Мазмұны
Кіріспе
тарау. Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы ел
тағдыры мен жер мәселесі.
1.1 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының өлеңдері Қоқан хандығының
қоластындағы қазақ халқының дерегі ретінде.
1.2 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы Ресей
империясының отарлық саясаты.
2-тарау. Майлықожа Сұлтанқожаұлының өмірі мен шығармашылық
қызметі.
2.1 Көреген ақын, білікті ұстаз Майлықожа Сұлтанқожаұлының
өмірінің шығармашылық қызметіне әсері.
2.2 Майлықожа Сұлтанқожаұлының
отарлық езгінің суреттелуі.
3-тарау. Қайсар ғалым.
Әсілхан Оспанұлы – ХІХ ғасырдағы
зерттеуші тұлға.
Қорытынды
Қосымшалар
Сілтемелер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ даласында ХХ ғ. дейін ауыз әдебиетінің
«Қазақ сияқты Россиядағы көп бұратана елді билеуде патшалық өкіметтің
лары толыққанды зерттелінбегендіктен, ақындар тарихтан
Жұмыстың зерттелу деңгейі: ХІХ ғасырдағы оңтүстік ақындары тарихшылар тарапынан
Әсіресе М. О. Әуезов пен Ы.Т. Дүйсенбаевтың жетекшілігімен
Кеңес мемлекеті кезінде бұл ақындарды зерттеушілердің барлығы ақындардың шығармаларынан
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жұмыстың мақсаты – ХІХ ғасырда
–– Аталған ақындардың шығармаларының мазмұнын ашу;
–– Ақындардың өлеңдеріндегі мәліметтерді басқа жазба деректермен
–– салыстыру;
–– Ауыз әдебиетінің деректерінің жазба деректерден кем емес
–– дәлелдеу;
–– Ақындардың өлеңдеріндегі тарихи оқиғаларға сипаттама беру;
–– Ақындардың шығармаларындағы ұлт-азаттық идея туралы айтылған ойларды жаңа
Жұмыстың дерек көзі: «Бес ғасыр жырлайды», жоғарыда аталған ақындардың
Бұл ақындардың шығармаларын ел арасынан жинаған Мәшһүр Жүсіп Көпеев,
Жұмыстың зерттелу облысы. ХІХ ғасырдың екінші ширегінен
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлімдерден, сілтемелер
Жұмысты зерттеуде қолданылған әдістер: Жұмысты зерттеу барысында салыстырмалы,
1.1 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының өлеңдері Қоқан хандығының
қоластындағы қазақ халқының дерегі ретінде.
XVIII ғ. соңы мен ХІХ ғ. басында еліміздің солтүстігі
Осы кезеңде өмір сүрген ақындар шығармаларынан біз халықтың басындағы
Ассалуамағалейкум,
Алдияр ханымыз.
Алдыңа келген қарашаң,
Арызды қабыл алыңыз!
Өзіңіз қосқан зекетші
Біздің елде Жүзбай бар,
Жүзбайдың жүрген жерінде
Жылау менен ойбай бар.
«Келі түбім» деп алады,
«Кеусенім» деп алады,
«Отыра зекет» деп алады,
«Құшақ зекет» деп алады /4/.
Қазақтардан алынатын салықтың түрі жыл сайын арта береді. Тарихшы
Қоқан бектерінің салық жинауы әкімшілік органдары тарапынан бақыланбайтын болғандықтан
Ал ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жыраулар поэзиясының
Шындығында Қазақ халқынан ақындық пен батырлықты қатар алып жүрген
Өкінішке орай Мәделіқожа шығармалары толыққанды
Ақындар болса жергілікті халықтан шыққан, ол елінің қандай күйде
Бетіңді қайда жырып алып жүрсің?– деп сұрайды.
Қамыстың арасымен жүріп ем жырып кеткені,– дейді қырғыз.
Мен ендеше сенің жауыңды құрттым,– дейді зекетші, шабылған қамысты
Қоқанның езгісіне түскен қазақ халқы бірнеше рет
Осындай көтерілістердің бірі 1858 жылы болды. Аталған жылы кезекті
Қарағашты Тәшкеннен,
Мырзаби деген бек шықты.
Екі иінін жеп шықты,
«Қатын менен қызыңнан
зекет» бергін деп шықты.
Оның қылған ісіне,
Ел денесі түршікті.
деп суреттеледі. Бұл өлеңнің мазмұнына қарап көтерілісшілердің мақсатын білуге
дырмас үшін қолданбақ болған сияқты. Ал
Біз білмейтін болмаса,
Шариғатта бар ма жол
Қыздан зекет алмақ-ай»
деген жолдрға қарап оны аңғаруға болады.
Мәделіқожа өлеңдерінде осы көтерілісті ұйымдастырған, көтеріліс басшыларының бейнелері де
Ел намысын қорғайтын
Қазақтан да ұл шықты.
Беліне жарақ байланып,
Мұсабек деген ер шықты.
Аққан судай сарқырап,
Алтын тоны жалтырап,
Рысқұлбек келді жарқырап.
Мәделіқожаның өзі де осы көтеріліске қатысып, көтеріліс жетекшілерінің бірі
«Өлтіріп Мырзабидің етін алып,
Қолымның ет асадым қаныменен»
Бұл жолдардан ақынның жеңіске масаттанғаны байқалады. Сондай-ақ осы жерде
Бұл көтерілісті Қоқандықтар басқаннан кейін ақын көп қуғын
уақытта ақынның туған жерімен қоштасу өлеңі дүниеге келеді. «Аман
дейін айтылады /13/. Бұл өлеңнің мазмұны тағы сол
Жалпы 1858 жылғы көтеріліс бұрынғы көтерілістер сияқты стихиялы болды.
Сөйтіп көтеріліс ұлт-азаттық сипатта болды. Оның дәлелі көтерілісшілер Қоқан
Сонымен Қоқан хандығының шапқыншылығы Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының ақындығының айтулы бір
Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармашылығы Қоқан қоластындағы қазақ халқы туралы айтылған
1.2 Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының шығармаларындағы Ресей
империясының отарлық саясаты.
ХІХ ғасырдың І-ширегінен бастап Орталық Азияға Ресей өзінің белсенді
Ұлы жүз бен Мәуеренахр территориясын жаулап алуды империя күні
Бұл территория стратегиялық тұрғыдан өте маңызды еді. Себебі
Мәделіқожа Жүсіпқожаұлына енді орыс отаршылдығымен күресуіне тура келді.
Жоғарыда аталған өлеңінде ақын осы өңірге аяқ басқан орыстардың
Өзен Сыр, қаласың-ау енді менен,
Күдер үзіп отырмын мен де сенен,
Енді маған сен қоныс бола алмайсың
Үстіңе орыс келген от кемемен.
Орыстың от кемесі өрге жүзді,
Ақыр алмай қайтеді тұрсақ бізді?!
Аралап аралыңнан ағаш кесті
Енді сенен Мәделі күдер үзді.
Мәделі Бұқар барып қоныс алар,
Бір жылдан соң бұл жерді орыс алар,
Шымкентпен Түркістан жеті кентті
Асып барып Тәшкенге қолын салар.
Кәпірлердің қауымы көршімен өрт,
Әзір мені керемет айтты дер жұрт,
Менің сөзім далаға кетпейтінін
Келгенде болатұғын бәрі де мұрт.
Балалар, күлісерсің қош уақта
Әзір жағаң кәпірден бос уақта
Біздің сөз еш далаға кетпейтұғынын,
Жетпейді ендігі жыл осы уаққа /19/!
Бұл өлең болжал түрінде 1853 жылы жазылған. Ақын келер
1839-1840 жылдары Қазақ даласында Арал теңізіне дейін созылған бекініс
2) Сырдарияның бойымен Қоқан хандығының территориясына қарай отарлау жорықтарын
Жалпы ХІХ ғасырдың басынан Ұлы жүз қазақтары екіге жарылды,
Ақын Қоқан хандығынан көп зәбір көрген, бірақ Ресей империясы
1867-1868 жылдары қазақ халқына «жаңа низам» деген атпен тараған
Ақ патша әділмін деп сендіріп тұр,
Аузынан шыққан сөзін ем қылып тұр.
Ой мен қыр, жер мен суға ие болып,
Әр жерден қазық қағып, белгі ұрып тұр /26/.
Қазақстанның оңтүстік территориясын жаулап біткен соң бұл аймақтың да
Қарыстап қара жерді бөлдіріп тұр,
Көнбегенді күшпенен көндіріп тұр.
Қарсыласқан түсер деп тас қамалға-
Төбеңнен зеңбірегін төндіріп тұр.
деп ақын күші басым дұшпанға істер амлының жоқтығына күйінеді
Ел сорлы бәріне де көндігіп тұр,
Дария бойын сел қаптап, сең буып тұр,
Хакімге момындардың малын шашып,
Пысықтар жанын жалдап шен қуып тұр.
Шындығында отарлық езгіге көнгісі келмегендердің барлығын жер аударып немесе
Отаршылардың келуіне байланысты бағынышты ұлттар мен ұлыстардың басынан билігі
Бұл сол ғасырдағы қазақ қоғамын жайлаған індет еді. Ал
Аузымен хан-қараны тең қылып тұр,
Ұзын арқан-тұсауды кең қылып тұр.
Зұлымның мәртебеге қолы жетіп,
Арада момын жатқан ел құрып тұр.
Егер заңға қарасаң бәрі тең, алайда ол заңның орындалуы
Біреуді артық, біреуді кем қылып тұр,
Біреудің айтқан сөзін жөн қылып тұр,
Құдай да қудың жағы болған білем
Біреуді әкеп біреуге жем қылып тұр.
Иә, осы өлеңнен ешқандай түсіндіруді талап етпейтін сол кезеңнің
Отаршылдық саясаттың әсерінен шыққан дерттің бірі – пара. Бұл
Онсыз да бөлініп, бөлшектеніп, берекесі кеткен елді болыс сайлауында
«Есті кісі есерменен ойнамайды,
Бойы қысқа тереңге бойламайды
Ақша берген кісіні болыс сайлап,
Елубасы ел қамын ойламайды...» /29/–
деп ақын болыс сайлауында ақылы парасаты асқан адам емес
Мәделіқожа Жүсіпқожаұлы арабша хат танығандықтан өлеңдері ХІХ ғ. өзінде-ақ
Ақын бар ғұмырын өмірде әділетсіздікпен күреске арнаған, қоғамды жайлаған
Өзім де әділет үшін қызмет еттім
Ел үшін қанға бояп қылышымды /32/.
деген мына жолдардан оны аңғаруға да болады.
Біз бұдан көретініміз елдің әр түкпірінде ғұмыр кешкен
Қорыта айтқанда, шығармашылығы мен өмірі бастан аяқ отарлық езгіде
2.1 Көреген ақын, білікті ұстаз Майлықожа Сұлтанқожаұлының
өмірінің шығармашылық қызметіне әсері.
Майлықожа, Құлыншақ,
Пірім еді бас ұрған.
Жамбыл Жабаев.
Майлықожа Сұлтанқожаұлы – ХІХ ғасырда Қазақстанның оңтүстік өңірінде өмір
Кезінде Жамбыл Жабаев жырлаған, талатына бас иген Майлықожа
Әкеден жастай қалған жетім едім,
Көп көріп таршылықта жетіп едім.
Жетім боп, он төртімде қалғанымда,
Амалым жоқ қылатын өкінемін.
Есехан мен әркімге қызмет етіп,
Боп кетті-ау қара құлдай кескіндерім.
Жастай ата-анадан айырылып ерте ержеткен ақын күнкөріс қамын ерте
Қазақстанның күнгей өңірінің елі егіншілікті ертеден кәсіп еткен. Майлықожа
Ол жас кезінен өлең шығарып, ауылдағы қыз-жігіттерге махаббат өлеңін,
Атыңды қамшылайсың желсе екен деп,
Дүниені шақырасың келсе екен деп.
Мысықтай, ақын Майлы тілеуің бар–
Тілейсің малды адам өлсе екен деп /2/.
Ақын өз өмірінің жекелеген жайттарын, өнерін шығармаларының көбісінде жол
«Не түрлі жұмыс көрмедім,
Демесем жалғыз тіріміз.
Туғаннан бері келеді
Итшілеп өтіп күніміз»–
деген жолдардан анық аңғарылады. Яғни ақын тұрмыс тауқыметін көп
«Ал сөйлеін домбырам,
Әр түрлі күйден қалмағын
Он төрт жастан асқан соң,
Сен болдың жолдас һәм дәмім.
Әуеніңе сенің алданып,
Қылмадым ісін шаруаның»–
деген сөздерінен оның домбыраны жастайынан серік етенін аңғаруға болады.
Майлықожа алдымен әкесінің үйретуімен сауатын ашып, кейін өз бетімен
«Сарттан өткен Науаи
Тілдің кәусар гүлі еді,»
Парсыда өткен Фердауси
Заманында дүр еді.
Нұсқа қып айтсам кейінге,
Ақынның солар пірі еді
Майлы ақынның өзіне,
Ыбырт берер сөзіне,
Тірі болса осылар,
Болар еді-ау тірегі.
деп олардың шығармашылығын жоғары бағалағанынан байқаймыз. Ол өзіне дейінгі
Майлықожа өз басының еркіндігі өзіне тиген кезден бастап, ел
Қазақстанның оңтүстік өңіріне Орталық Азиялық хандықтардың діни ықпалы аса
Ақындық талант – табиғаттың адамға берген асыл сыйы. Ол
«Өзіме біткен тіл бағы,
Өнері емес бабаның»,–
деп ашып айтады.
«Білеген шайыр айтады» өлеңінде:
«Білген шайыр айтады,
Лайық сөзін заманға»
деп әрбір ақынға өз заманының әсер ететінін, жасаған заманының
Майлықожа өлеңдері 1883 жылы Ташкенттен шыққан «Қырғыз хрестоматиясы» атты
Майлықожаның сауатты екенін жоғарыда айтып өттік. Ол өзі оқыған,
Жалпы, қазақ әдебиетінің тарихында бір-біріне ой орамдары мен өлең
Қазақ әдебиетінің «Айтыс» жинағына Майлықожа ақынның Айман, Гүлханым және
С. Мұқанов аталған ақындар туралы былай жазды «ХVIII және
2.2 Майлықожа Сұлтанқожаұлының
отарлық езгінің суреттелуі.
Отаршылдық езгінің сипатын ашатын өлеңдерді Майлықожа да шығарған, бірақ
«Қабіріңе айтар зарым бар өлеңі» атақты қолбасшы Әзірет
«Қонысты орыс алғаны» өлеңі Оңтүстік Қазақстан мен Қоқан хандығын
Қоқанның әр жылына әдеті еді
Айырып зекет алмақ жүрген қойдан.
Құдияр хан залымдыққа болды табын
Үкіметтің бұрынғыдай қылмай бабын /15/-
деп хандықтың елге қатты қысым көрсеткенін, Құдияр ханның елді
1860 жылы 22-мамырда Перовский фортынан Веревкин бастаған орыс
Мың екі жүз сексенге саны жетіп
Орыстан Түркістанға келді ләшкар.
Бірақ Веревкиннің әскері Түркістанда үлкен қарсылыққа тап болады, тіпті
Және бір Шернәйіппен қосын келді,
Бұ қосын тау жағынан тосын келді,
Жазықсыз Байұзақты өлтіргені
Қоқанның дәулетіне кесір келді.
деп суреттейді. Осы шумақта айтылатын Байұзақ датқа Дулат руының
1864 жылы шілде айында М.Г. Черняев шымкентке келеді, 27-тамызда
Атылды зеңбіректің даусы тынбай,
Қиямет күн бола ма сірә мұндай,
Көмешқақпа жағынан көлденеңдеп
Онда қайрат көрсетті қыпшақ Мыңбай.
Қанша зәбір көрсе де Қоқан хандығы жағында соғысқан қазақтар
Ал өлеңде аталатын Мыңбай қоқан әскерінің бір бөлігіне қолбасшы
Ер Мыңбай жау жағына қалқа болды,
Ұрысқа оқ тиген соң арқа берді,
Нешеуін арбадан шауып тастап
Есіл ер оқ тасалап қайта берді.
деп оның елін жерін қорғауда көрсеткен батылдығын, сол жолда
Қырғызстандық зерттеуші К. Молдакасымов Қоқан хандығына қырғыз тарихшыларының көзқарасы
Белгілі бір оқиға, факті дегеніміз тарих үшін шикі материал
Шернәйіп жандаралы шердей болды,
Қазақтың елі-жұртын тергей берді,
Әулиеата, Түркістан, Шымкентті алып
Тасырлап Тәшкен жаққа өрлей берді.
Осындай Қоқан жағында соғысқан, әскерінің қолбасшысы болған әйгілі
Қоқан қорықты ұрысты көре-көре,
Әр кілітін қорғанның бере-бере,
Иқанның бір ұрысында ерлік қылды
Баласы Кене ханның Сыздық төре.
Хандығы Әлімқұлдың кие болды,
Сыздықтың сол ерлігі жүйе болды,
Орыс барып Тәшкенді алар жылы
Қайтқан баққа бес-алты ай ие болды.
Түркістан, Шымкент, Ташкент үшін болған ұрыстарда Сыздық сұлтанның ерлік
Сондай-ақ Әулиеата, сол сияқты Шымкент қаласын жаулап алуда орыс
Бұл кезде Қоқан әскерінің қолбасшылығына жалпы Қоқан хандығының билігіне
Санасы секскен екі жетті жылға,
Оқ тиді Сортөбеде Әлімқұлға.
Мыңөріктен Тәшкенді орыс алып
Алтын медаль шен берді талай ұлға.
Ресей империясының бір ерекшелігі олар Орталық Азияны жаулау барысында
Майлықожа Сұлтанқожаұлы осы өлеңінің қорытындысында Ресей империясының Орталық Азияны
Орыс халқы өнерлі, айлалы да,
Азбен бірдей көп екен сыйлауы да,
Аттанып Қаупман мен Галабашеп
Онан соң барып алды Қиуаны да.
Ресей империясы бұл өңірлерді жаулауда әскерінен шенін де, шекпенін
Шындығында қару-жарағы соңғы үлгімен жабдықталған, одан кейін ел ішіндегі
Орталық Азия хандықтарының ішінде Ресей империясына қарсы тұрып теке
Империя Орталық Азияны жаулап болған соң жаңа қосылған жерлердегі
Ақ патша көнер болса тілімізге,
Бір нұқсан келтірмесін дінімізге.
Қаралы басымызға жұмыс түссе
Жарасын орыс халқы күнімізге!
Қоқандар қазақ даласын негізінен датқалар арқылы басқарғаны белгілі. Датқалар
«Сайлаудың сақтан, жұртым, сарсаңынан» өлеңінің шығу тарихы болыстыққа таласып
Сайлаудың сақтан, жұртым, жанжалынан,
Көп жігіт арандап жүр аңғалынан
Ойласаң сайлау өзі құмар ісі,
Кейбіреулер айырылып жүр дамбалынан /27/.
деген шумақ болыс сайлауының сырын ашады. Осы бір әдемі
1867 жылғы 11 шілдеде ІІ Алесандр патшаның
Жұрт орысқа қарасар
Өзгеде бақ жоқ жарасар
Есі кеткен ел байғұс
Ақылынан адасар
Адасқаны емес пе
Бірін-бірі шағысып
Тепкілесіп қағысып
Өкіметке таласар /28/.
Осы өлеңде айтылған оқиғалардың барлығының да ХІХ ғасырдағы қазақ
1865-1895 жылдар аралығында орыс үкіметі қазақтарға өз үстемдігін күшейтті
«Орысты жайлы болды» деп
Әуелінде мақтады,
Жақын көріп жақтады,
Бірнеше жыл өткен соң,
Енді опа таппады.
Қазақ даласына орыс мүдделілігінің арта түсуі жер мәселесіне тікелей
«Шалқып жатқан елім-ай» өлеңі толығымен қоныс аударушы келімсектердің қазақ
Әулиеата, Талас-ай
Үстінде жатқан алаш-ай,
Орыста қалды-ау қор болып
Мұсылманның баласы-ай,
Жуалы, Шақпақ белім-ай
Орыста қалды-ау қор болып
Шалқып жатқан елім-ай.
Мұхтар Әуезов айтқан, «Қазақтың көптен күткен сұмдығының бірі осы
Ақсудың басы Иірсу
Қалмаушы еді бие ту
Көз қиятын жер ме еді
Замана шіркін болды қу.
Осынау жоғарыда аты аталған жерлерді ақын қимайды, бірақ істерге
Табиғаты тамаша, түгін тартсаң майы шығатын өлкелердің барлығы да
Халықтың ақынды жақсы көруіне себеп – ақынның тіл шешендігі
3. Әсілхан Оспанұлы – ХІХ ғасырдағы
зерттеуші тұлға.
Оспанұлы Әсілхан зерттеушілік саналы ғұмырын ХІХ – ХХ ғасырларда
Осы зерттеулерінен басқа заманында болып жатқан олқылықтармен күресті, қазақ
Ал 1986 жылы әйгілі «Желтоқсан көтерілісі» кезінде тайсалмай
жиын өткізіп, сол жиналыста оның бұл істері «ұлтшылдық» деп
шығарылды. Сондықтан екінші хатында өзінің шындықты айтып хат
Қашан да қазақ тіліне жанашырлық танытқан ғалым Ә. Оспанұлы
Әсілхан ағаның жазған хаттарын жаза берсек бірнеше ғылыми жұмысқа
Ә. Оспанұлы диссертациясын қорғағаннан кейін Шымкенттегі М. Әуезов атындағы
Қайсар ағаның рухын кеңестік жүйе сындыра алмады, Буыржан Момышұлы
Қорытынды.
Бұл шығармалар өз ұлтына жаны ашитын ақындардың қайраткерлік тұлғасын
Отарлау саясаты еш жерде қолайлы болған емес. Орыс отарлауы
Қазақстанның Ресей құрамына енуі туралы мынадай жалпы схема (кесте)
Қазақстан Ресейге қосылмаса, жоңғар шапқыншылығынан халық ретінде құрып кететін
Қазақ халқы Ресей арқылы Еуропаның озық мәдениетімен танысты (Бұл
Ресейге қосылу нәтижесінде Қазақстанда феодализм шайқалып, озық капиталистік өндіріс
Қазақ еңбекшілері Ресей пролариаты мен шаруаларының революциялық күресіне қатысты
қосылдық және қосылу арқылы өркениетке жеттік деп өзімізді өзіміз
ХІХ ғасырда өмір сүрген ақындарға жататын Мәделіқожа мен Майлықожа
Осы жерде тарихшы белгілі
дәуірде өмір сүрген ақындардың өлеңімен танысып шығуы тиіс сияқты.
Орыс отаршылдығын Шортанбай мен Дулаттан немесе Әбубәкірден кем жырламаған
Бодандықтың қамытын киген көшпенді халық кешегі күнгі жалына қол
КСРО тарихшылары Балтық теңізінен Тынық мұхитына дейінгі аумақ Ресейге
Ал Оңтүстік Қазақстанды Қоқан езушілерінен құтқарушы Ресей болды
Сілтемелер тізімі.
Кіріспе
1. Тілепов Ж., Тарих және әдебиет. А., 2001,
2. Әуезов М., «Әр жылдар ойлары» А., 1959 жыл,
3. Омарұлы Б., Зар заман әдебиеті. Астана, 2005, 17-б.
4. Омарұлы Б., Зар заман әдебиеті. Астана, 2005,
5. Оспанұлы Ә., Қаратау атырабының ақындары. А., 1983,
6. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. 5-кітап. А., 1986, 194-б.
І-тарау.
1. Қазақстан тарихы. 3-том. А.,2002, 279-б.
2. Бекмаханов Е., Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында.А., 1994,
3. Оспанұлы Ә. Қаратау шайырлары. А., 1991, 11-б.
4. Бес Ғасыр Жырлайды. І-том. А., 1984, 200-б.
5. Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі (ХVIII-ХІХ ғ.ғ.)
191-б.
6. Бекназаров Р. Көрсетілген еңбегі. 189-б.
7. Тілепов Ж., Тарих және әдебиет. А., 2001, 176-б.
8. Сүйіншіәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. А.1997, 540-б.
9. Бекмаханов Е., Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында.А.,
10. Бұл да сонда-172-б.
11. Жолдасов С., Шежірелі Оңтүстік. А., 2002, 109-б.
12. Бекназаров Р. Көрсетілген еңбегі, 213-б.
13. Оспанұлы Ә. Қаратау шайырлары. А., 1991, 13-б.
14. Бекназаров Р. Көрсетілген еңбегі, 224-б.
15. Оспанұлы Ә. Қаратау шайырлары. А., 1991, 15-б.
16. Исмаилов А. Көрсетілген еңбегі, 5-б.
17. Шілтерханов Ә., Шығармалары. ІІ-том. Шымкент, 2001, 63-б.
18. Жолдасов Б., ХІХ-ғасырдың ортасындағы Түркістан өңірінің тарихынан.
19. Семсер сөз. Құрастырған Ә. Оспанұлы, Шымкент, 1995,
36-б
20. 16. Исмаилов А. Көрсетілген еңбегі, 107-б.
21. Жолдасов Б., ХІХ-ғасырдың ортасындағы Түркістан өңірінің тарихынан.
А., 1999, 47-б.
22. Бұл да сонда, 51-б.
23. Махаева А., Тойшыбек би және оның заманы.А.,2006, 21-б.
24. Әсіп С. Қазақ қасіреті. А., 1994 жыл, 199-б.
25. Т. Ғабитов, Ж. Мүтәліпов, А. Құлсариева. Мәдениеттану. А.,
26. Семсер сөз. Құрастырған Ә. Оспанұлы, Шымкент, 1995,
27. Исмаилов А. Көрсетілген еңбегі, 35-36-бб.
28. Омарұлы Б., Зар заман әдебиеті. Астана, 2005 жыл.
29. Семсер сөз. Құрастырған Ә. Оспанұлы, Шымкент, 1995,
30. Оспанұлы Ә. Қаратау шайырлары. А.,1991, 7-б.
31. Шілтерханов Ә., Шығармалары. ІІ-том. Шымкент, 2001 ж.
32. Семсер сөз. Құрастырған Ә. Оспанұлы, Шымкент, 1995,
ІІ-тарау.
1. Оспанұлы Ә., Қаратау шайырлары. А., 1991 жыл,
2. Майлықожа. Тымсал. Құрастырған, алғы сөзін жазған Ә. Оспанұлы.
3. Сүйіншіәлиев Х., Қазақ әдебиетінің тарихы. А., 2006, 600-б.
4. Сүйіншіәлиев Х., ХІХ ғасыр әдебиеті. А., 1992, 174-б.
5. Махаева А., Тойшыбек би және оның заманы.А.,2006 жыл.32-б.
6. Әуезов М., «Әр жылдар ойлары» А., 1959
7. Оспанұлы Ә. Қаратау шайырлары. А.,1991, 44-б.
8. Сүйіншіәлиев Х., Қазақ әдебиетінің тарихы. А., 2006 жыл,
9. Оспанұлы Ә., Қаратау шайырлары. А., 1991 жыл, 57-б.
10. Бұл да сонда, 115-116-бб.
11. Омарұлы Б., Зар заман әдебиеті. Астана, 2005 жыл.
12. Оспанұлы Ә. Қаратау шайырлары. А., 1991, 20-б.
13. Мұқанов С. Халық мұрасы. А., 2005 жыл., 19-б.
14. Майлықожа. Қонысты орыс алғаны. //Жұлдыз 1992 жыл, 119-б.
15. Майлықожа. Дүние-ай. Құрастырған, алғы сөзін жазған Ә. Оспанұлы.
Шымкент, 1993, 38-б.
16. Исмаилов А. Страницы Истории Южного Казахстана (1864-1917гг.). А.,
2003 г. 43-б.
17. Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі (ХVIII-ХІХ ғ.ғ.)
1976 жыл, 169-170-бб.
18. Махаева А., Тойшыбек би және оның заманы.А.,2006, 23-б.
19. Махаева А., Тойшыбек би және оның заманы.А.,2006, 23-б.
20. Әсіп С. Қазақ қасіреті. А., 1994 жыл, 11-б.
21. Ахмет Кенесарыұлы. Кенесары және Сыздық сұлтандар. А., 1992
22. Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі (ХVIII-ХІХ ғ.ғ.)
23. Бұл да сонда-311-б.
24. Жолдасов Б., ХІХ-ғасырдың ортасындағы Түркістан өңірінің тарихынан.
А., 1999, 9-б.
25. Махаева А., Тойшыбек би және оның заманы.А.,2006 жыл.
26. Майлықожа. «Дүние-ай». Шымкент 1993 жыл, 28-бет.
27. Майлықожа. «Дүние-ай». Шымкент 1993 жыл, 50-бет.
28. Демко Д. 33-б.
29. Бұл да сонда, 29-б.
30. Әсіп С. Қазақ қасіреті. А., 1994 жыл, 36-37-бет.
31. Майлықожа. «Дүние-ай». Шымкент 1993, 32-б.
32. Әуезов М., Әдебиет тарихы. А., 1991, 240-б.
33. Омарұлы Б., Зар заман әдебиеті. Астана, 2005 жыл.
34. Қазақ халық әдебиеті. Айтыс. А., 1988, 9-б.
ІІІ-тарау.
1. ОҚОММ, Ә., Оспанұлының жеке қоры, І-тізбе.
2. ОҚММ 703 қор, І-тізбе, 6-іс, 5-8
3. ОҚММ 703 қор, І-тізбе, 48-іс, 1-5 бб.
4. ОҚММ 703 қор, І-тізбе, 17-іс, 27-28
5. ОҚММ 703 қор, І-тізбе, -іс, 2
6. Әмір Мұсақұлов, Адал еңбек еш кетпес, ұлылыққа
Қазақстан 2006., 18-мамыр, 4-бет.
7. Бұл да сонда, 4-б.
Қорытынды.
1. Т. Ғабитов, Ж. Мүтәліпов, А. Құлсариева.
2. Т. Ғабитов, Ж. Мүтәліпов, А. Құлсариева. Мәдениеттану.
3. Омарұлы Б., Зар заман әдебиеті. Астана, 2005 жыл.
4. Бұл да сонда, 4-б.
5. Бұл да сонда, 3-б.
6. Бекмаханов Е. Көрсетілген еңбегі, 173-б.
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімі.
Әуезов М., «Әр жылдар ойлары» А., 1959 жыл.
Әуезов М., Әдебиет тарихы. А., 1991 жыл.
Әсіп С. Қазақ қасіреті. А., 1994 жыл.
Әбдезұлы Қ., Тарих және Тағдыр. А., 2004 жыл.
Бес ғасыр жырлайды. ІІ-том. А., 1984 жыл..
Бекмаханов Е., Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында.А., 1994 жыл.
6. Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі (ХVIII-ХІХ
1976 жыл.
7. Демко Дж. Орыстардың Қазақстанды отарлауы. А., 1997
8. Жолдасов Б., ХІХ-ғасырдың ортасындағы Түркістан өңірінің
А., 1999 жыл
9. Жолдасов С., Шежірелі Оңтүстік. А., 2002 жыл.
10. Кенесарыұлы А. Кенесары және Сыздық сұлтандар. А., 1992
11. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. 5-кітап. А., 1986 жыл.
12. Қазақ халық әдебиеті. Айтыс. А., 1988 жыл.
13. Қазақстан тарихы. 3-том. А., 2002 жыл.
14. Мұқанов С., Халық мұрасы. А., 2005 жыл.
15. Майлықожа. Қара сөз. Құрастырған, алғы сөзін жазған Ә.
Шымкент, 1993 жыл..
16. Майлықожа. Әмір Әмзе. Құрастырған, алғы сөзін жазған Ә.
Шымкент, 1996 жыл.
17. Майлықожа. Нақылият. Құрастырған, алғы сөзін жазған Ә. Оспанұлы.
Шымкент, 1993 жыл.
18. Майлықожа. Әбілда бала. Шымкент, 1993 жыл.
19. Майлықожа. Дүние-ай. Құрастырған, алғы сөзін жазған Ә. Оспанұлы.
Шымкент, 1993 жыл
20. Майлықожа. Тымсал. Құрастырған, алғы сөзін жазған Ә. Оспанұлы.
Шымкент, 1996 жыл.
21. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Көптомдық шығармалар жинағы, -том. 20
22. Мадуанов С. Взаимоотношения казахов с другими соседними народами
Центральной Азии в XVIII-начале ХХ веков.А., 1995 г.
23. Махаева А., Тойшыбек би және оның заманы.А., 2006
24. Омарұлы Б., Зар заман әдебиеті. Астана, 2005 жыл
25. Оспанұлы Ә., Қаратау атырабының ақындары. А., 1983 жыл.
26. Оспанұлы Ә., Қаратау шайырлары. А., 1991 жыл.
27. Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. А., 1997
28. Исмаилов А. Страницы Истории Южного Казахстана (1864-1917гг.). А.,
2003 г.
29. Үрмізұлы Ф. Шежіре Дастан. Шымкент, 2005 жыл.
30. Сүйіншіәлиев Х., Қазақ әдебиетінің тарихы. А., 2006 жыл.
31. Шілтерханов Ә., Шығармалары. ІІ-том. Шымкент, 2001 жыл.
32. Тілепов Ж., Тарих және әдебиет. А., 2001 жыл.
34. Сүйіншіәлиев Х., ХІХ ғасыр әдебиеті. А., 1992 жыл.
35 Семсер сөз. Құрастырған Ә. Оспанұлы, Шымкент, 1995
Газет-журналдар.
1. Тұрсынәлі Биетов. Мұрагер. // Оңтүстік Қазақстан 1992,
2. Әмір Мұсақұлов. Адал еңбек еш кетпес, ұлылыққа жетелер.
3. Майлықожа. Қонысты орыс алғаны. //Жұлдыз 1992 жыл.
4. Әдіһам Шілтерханов. Өміршең іс. // Оңтүстік Қазақстан 1996
6. Алмас Ақылбек. Қайсар қазақ. // Оңтүстік Қазақстан 2005
5. ОҚММ 703 қор, І-тізбе, 48
10. Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі (ХVIII-ХІХ ғ.ғ.)
32. Мадуанов С. Взаимоотношения казахов с другими соседними народами
33. Омарұлы Б., Зар заман әдебиеті. Астана, 2005 жыл.
Тұрсынәлі Биетов, Мұрагер. Оңтүстік Қазақстан 1992., 25-маусым, 3-бет.
41