ЖОСПАР
КІРІСПЕ 1
1 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері 3
Акциялар 3
Облигациялар 6
Вексельдер 8
Бағалы қағаздардың басқа түрлерi 10
2 Бағалы қағаздар нарығы 11
Бағалы қағаздар нарығының қызметi және оның маңызы 11
Қор биржасы және оның қызметi 12
3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы 13
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының пайда болуы 13
Бағалы қағаздар нарығының даму жолдары 15
ҚОРЫТЫНДЫ 17
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 19
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасындағы нарықтық бағалы қағаздардың рөлі күннен күнге
Біріншіден, құнды қағаздармен қамтамасыз ету елдің, үкіметтің мүліктерін
Екіншіден, сауданың ұқыпты механизміне байланысты екінші реттегі олардың
Үшіншіден, нарықтық өтпелі кезеңіне дейін үкімет ішкі заимдар
Төртіншіден, Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі арасындағы ұйымдасқан
Бесіншіден, бұл секторды құнды қағаздар нарығындағы кәсіпқой кадрлардың
Ең бастысы – мемлекеттік құнды қағаздардың пайда болуы
Осыған бағытталып, осы күнгі ұйымдастырылған және жан-жақты заңдастырылған
Бағалы қағаздар дегеніміз – бұл мүлік құқын көрсететін,
Нарықтың экономикадағы маңызын көрсетуге, өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді
1 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері
Акциялар
Акция – үлестi немесе меншiктi куәландыратын бағалы қағаз.
Акцияны шығару мына жағдайда болады:
меншiктi акцияландырғанда, яғни акционерлiк қоғам құрып,
бар компанияны акционерлiк қоғам ретiнде қайта құрғанда;
жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы
Акция белгiлi бiр жағдайда акционерлiк қоғамның өз капиталын
Акция бiрнеше түрге жiктеледi. Бiр жағынан, бiр акционерден
а) Атаулы акция – иесi мiндеттi түрде корпорацияның
ә) Ұсынушыға арналған акция – иесiнiң аты-жөнi корпорация
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар
Бiрiншiден, сату механизмi бойынша. Атаулы акцияның иесi оларды
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бiр иемденушiге тiкелей,
Екiншiден, акцияның осы екi түрiнiң жаңа данасын (тиражын)
Үшiншiден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бiрақ
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты
Әрбiр акция өз иесiне бiр дауыс үлесiн бередi.
Әрбiр корпорация “А” және “Б” сериялы жай акцияларды
Көптеген корпорация жай акция бойынша номинал құнын бекiтедi.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқығы
Артықшылықты акциялар немесе преференционалды – меншiк туралы ерекше
Артықшылықты акциялар номинал құны көрсетiлген және көрсетiлмеген болып
Жай акция бойынша төленетiн дивидендтер сияқты артықшылықты акция
Артықшылықты акциялардың өзi, бiрнеше түр тармағына бөлiнедi. Оларды
Қатысушылар артықшылығы өз иемденушiсiне үстеме пайданы бөлуге қатысуға
Қатыспаушылар акциясы иесi ешуақытта белгiленген деңгейден артық дивиденд
Конвертабельдi артықшылықты акциялар өз иемденушiлерiне кейбiр жағдайларда (егер
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны әлбетте
Қорытып айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның
Облигациялар
Облигация деп эмитенттiң бiлгiлi бiр шартты орындауға, яғни
Облигация мерзiмдiк қарыз мiндеттемесi болғандықтан оның кепiлi болып
Облигация иемденушi корпорацияға несие берушi болып табылады. Ал
Облигация иемденушiсiне сыйақы (мүдде) төленедi. Оның мөлшерi бекiтiлген
Облигация иесiнiң дауыс беру құқы жоқ. Ол акционерлер
Облигация бойынша сыйақы (мүдде) корпорацияның шығынына жатады. Ол
Облигация бойынша мезгiл-мезгiл төленетiн сыйақы түрiндегi пайда купонға
Номиналы ден облигацияның бетiнде көрсетiлген ақша сомасын айтады.
Купондық мөлшер – жыл сайын эмитент төлейтiн облигацияның
Өтеу күнi – компанияның сатып алушыға облигацияны номиналына
Эмиссия шарты – ашықтан-ашық облигация шығару мәмiлесi. Ол
Өтеу туралы нұсқау – эмиссия шартындағы тармақ. Ол
Қамтамасыз етiлген облигациялар – оларды шығарғанда кепiлдiкке корпорация
Облигацияның рейтингi – олардың инвестициялық сапасын арнаулы фирмалардың
Ең жоғары рейтингiлi облигациялар “инвестициялы класты” деп аталады.
+акциялар тәрiздi облигациялар алатын да иесi ұсынушы және
Заемның мерзiмiне қарай корпорация облигациялары:
Қысқа мерзiмдi – 1 жылдан 3 жылға;
Орта мерзiмдi – 3 жылдан 7 жылға;
Ұзақ мерзiмдi – 7 жылдан да көп жылдарға
Қорыта айтқанда, корпорация өз жұмысын акция шығарумен қатар
Сонымен бiрге облигация шығару корпорацияға қауiптi болғанымен, ол
Вексельдер
Вексель – қарызды өтеудегi заңды түрде бекiтiлген төлем
Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиенi дамытуда
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасу кезiнде, төлем құралдарының
Вексель нарығының қызметi – қысқа мерзiмдi несие беру
Басқа қарыз мiндеттемелерiн вексельдiң үш түрлi айырмашылығы бар:
Бiрiншiден, вексельдiң дерексiздiгi, яғни қарызды қандай жағдайда, не
Екiншiден, оның даусыздығы, яғни қарызды қындай жағдайда алғандығына
Үшiншiден, вексельдiң айналмалылығы, яғни вексель иемденушi оны басқа
Қолдану өрiсiне қарай вексель жай және аудармалы вексель,
Аудармалы вексель (немесе тратта) пайдаланылса, онда вексель айналысында
Аудармалы вексель деп несиеге берушiнiң (трассанттың) қарыз алушыға
Акцепт дегенiмiз – есеп айырысуда төлеушiнiң (акцептанттың) өз
Вексельдi басқа бiреуге пайдалануға берген жағдайда “индоссамент” деген
Вексельдi толтырғанда кәсiпорын басшысы мен оның бас бухгалтерi
Вексельдiк таңба, яғни “вексель” деген құжаттың аты құжат
Төлемнiң уақыты көрсетiлуi керек;
Мiндеттеме бойынша келiсiлген соманы төлеу керек;
Төлем өтейтiн жер көрсетiлуi керек;
Кiмге және кiмнiң үкiмi бойынша төлем төлендi;
Вексельдi толтырған жерi және уақыты;
Вексель берушiнiң қолы.
Осы айтылған мәлiметтердiң тек бiреуi ғана көрсетiлмеген жағдайда
Вексельдiң қолдану аясына, келiсiм жағдайына және олардың тауарлардың
Коммерциялық (немесе сауда) вексель тауарларды сату және сатып
Несие келiсiмдерiнiң ақшалай түрiн рәсiмдеу қаржы вексельдердi болып
Ал қазыналық вексельдер деп мемлекеттiк қысқа мерзiмдi қаржылық
Жалған вексельдердi беру нақты не материалдық, не құндылықтарының
Вексель айналысы жүйесiнiң негiзгi элементi – вексельдiң сенiмдiлiгi.
Вексельдiң авалы – вексель бойынша кепiлдiк. Аваль берушi
Қорыта айтқанда, банктер вексель бойынша неше түрлi операция
Бағалы қағаздардың басқа түрлерi
Бағалы қағаздардың өте көп басқа түрлерi болады. Оларды
Акцияға жазылу құқы акционерге компания акциясының жаңа тиражын
Жазылу құқы – қысқа мерзiмдi бағалы қағаз. Әлбетте,
Опцион – шартқа енгiзiлген мерзiмдiк талапты көрсететiн бағалы
Бағалы қағаздардың туынды түрлерiнiң бiрi – варрант. Варрант
Варрант – ұзақ мерзiмдi бағалы қағаз. Әдетте, оны
Бағалы қағаздардың келесi тобына қаржы нарығы айналымындағы мемлекеттiк
Қазыналық вексельдер – қаржы министрлiгi шығаратын қысқа мерзiмдi
Депозиттiк сертификат – ол эмитенттiң мерзiмдi салымын алғандығын
Чек – заңды түрде бекiтiлген ақшалы құжат. Ол
Чектер бiрнеше түрге бөлiнедi:
Атаулы чектер. Оны чек берушi белгiлi бiр адамның
Ордерлi чектер. Олар жеке немесе заңды тұлғаларға толтырылады.
Иесi ұсынушы чектер. Ол бойынша көрсетiлген сома чек
Вексельдер сияқты, чек бойынша Халықаралық конвенция 1931 жылы
чектiк белгi, яғни құжат текстiсiнде “чек” деген белгi
чектi өтейтiн төлеушi, яғни банктiң аты;
төлем орны, яғни банктiң орналасқан жерi;
чекте көрсетiлген соманы төлеу жөнiндегi жарлық;
чек берген уақыт және орын;
чек берушiнiң қолы.
Чек айналымындағы көптеген мемелекеттерде кейбiр ұлттық заңдылықтар қолданылады.
2 Бағалы қағаздар нарығы
Бағалы қағаздар нарығының қызметi және оның маңызы
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзiнiң айырықша тауарымен
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын
Кәсiпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға байланысты. Олардың
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегiмен қосымша капитал
Қор биржасы және оның қызметi
Қор биржасы деген бағалы қағаздар сатып алынатын және
“Биржа” деген термин ежелгi грек сөзi – “бурзэ”,
Экономикасы дамыған мемлекеттерде биржалар бiрнеше түрге бөлiнедi. Мысалы,
қор биржасы (бағалы қағаздар сатады);
валюта биржасы;
тауар биржасы;
еңбек биржасы.
Сонымен, биржа – нарықтың ұйымдасқан түрi, онда сұраным
Қор биржасы жеке кәсiпкерлiк принципiнде жұмыс iстейдi (мысалы,
Сонымен, қор биржасы – бағалы қағаз иелерiнiң биржа
3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
Бағалы қағаздар нарығының кейбiр элементтерi 20-шы жылдары КСРО-да
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшiн оның
сұраныс пен ұсыныс;
делдалдар мен басқа қатысушылар;
нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық
нарықты реттейтiн және өзiн-өзi реттейтiн жүйелер;
Нарықтың осы құрамдас бөлiктерi қазiргi уақытта негiзiнен құрылып
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағаздар
Республика қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы қағаздардың ең көлемдiсi
Бiрiншiден, мемлекеттiк бағалы қағаздардың эмитентi – Қаржы Министрлiгi;
Екiншiден, Ұлттық банк – оның (Қаржы Министрлiгiнiң) қаржы
Мемлекеттiк бағалы қағаздар:
мемлекеттiк қазыналық вексельдер;
мемлекеттiк қазыналық облигациялар;
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң қысқа мерзiмдi ноталары;
жекеменшiктендiру купондары.
Мемлекеттiк қазыналық вексельдер мен мемлекеттiк қазыналық облигацияларды iшкi
Бағалы қағаздар нарығының даму жолдары
Қазiргi кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында.
Экономикалық мәселелерге:
а) нарықты реттейтiн механизмнiң жоқтығы;
ә) бағалы қағаздар нарығын дамытатын бiрыңғай көзқарас жүйесiнiң
б) заңдардың мүлтiксiз орындалмауы;
в) салымдарды тiркеу жүйесiнiң жоқтығы (депозитно-регистраторская система);
г) бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық негiзiнiң аздығы;
д) нарық инфрақұрылымы өсу деңгейiнiң төмендiгi жатады.
Ал, әлеуметтiк психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында маман
Дүниежүзiлiк нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негiзгi үш
Банктiк үлгi – онда бағалы қағаздар нарығы механизмi
Банктiк емес үлгi немесе нарықтық үлгi – онда
Аралас үлгi – онда бағалы қағаздар нарығы механизмi
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының ерекшелiгi – кiшi
Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгiсiнiң банктiк үлгiден айырмашылықтары
Нарықта акционерлiк капитал үлесiнiң көптiгi;
Үлестiк бағалы қағаздардың қарыздық қағаздардан көптiгi Өндiрiстi қаржыландыруды
Нарықтағы банк емес мекемелердiң көптiгi.
Бұлардан басқа мемлекетiмiздiң бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгiсiн
Өндiрiстi өркендету үшiн шығарылып сатылған акциядан түскен ақша
Әлi көп уақытқа дейiн Қазақстан нарығында өндiрiс саласын
Саясат факторы – дүниежүзiндегi сияқты, Қазақстанда да бос
Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы
ҚОРЫТЫНДЫ
Бүгінгі күні корпоративтік құнды қағаздардың отандық нарығы аяқталу
Атап айтқанда, Парлаиент “Бағалы қағаздар рыногы туралы”, “Қазақстан
Құнды қағаздар нарығы субъектілерінің қызметін мемлекеттік реттеудің нысандары
Үкімет “Қазақстан Республикасында депозитарлық қызметті лицензиялау туралы Ережені”,
Қазіргі кезде республикамызда эмитендттердің корпоративтік құнды ұағаздар нарығында
Корпоративтік құнды қағаздар нарығының негізгі міндетіне қаржылық ресурстардың
Тиімді нарық үшін толыққанды қор биржасының жұмыс істеуі
Қазіргі кезде еліміздің құнды қағаздар нарығында 115 компания
Ұлттық комиссия жаппай жекешелендірудің аяқталуына байланысты мәселелерді шешу
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Б.А Көшенова “Бағалы қағаздар нарығы” Алматы 2001 жыл
Б.А Көшенова “Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары” Алматы
Қазақстан Республикасының Үкіметі “Бағалы қағаздар рыногы туралы ҚР
С. Мыңбаев “Экономикаға қызмет еткен құнды қағаздар” Қаржы-Қаражат
Ғ.С Сейітқасымов “Ақша, Несие, Банктер” Алматы 2001 жыл
Қабдиев Д. “Құнды қағаздар нарығын қалыптастыру және реттеу”