Диплом жұмысының тақырыбы
Рахманқұл Бердібай - фольклор зерттеуші
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ………………………………………………..……………….............5 – 7
І тарау
Фольклортану ғылымы және Р. Бердібай...........................................…......8 – 28
ІІ тарау
Р. Бердібай – халық өнерінің жанашыры...................................................29 – 42
ІІІ тарау
Р. Бердібайдың фольклортану ғылымына қосқан үлесі............................43 – 52
Қорытынды ........................................................................... .....................53 – 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ...............................................................56 – 58
Кіріспе
Рахманқұл Бердібайдың есімі бүгінде анықтаманы қажет етпейді. Ғұлама ғалымның
Р.Бердібай өзінің өнімді еңбек жылдарында 32 кітап, мыңнан астам
Исі түркі халқы пір тұтатын Маулананың мынадай сөздері бар:
Р.Бердібай тарихи ақиқаттарды бүркемелеу немесе бұрмалай көрсету белең алған
Ғалымның фольклортанушылық қызметін талдау бағытында алған жұмысымыз зерттеушінің бұл
Диплом жұмысының өзектілігі:
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың биылғы жылғы Қазақстан халқына арналған жолдауында «Біз
Бүгінде көптеген зерттеу еңбектерінің авторы атанған
Диплом жұмысының мақсаты:
Р.Бердібайдың фольклортанушылық қызметіне шолу;
Ғалымның қазақ фольклортануында алатын орнын айқындау;
Р.Бердібайдың қоғамдық қайраткерлігіне шолу.
Бұл мақсаттарды орындау үшін мына төмендегі міндеттер жүзеге
Р.Бердібайға қатысты материалдар мен деректер жинақталды;
Ғалымның зерттеу еңбектері талқыланып, сарапталды;
Ғалым туралы жазылған пікірлерге талдау жасалып, ой қорытындысы түйінделді.
Диплом жұмысын жазу барысында талдау, ой қорыту, жүйелеу, салыстыру
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Жұмыстың басты нысанасы «Р.Бердібай - фольклор зерттеуші» болғандықтан қазақ
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері:
Жұмысты жазу әрі алға қойылған мақсаттардың үдесінен шығу үшін
І тарау
Фольклортану ғылымы және Р.
Рахманқұл Бердібай - Қазақстандағы аса ірі фольклортанушы. Оның «Жыршылық
Қазақ халық ауыз әдебиетін зерттеу саласына ғалым 1970 жылдары
Р.Бердібай ұзақ жылдар бойы халықтық мұра сапынан шығып қалған
Ғалым ауыз әдебиетін зерттегенде өзінен бұрынғы зерттеушілер Ш.Уәлиханов пен
Көпшілігі көшпенділікпен күн кешкен қазақ халқының материалдық байлығы аз
Бір жақсысы; балаң да сезімтал, дарынды халық алтын, күмісім
Көп жылдар бойы шұқшия зерттеп, талдап, түйіндеп жазу нәтижесінде
Профессионал әдебиет тақырда пайда болған жоқ, фольклор атты құнарлы
«Ғасырдан да ұзақ күн» романында Ш.Айтматов халық арасында айтылып
Ғалымның сан-салалы ғылыми жұмыстарының ішінде ең көзге көбірек түсетіні
Берісі қазақ фольклорының, әрісі әлемдік фольклордың тереңіне бойлауға жол
Р.Бердібайдың 1982 жылы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Қазақ эпосы»
Ал Р.Бердібай 20 жыл бұрын «Қазақ романдарының негізгі теориялық
«Қазақ эпосы» 80 жылдары белең алған қазақ фольклор-тануындағы тың
Р.Бердібайдың фольклортанушылық еңбегі эпос жанрымен шектелген жоқ. Оның жалпы
Фольклордың теориялық мәселелерден басқа оның аз зерттелген көптеген салаларына
Рахманқұл Бердібайдың қай еңбегінен болмасын өзіндік қолтаңба бедерленіп, көзге
Р.Бердібайдың фольклортанушылығы ғылым саласында ғана емес, өмірлік, қоғамдық қызметтерімен
Күнделікті өмір мен ғылым арасын тығыз байланыстырып отыру әрбір
Күні кешеге дейін қоғамдық ғылымдардарда үстем болып келген біржақты,
Ауыз әдебиетінің байлығын игеруге кедергі келтірген тағы бір тосқауыл
Ғалым көп уақыттан бері жазба әдебиетінің тасасында, қосалқы пән
Ауызша таралған шығарманың бірте-бірте түрлі вариант нұсқалары пайда болуы
Үстірт қарағанда елдің бәріне де түсінікті көрінетін фольклор мәтіні
Ауызекі тараған лирикалық өлеңдер де, көлемді эпостық шығармалар да
Мәселен, қазақтың қаһармандық, ғашықтық жырларының бәрін де айтушылар домбыраға,
Фольклор шығармаларының тарихпен байланысын тексеру айтуға ғана
әңгімеленетіні мәлім. Бұған қарап жырда тек XVII-XVIII
ғасырлар шындығы ғана елестейді деп қарауға болмайды.
Мұндағы оқиғалар мен қаһармандар моделі (қалыбы) фолъклорда көп қайталанған
Ауыз әдебиеті шығармаларыңдағы қаһармаңдардың тарихта жасаған қайраткерлермен ара қатынасын
Соңғы жылдарда бұрын назарға ілінбеген фольклор жанрлары тексеріле бастады.
Шынын айтқанда, ондаған жылдар ішінде фольклорлық прозадан тек ертегілер
Бұдан былайғы жерде ауыз әдебиетінің барша жанрларын
(эпос, ертегі, аңыз, әпсана, миф, тарихи, рухи жырлар, салттық-ғұрыптық
Ұмыт қалдырылған жанрдың бірі — діни дастандар немесе
әпсаналық сыңайдағы қисса-хикаялар, ауызша таралған
ғибраттық қара сөздер. Бұл саладағы қазынаны («Зархұм», «Дариға қыз»,
мәтіндердің (текст) өзі әлденеше том құрарлық. Бұлар ертеде халық
ғибратын дарытқан аса құнды мұрамыз.
Салтқа байланысты поэзияны түп-тереңімен тексеретін еңбектер қажеттігін айту да
Фольклор поэтикасының жазба әдебиеттен зор айырмашылықтары бар екеніне де
Қазақ көркемдік мәдениетінің бір ерекшелігі ауызша және
жазбаша әдебиеттің әр дәуірде де өзара тығыз байланыста
болып, бір-біріне игі әсер еткені, өзара байып отырғаны.
Мұның өзі де көп күрделі ізденістерге негіз болатын құбылыс.
II тарау.
Р. Бердібай – халық өнерінің жанашыры.
Р.Бердібай фольклор туындылары жырды, толғауды таратушы, дамытушы,
Р.Бердібай "ақын" деген сөздің шығу төркіні жөнінне
Қазақстанның кең далаларында қалыптасқан жыршылдық
Ғалым қысқа ғибрат өлеңдерді айтушыларды термеші деп, олар
Термешілік туын кейінгі жылдарда көтерген дарын иелері қатарына
Р.Бердібай жыршылардың эпикалық дәстүрді жалғастырушы ретінде еңбегін бағалауда төрт
Р.Бердібай "Жыршылардың өмірбаяндық мағлұматтарын неғұрлым толық
Ұзақ жырдың сөз бедерін бірден төгіп айту, әлбетте екінің
Ғалым жырды жазып алудың шарттарын көрсетіп, мына жағдайды:
Көп елдерге қарағанда біздің елімізде жыршылық дәрстүр әлі күнге
Өнердің осы заманғы алуан түрлерінің күрт дамуына байланысты және
Өзге ақындар мен шешендердің сөздері болып табылатын
Кеңес заманында жыршалар репертуарында сапалық өзгерістер
Жырдың эстетикалық, тамашалық қызметі мен мәнін ғалым былай түсіндіреді.
Беріректе Ұлы Отан соғысындағы батырлар туралы, ондағы ерлікті, батырлықты
Жырды, толғауды, термені атадан балаға мирас етіп, жалғастырып айтушылық
Жыршы сөзінің түп-төркінін ашу мақсатында Е.Ысмайловтың еңбегін басшылыққа алып,
Ежелден жыр айтқан жерлерде әрбір дастан, қиссаның өзіне лайықты
Р.Бердібай: "қазақ эпосын ғасырлар сілемінде жоғалтпай жеткізген құдіреттің бірі
Әрине осындай табиғатының арқасында жыршылдық әлі күнге дейін
"Халық нендей әңгімелерге қызығатынын жіті бақылап жүретін жыршылар өзінің
Бұл күнде ұзақ жырды айтушылар азайып, бірақ орнына қысқа
Ғалым терменің қазіргі жағдайын, оны айтушы, орындаушылардық есімін ілтипатпен
Ауыз әдебиетінің ең өміршең жанрының бірі - айтыс. Соның
Ол айтысты "сегізінші ғажайып" деп біледі. "Өйткені мұндай өнер
Айтыс ежелден ел тұрмысында ақынның ақын аталатын бірден-бір
Кеңес өкіметі жылдарында жаңа мазмұнды мол айтыстар пайда
Айтыстағы тапқырлықтың, қиыннан қиыстырып өлең шығарудың, шешендіктің небір ғажап
Р.Бердібай айтыстың басты ерекшелігіне - "өнер шындығын ешбір жалтақсыз,
Біржанның Сараны іздеп келгенде аттан түспей, өлең бастап кетуін
Алма кезек сөз сайыстырғанда қоғамдық өмірдің әншейінде
Бүгінгі айтыс бұрынғы импровизация дәстүрінің жалғасы, соның
Ғасырлар бойы үздіксіз дамып елеулі жанрға айналған бұл өнер
Р.Бердібай қазақтың сөз өнерін дамытуда әйел затының да ер
Сонау ежелден келе жатқан түркі халықтарына ортақ саналатын
Р.Бердібай: "Наурыз мейрамы күнінде ойын-сауықтың, тамашаның
Халық ауыз әдебиеті мұраларының ішінде лирикалық өлеңдердің зерттелінбей, назардан
Соңғы кездегі қара өлең зерттеушілеріне Ақселеу Сейдімбеков пен Оразақын
Қара өлеңді жанр сипатында қарауға болады ма дегенге Р.Бердібай,
Жоқтау жанрының да көп қырлы ерекшеліктерін, танытқыштық, тарихтық,
Кейде ондай өлеңдерден басқа жазба немесе ресми кұжаттарда кездеспейтін
"Қазақтағы кейбір батырлар жырының біраз әңгімелері жоқтау
Сонымен бірге жоқтаулар көркемдік, жинақтық қасиеті жағынан
Ғалым жоқтау жанрының өміршең сипатын дүниеден өткен
Р.Бердібайдың ерекше атап өтетін зор еңбегінің бірі -
Р.Бердібай шертпе күй, оның философиялық тереңдігі, орындалу мәнері
Д.Тұрантегі "Ғалым мұраты" атты мақаласында ғалымды "
Күйші, домбырашы Әбікен Қасеновтің 100 жылдық мерей
Өнер жанашыры Р.Бердібай: "Егістік жерді жаздың ыстық айларында бірнеше
III тарау.
Р. Бердібайдың фольклортану ғылымына қосқан үлесі.
Фольклор мен әдебиеттің адамзаттың көркемдік дамуында алатын
Фольклорда ұжымның да, жекелеген адамдардың да үлесі болады.
Ғалым қазақ совет фольклортану ғылымы тарихын кезеңдерге
Алпысыншы, жетпісінші жылдардағы фольклортанудағы негізгі ерекшелікті ғалым: "фольклор материалын
Сол сияқты, ауыз әдебиеті шығармаларының генезисі, эволюциясы, типологиясы, стадиялылығы
Фольклор поэтикасының жазба әдебиеттен зор айырмашылықтары
"Қазақ ауыз әдебиетін тегі, тағдыры, тілі жақын түрік
"Фольклортану шын мағынасында, халықтану пәнімен қатар айтылады. Тарихымызды осы
Әрбір жанрда өмір ақиқатының бейнелену дәрежесі әр түрлі болады.
Көркем сөз шығармаларының даму, жетілу, жаңа сапаға көшу тарихы
Көркемдік ойлаудағы дәстүрліліктен, ұжымдықтан даралық өрнегі
Қазақ ауыз әдебиетi — көлемi мен биiк көркемдiгi ұштасқан,
Фольклор қазынасынан жазба әдебиетке көшiп, шығармаға күштi серпiн қосатын
Фольклор да жазба әдебиет секiлдi сөз өнерi болғанмен, бұлардың
Ауыз әдебиетi туындылары уақыт озған сайын тиiстi өзгерiстерге ұшырап
Р.Бердiбай ауыз әдебиетiнiң танытқыштық, тәрбиелiк, эстетикалық,
Халық өнерiнiң жанашыры ретiнде Р.Бердiбай ауыз әдебиетi үлгiлерiнің мәнi
Ауыз әдебиетi мұраларының мәнiн тануда алдағы күнде
1. Фольклортану ғылымының этнография теориясымен бiр арнада өзара байланыса
2. Фольклор мен әдебиеттің ең басты айырмашылығы - көркем
З. Фольклордың дәстүрлі және кейiннен пайда болған формаларын анықтау,
4. Белгiлi бiр нұсқаның генезисiн, эволюциясын, сақталу ерекшелiгiн, таралу
5. Қандай да болмасын ауыз әдебиетi шығармасын тарихи болмыстың
6. Алдағы кезде фольклордың сөзi мен сазын, олардың өзара
7. Халықтар арасындағы интернационалдық байланысты күшейту,
8. Фольклор мен әдебиет арасындағы диалектиканың байланыстын
9. Тағы бiр проблема - қазақ фольклорының байлығын туысқан
10. Қазақ фольклорын орта мектептер мен жоғарғы оқу орындарында
Сондай-ақ “ендiгi зерттеудiң мiндетi әрбiр жанр емес, сол жанрдың
“Бұдан былайғы жерде ауыз әдебиетiнiң барша жанрларын (эпос,
Бұл мұралардың тарихтануға да аса құнды деректер қоса
Салтқа байланысты туған поэзияны мазмұндаумен шектелмей,
“Түрiк халықтарының тарихы мен мәдениетiндегi, фольклорындағы
Сол сияқты жоғарыда айтып өткенiмiздей, айтыс өнерiн дамытудың шарттары
Халық өнерiн қайта жандандыруда, оларды насихаттауда, зерттеуде тындырған Р.
Соңғы кезде фольклортануда зерттеу жұмыстарының
“Қазақ ертегілеріне арналған еңбектердiң ұтымдылығы әрi жаңалығы
Р.Бердiбай Қазақ ССР Ғылым академиясы М.Әуезов атындағы әдебиет жене
Сонымен бiрге Р.Бердiбай тақырыптың сонылығы немесе зерттеу
Сонымен бiрге Р.Бердiбайдың редакциялық басқаруымен шыққан кiтаптар
Қорытынды
Жиырмасыншы ғасырдағы қазақ әдебиетiн даму үстiнде типологиялық тұрғыдан зерттеу
Р.Бердiбай - туған халкының жарқын болашағы үшiн қалам
“Қазақ әдебиетi” газетiнде классик ақынымыз әрi ғылым докторы, профессор
Алматы қалалық казақ әдебиетi мен өнер халық университетiнiң
Р.Бердiбайдың ғылыми жетекшiлiгiмен қорғалған докторлық және кандидаттық диссертациялар да
Сыншы, публицист, әдебиет тарихшысы, фольклор зерттеушi, көне
Фольклор зерттеуге Р.Бердiбай 1970 жылдары келдi. Методологиялық тұрғыдан ол
Р.Бердiбайдың ауыз әдебиетiне арналған еңбектерiнен оның фольклор,
Том - том дүниелердiң авторы
Ғалымның ауыз әдебиетi соның iшiнде эпос туралы айтқан әр
Кемел ойлы ғалымның өмiрлiк критерийi бiр-ақ нәрсе: “Әр адамның
Р.Бердiбай - осы ұрпақтың талантты өкiлдерiнiң бiрi. Оның қазақ
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауы. Астана, 1 - наурыз
2. Әсіп С. “Дарын қырлары” //
ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002 ж.
3. Бердiбаев Р. “Жыршылық дәстүр”. Алматы., “Қазақстан”, 1980
4. Қорғанбеков Б. “Біз таныған Рахаң”. ХҚТУ
5. Проблемы казахского литературоведение //Советская туркология 1983, №4
6. Бердiбаев Р. “Эпос — ел қазынасы” Алматы., “Рауан”
7. “Советская туркология” 1979 г. №
8. “Қазақ фольклорының типологиясы” Алматы 1981 ж.
9. Ісмақова А. “Сегіз қырлы, бір сырлы”. ХҚТУ
10. Бердiбаев Р. “Сарқылмас қазына”. Алматы., “Мектеп”, 1982 ж.
11. Қыраубайқызы А. “Көкейкестi арман ғұмыр”. “Егемендi Қазақстан”
30.10.1997 ж.
12. Бердiбаев Р. “Айтыс өнерi”. Алматы., 1978ж.
13. Бердiбай Р. “Наурыз өлеңдерi”. “Қазақ әдебиетi”. 22.03.1985 ж.
14. Бердiбаев Р. “Кәусар бұлақ”. Алматы., “Жазушы”, 1989
15. Бердібай Р. «Өшпеген намыс, үзілмеген ерлік іздері»
«Қазақ әдебиеті» 10.Х. 1995.
16. Тұрантегi Д. “Ғалым мұраты”. “Шымкент келбетi”. 14.11.1997
17. Бердiбай Р. “Аманаттай сақталған асыл мұра”. “Қазақ әдебиетi”.
26.12.1995 ж.
18. Бердiбаев Р. “Эпос мұраты”. Алматы., “Бiлiм”, 1997 ж.
19. Бердiбай Р. “Жұлдыздар жарығы”. Алматы., “Бiлiм”, 2000 ж.
20. Бердiбаев Р. “Қазақ эпосы”. Алматы., “Ғылым,
21. Бердiбай Р. “Эпос әлемiне жаңа көзқарас”. “Жас алаш”.
22. Бердiбай Р. “Ер Шора жыры жайында”. “Жұлдыз”.
183-191-б. 1992 ж.
23. Бердiбай Р. “Ел боламыз десек...”. Алматы., “Қазақстан”, 2000
24. Қазақ ғалымдарының биобиблиографиясы. Рахманқұл Бердібай.
ҚР Ғылым министрлігі – Ғылым академиясы. Алматы, «Ғылым» 1998
25. Ергөбек Қ. “Халықпен тағдырлас”. “Қазақ әдебиетi”. 28.10.1997 ж.
26. Қирабаев С. “Шындық және шығарма”. Алматы., “Жалын”, 1981
27. Бердiбай Р. “Ғажайып өнер қағажу көрмесiн”.
12.06.1997 ж.
28. Қирабаев Р. “Елжанды ғалым”. “Егемендi Қазақстан”. 29.10.1997
29. Бердiбай Р. “Мифтер оралып келедi”. “Қазақ әдебиетi”. 20.03.1998
30. Бердiбай Р. “Ежелгi дәстүр ел қажетіне жарады”. “Егемендi
12.02. 1997ж.
31. “Ұлттың ұлы мұраты”. “Қазақ әдебиетi”. 29.07.1997 ж.
32. Байтанаев Б., Нүрпейiсов Н. “Эпос зерттеушi ғалым”.
“Оңтүстiк Қазақстан” 29.10.1997 ж.
33. Наурыз А. “Таным көкжиегiндегi күрделi еңбек”. “Шымкент келбетi”.
26.07.1996 ж.
34. Бердiбай Р. “Фольклортану бағдары”. “Қазақ әдебиетi”.
35. Бердiбай. “Жауһарларды жинаған”. “Қазақ әдебиетi”. 8.10.1993 ж.
36. “Билер сөзінің фольклорлық сипаты”. “Мұрагер”, 1994
37. “Фольклортану бағдары”. “Қазақ әдебиеті” 24.
38. “Фольклор және көркемдік даму”. “Қазақ әдебиеті”
39. “Фольклортану пәніне мән берсек”. “Алматы ақшамы” 10.05.1995
40. “Ш. Уалиханов - фольклоршы”. “Жұлдыз” № 10
41. “Халық мұрасы - қымбат қазына”. “Қазақ әдебиеті”
42. Р. Бердібай “Эпос сарыны” Алматы,
43. “Фольклор шындығы” Алматы 1990 ж.
44. “Қазақ фольклорының тарихы” Алматы, 1993 ж.
45. “Қазақ тарихи жырларының мәселелері” Алматы, 1971 ж.
46. Р. Бердібай “ Ғасырлар толғауы” Алматы,
47. Р. Бердібай “Дәстүр тағылымы” Алматы 1973 ж.
48. Р. Бердібай “Достық кемесінде” Алматы 1976 ж.
49. Қоңыратбай Т. “Бар ғұмырын ғылымға бағыштаған”
ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002 ж.
50. Данияров Т. “Р. Бердібай және жыршылық дәстүр мәселелері”
ХҚТУ Хабаршысы 6. 2002 ж.
1