесененің жобасын жасаушылардың өз жерлестеріміз екені де мақтаныш.
Олар: Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген өнер қайраткері, суретші, мүсінші
Ескерткіш-кесене пайдалануға берілгеннен кейін аудандық мәдениет бөлімінің қарауына өткізілді.
Мұндағы мақсат- ескерткішке еге болу, айналасын көркейтіп- көгалдандыру, халықтың
Батыр бабамыздың Итжемес атты боласынан тарайтын бесінші ұрпағы -Өмірбайұлы
Әруақты бабамыздың құрметіне орнатылған ескерткіш-кесене бүгінгі таңда халықты имандылыққа
Мұның мәңгілік екеніне де сеніміміз мол. Ұрпағыңыды әрқашан желеп-жебей
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ:
«Жанқожаның жасындағы ерлігі» Ақмешіт апталығы
2001 жыл. №1-5 қаңтар-6 бет
2. «Жанқожа әрі батыр әрі
1992 жыл. 9 қаңтар
3. «Халқының қорғаны еді...»
4. « Баба кесенесі басындағы сөз»
Қазақстан Республикасы, ҚР Президентінің
мемлекеттік кеңесшісі .Сыр бойы газеті
1992 жыл, 15 қазан.
5. История Казахской ССР, 1982,
6. Қазақ ССР тарихы /
7. Шалекенов У.Х. Казахи
стр-45
8. Мейер Л. Киргизская степь Оренбурского ведомства.СПВ,1865
стр-51
9. Макшеев А.И. Путешествия по Киргизским степьям и Туркестанскому
10. Оспанов А. Жанқожа батыр. Алматы, 1992, 104-б
11. Шойынбаев Т.Ж. Добровольное вхождение казахских земель в состав
в России.
12. ҚРОМА, Қор 1439, тізбе 1, іс 56, б-37
13.АничковИ.В. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы,Алматы,
1991, 4-б
14. Сыр бойы, 1992 жыл, 1 ақпан
Оспанов А. Жанқожа батыр. Алматы-19992 жыл, 81-б
Сыр бойы . Жаужүрек Жанқожа, 1992 , 10 наурыз.
Сыр бойы . 1992 жыл., 16 қазан.
18. И.В.Аничков, Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы,
Алматы, 1991 жыл , 7-б.
19. Шойынбаев Т.Ж. Добровольное вхождение казахских земель
в состав России
Қазақ тарихы жырларының мәселелері. Алматы 1991 жыл,
Ғылым, 1979 ж, 248 б
Казахско-русские отношения в 18-19 веках., Алматы, 1964,
стр.339-340
22. Зерде, 1992 жыл, №8 21 бет.
23 Жұлдыз 2002 жыл, №5 110 бет.
24 М.Тынышбаев. «Материалы к истории киргиз-казахского
народа»
Ақ орда журналы, 1992 жыл, №2, 23 б
ҚРОМА, Қор 1439, тізбе 1, іс 56, б-37
История Казахской ССР, 1982, стр-53
27. Қазақ тарихы жырларының мәселелері.Алматы, Ғылым,
1979 ж, 241 б
28. И.В.Аничков. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы
Алматы, 1991 ж, 12 б
29. Казахско-русские отношения в 18-19 веках, Алматы
1964 г, стр 339-340
30. Тынышбаев М. Материалы к истории киргиз-казахского
народа . Ташкент 1925 г, стр 74
Сыр бойы, 1992 ж, 03 қараша. ,,Баба кесенесі басындағы
(Жанқожа батыр тойының жаңғырығы )
Сыр бойы, 1992 ж, 06 қазан. «Жанқожа батыр жайындағы
Жырлар»
Ана тілі, 1998 ж, 05 ақпан ,15- б ..Батырлар,,
батыр жайлы)
Сыр бойы, 1992 ж, 10 наурыз. Жаужүрек Жанқожа
Сыр бойы, 1992 ж, 15 қазан . Елім деген
(Жанқожа батырға)
Жас алаш, 1992 ж, 08 мамыр. Жанқожа батыр.
зәулім ескерткіш орнату жайлы
37.Мәдениет, 1992 ж, №19, 15 қазан, 8 б. Жанқожа
алашқа.
38.А.Оспанов.Жанқожа батыр. Алматы 1979 , 71 б
39.Қазақстан тарихы. 2003 ж, №4,5 19-20 бб
(Әдістемелік журнал)
40. Зерде, 1992 ж, , №8 , 20 б.
41. А.Оспанов. Жанқожа батыр. Алматы 1979 , 657
42. А.Оспанов. Жанқожа батыр. Алматы 1979 , 85
43. Зерде, 1992 ж, , №8 , 23 б.
44. Жұлдыз 2002 ж, , №5 , 110 б.
45. Жас алаш, 1993 ж, 07 желтоқсан. Жанқожа (Өлең)
46. Егемен Қазақстан, 1992 жыл, 30 қазан, Ел
кешен тұрғызылып ас берілді.
Қазақ әдебиеті, 1992 ж, №45, 11 б. Ел тағдырынан
тағдырыңды бөле ала алмайсың
(Жанқожа батырдың тойында сөйлеген сөзі )
Зерде, 1992 ж, №9 , 10 б.
Сыр бойы, 1992 ж, 10 наурыз.Жанқожа батыр.
Сыр бойы, 1992 ж, 06 қазан.
Н.Т.Мұсабаев, А.Н.Мұсабаева.Ортаймаған қазаны- қасиетті
Қазалы. Алматы Атамұра,
1992 ж 80 бб
Сыр бойы, 1992 ж, 09 қаңтар.
Қазақ тарихы, №4, 2002 ж, 37 б Қ.Ағыбайқызы.
Ұлт азаттық қозғалыстың зерттелуі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Елтұтқа.М.Жолдасбекұлы., Қ.Салғараұлы., А.Сейдімбек, Астана 2001 жыл, 179-б
Сыр өңірі тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін Алматы ,Атамұра1998
Қазақстан тарихы 3-том., Алматы-2002 жыл, 381-б.
Ә.Оспанов «Жанқожа батыр» Алматы -1992 жыл, 104-б.
Шойынбаев Т.Ж. Воостание Сырдаринских казахов под руководством Жанкожы Нурмухаммедовы
Аничков И.В. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы
Алматы, 1991 жыл.
Қойшығара Салғарин. Қазақтың қилы тарихы.
Алматы, 1982 жыл.
Ә.Әбдәкімұлы .Қазақстан тарихы. Алматы , 1997
9 . Қазақстан тарихының очерктері. (көне заманнан бүгінге дейін)
Алматы, 1994 жыл.
10. Х.Маданов., Ч.Мусин. Ұлы дала тарихы. Алматы, 1994 жыл.
11. Е.К.Кайназаров ., А.Е.Кайназарова . История Казахстана.
Алматы, 1992 год.
Қ.Сырымбетұлы .,М.Мұхамедов. Қазақстан тарихы (оқу құралы)
Қызылорда , 2001 жыл.
Козыбаев М.К., Бекмаханова М.Е.История Казахской ССР.
Алматы, 1991 год.
Козыбаев М.К.История и современность.
15. Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін 5-томдық,
Алматы,1977-1980 жыл.
16. Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына Жолдауы,
Астана-2005 , 18-ақпан
17. Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі
бағыттары2004 жыл, 4 сәуір.
18. Хамит Маданов. Қазақ халқының арғы-бергі тарихы.
Алматы- 1995 жыл.
Сырдарияның өменгі өңіріндегі Қоқан хандығының бекіністері М.К.Киреев., М.Н.Аңсатова
Ғылым және техлогия -93, конференция
570- б.
21. Жанқожа батырдың өмір тарихы және оның қазіргі қазақ
22. Жұлдыз 2002 жыл, №5 110
23.Қазақ тарихы, №4, 2002 ж, 37 б Қ.Ағыбайқызы.
Ұлт азаттық қозғалыстың зерттелуі
24. Қасымбаев Ж.К.О некоторых вопросах истории национально-освободительного движения в
Ташкент, 1989 стр-91
Мерзімді басылым материалдары
1. «Жанқожаның жасындағы ерлігі» Ақмешіт апталығы
2001 жыл. №1-5 қаңтар-6 бет
2. «Жанқожа әрі батыр әрі
1992 жыл. 9 қаңтар
3. «Халқының қорғаны еді...»
4. « Баба кесенесі басындағы сөз»
Қазақстан Республикасы, ҚР Президентінің
мемлекеттік кеңесшісі .Сыр бойы газеті
1992 жыл, 15 қазан.
5. Сыр бойы, 1992
6. Сыр бойы .
7. Сыр бойы .
8. Егемен Қазақстан, 1992 жыл,
кешен тұрғызылып ас берілді.
9. Қазақ әдебиеті, 1992 ж,
тағдырыңды бөле ала алмайсың
(Жанқожа батырдың тойында сөйлеген сөзі )
Зерде, 1992 ж, №9 , 10 б.
11. Сыр бойы, 1992 ж, 10 наурыз.Жанқожа
12. Сыр бойы, 1992 ж, 06 қазан. 1992 ж
13. Сыр бойы, 1992 ж, 09 қаңтар.
Қазақ тарихы, №4, 2002 ж, 37 б Қ.Ағыбайқызы.
Ұлт азаттық қозғалыстың зерттелуі
Пікір
Дипломдық жұмыста қазақ халқының хас батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының Сырдария
Осы көтерілістің басшысы болған Жанқожа Нұрмұхаммедұлы өзінің асқан батырлығымен,
Жас ұрпақты халқымыздың дәстүрі мен салты, елдігі мен ерлігі
Қазақ халқының даңқына даңық қосып, оның ғасырлар бойы сақталған
Диплом жұмысы өзінің дәрежесінде өз міндетін толық орындаған.
Қазіргі кезеңде болған мазмұнды ғылыми деректері бар мол жұмыс
Ғылыми жетекшісі:
т.ғ.к, аға оқытушы
Р Е Ц Е Н З И Я
Көп жыл бойы тарих бетінен лайықты орын ала алмай
Бүкіл ғұмырын өз халқының бостандығы үшін сарп еткен талай
Жанқожа есімі халқымен бірге жасары анық, ақиқат.
Диплом жұмысында абзал азаматтың адамгершілік асыл қасиеттері , өзінің
Қорыта айтқанда, ерлігі туған жерге деген сүйіспеншілігі, ададығы мен
Диплом жұмысы өз дәрежесінде талапқа сай толық орындаған.
Қазіргі кезеңде болған мазмұнды ғылыми деректері мол жұмыс деп
Рецензия беруші:
т.ғ.к, аға оқытушы
64